Przypisy

Memoria hospitis unius diei praetereuntis (łac.) — Mdr 5, 15: „Pamięć przechodnia o jednym dniu przemijającym”. [przypis tłumacza]

mene (…) Ignorare — Vergilius, Aeneida, V, 849. [przypis tłumacza]

Menekles pod przysięgą podniósł zarzut przeciwko wynikowi głosowania — widocznie twierdził, że w obliczeniu głosów zaszło jakieś oszustwo lub jakaś pomyłka, czy że oszukiwano przy głosowaniu. Wystąpienie jego rozwiało przychylny nastrój dla wodzów, wywołany mową Euryptolemosa. [przypis tłumacza]

Menelaos — chyba nie brat przyrodni Filipa, ale jakiś cudzoziemiec. [przypis tłumacza]

Menippos (III w. p.n.e.) — cynik, uczeń Diogenesa, także satyryk. [przypis tłumacza]

Mens (…) inanes (łac.) — „Duch nieugięty, choć łzy płyną marne” (Vergilius, Aeneida, IV, 449; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Mens (…) malis — Ovidius, Tristia, IV, 1, 4. [przypis tłumacza]

Mensque (…) nihil — Ovidius, Ex ponto II, 18. [przypis tłumacza]

Mentem (…) videmus — Lucretius, De rerum natura, III, 509. [przypis tłumacza]

mention honorable — zaszczytna wzmianka. [przypis tłumacza]

Mentiris impudentissime (łac.) — „Skłamałbyś najbezczelniej”. [przypis tłumacza]

menzala — w chiromancji linia przecinająca środek dłoni od palca wskazującego do małego. [przypis tłumacza]

Merkawa — dzieło zawierające głębokie tajemnice ukryte w Torze. [przypis tłumacza]

merkawa — niebiański pojazd służący do komunikacji z ziemią. [przypis tłumacza]

Merot — Μηρὼθ, LXX Μηρὼζ, מֵרוֹז (Sdz 5, 23); dziś miejscowość sporna. [przypis tłumacza]

Meruit habere redemptorem (łac.) — Off. na Wielką Sobotę: „Zasłużył na to, aby mieć zbawcę”. [przypis tłumacza]

Meruit tam sacra membra tangere (łac.) — Off. na Wielki Piątek: „Zasłużył na to, aby dotykać się tak świętych członków”. [przypis tłumacza]

Meseńczycy — ludność płd.-zach. części Peloponezu, ujarzmiona przez Lacedemon, wielokrotnie powstawała; przeciwnicy Sparty korzystali z tej bolączki: Epaminondas, Filip. [przypis tłumacza]

Mesenia — kraina w płd.-zach. Peloponezie, zdobyta w VIII w. przed Chr. przez Spartan, próbowała trzykrotnie w krwawych wałkach zrzucić jarzmo najeźdźców. Szczególnie długa i zawzięta była walka około twierdzy Itome w trzecim powstaniu. Spartanom przyszli w 462 r. na pomoc Ateńczycy pod Kimonem. Po bitwie pod Leuktrami (371), więc w r. 370/69, założył Epaminondas miasto Messene naokoło Itome jako akropoli (warownego zamku) i przywrócił Meseńczykom wolność. Z tym stanem rzeczy Sparta nie pogodziła się nigdy. [przypis tłumacza]

messer Kotal z Albingii — Messer cotale, włoskie wyrażenie na męski członek. [przypis tłumacza]

meszorer — pomocnik kantora, także hebrajski poeta. [przypis tłumacza]

Metabus — wygnany z powodu swej złośliwości na pustynię. [przypis tłumacza]

Metelin — Mitylena. W roku 1502 odbyła się mała, nieudana zresztą, wyprawa krzyżowa przeciw Turkom. [przypis tłumacza]

metoda geometryzująca — Spinoza wyraża się „ordine geometrico” w nagłówku i w IV, Tw. 18 Przyp. i „more geometrico” w Przedmowie do Części III. [przypis tłumacza]

metojkowie (współmieszkańcy) — obcy, mieszkający w Atenach; bez praw politycznych, ale obowiązani do pewnych ciężarów, nawet służby wojskowej, zajmowali się głównie handlem i przemysłem i dochodzili do wielkich bogactw. Metojkiem był mówca Lizjasz, któremu poszczęściło się uciec z Aten już z rąk siepaczy „trzydziestki”, ale brat jego został zabity. [przypis tłumacza]

metopomancja — wróżenie z czoła. [przypis tłumacza]

Metrodorus — filozof z Chios, sceptyk, uczeń Demokryta i nauczyciel Hipokrata, przyjmował istnienie nieskończonej ilości światów. [przypis tłumacza]

Metrodor z Aten — grecki malarz i filozof z II wieku przed Chr. [przypis tłumacza]

Metroklesowi zdarzyło się pierdnąć nieco przygłośno (…) — Diogenes Laertios, Metrokles z Maronei, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 94. [przypis tłumacza]

meturgeman — tłumacz. [przypis tłumacza]

meturgeman — tłumacz. U każdego przełożonego jesziwy był tłumacz, który objaśniał słowa wykładowcy dla nieuczonych. [przypis tłumacza]

metysi — tj. pół mnichy, pół rycerze. [przypis tłumacza]

Mezja — Μυσία, kraina położona w Europie, odpowiadająca, jak słusznie widzi Henkel, dzisiejszej Serbii i Bułgarii, p. atlas Putzgera 9. Boettger pomieszał ją z Myzją w Małej Azji, a za Boettgerem poszedł Clementz w swoim skorowidzu. Wynika to po prostu z zestawienia z Panonią. [przypis tłumacza]

mezuman — błogosławieństwo po spożyciu posiłku; potrzebni są do niego trzej Żydzi. [przypis tłumacza]

mezuza — futeralik z drewna lub blachy zawierający werset biblijny, przybijany do framugi drzwi wejściowych. [przypis tłumacza]

mezuza — zwitek pergaminu zawierający tekst z Biblii umieszczony w blaszanym lub drewnianym futerale przybitym do drzwi domu. [przypis tłumacza]

mezuza — zwitek pergaminu zawierający tekst z Biblii umieszczony w blaszanym lub drewnianym futerale. [przypis tłumacza]

mezuza — zwitek pergaminu z tekstem Pisma umieszczony w drewnianym lub blaszanym futerale przybitym do framugi drzwi. Ma znaczenie talizmanu. [przypis tłumacza]

miałam dwadzieścia dwa listy — od pana de Mora. [przypis tłumacza]

Miałam napad lęku (…) nigdy dusza moja nie czuła podobnej rozpaczy — w tej chwili pan de Mora znajdował się bliski śmierci w Bordeaux. [przypis tłumacza]

miałem ją za wdowę — wdową nazywała się u Rzymian nie tylko żona, która straciła męża przez śmierć, ale także i ta, która z mężem się rozwiodła. Por. wyżej, w. 1465 i nast. [przypis tłumacza]

Miałem poczucie (…) w ostatnim sezonie — fragment skreślony. [przypis tłumacza]

miałem sposobność wyrazić sąd o tym przekładzie — Murger, Cyganeria (Bibl. Boya), od tłumacza. [przypis tłumacza]

…miał, przygotować Naomi do pierwszej kommunii świętej — u protestantów, jak wiadomo, to przygotowanie do pierwszej kommunii, do której młodzież przystępuje zwykle między czternastym a ośmnastym rokiem życia, połączone jest z kilkomiesięczną nauką w zasadach religii, a zakończone publicznem wyznaniem wiary, jako potwierdzeniem zobowiązań chrztu, zkąd też cały ten obrządek nazwano konfirmacyą. [przypis tłumacza]

miał w swoim państwie niezliczoną mnogość niewidzialnych wrogów — aluzje do prześladowań osób podejrzanych o nieprawomyślność religijną, jakie rozwinął Ludwik XIV za poduszczeniem jezuitów, a w szczególności swego spowiednika, o. Le Tellier. [przypis tłumacza]

miał za domowników pana Trzypotrzy, pana Obżorę, pana Doliwę i pana Puszczajpasa — W oryginale prawdziwe nazwiska dworzan Franciszka I. [przypis tłumacza]

Miana „être” w ostatnim znaczeniu używano powszechnie już w epoce de la Mettriego, nie zaś, jak twierdzi niesłusznie Lafargue w swym skądinąd gruntownym studium Język francuski przed rewolucją i po niej („L'Ere Nouvelle”, luty 1894), dopiero od chwili ustanowienia przez Konwent, na wniosek Robespierre'a, kultu „Jestestwa Najwyższego” (1794) [przypis tłumacza]

miarę — μέτρον, przypuszczalnie dziesiąta część naszego korca (Riehm 934 a). [korzec: dawna jednostka objętości produktów sypkich, licząca w Polsce w XIX w. ok. 120 litrów; red. WL]. [przypis tłumacza]

miary wierszowe rodzajem są rytmów — Rytm trojako może być użyty: w zgłoskach, w tonach i w ruchach ciała; w zastosowaniu do zgłosek zowie się miarą wierszową: metrum. [przypis tłumacza]

miasta dzielą się na fyle, inne na mory, inne znowu na lochy — Ateny dzieliły się na 10 fyl lokalnych. Przed Klejstenesem składały się Ateny z 4 fyl, ale rodowych (fyla: pokolenie), tak jak wszystkie miasta jońskie; morą nazywa się u Spartan hufiec wojska (wszystkich mężczyzn zdolnych do broni podzielił Likurg na 4 mory); lochos oznacza legowisko, obóz, zasadzkę, oddział wojska, ale tu użyty na określenie jakiegoś związku obywateli. [przypis tłumacza]

miasta helleńskiego, które podczas największych niebezpieczeństw okazało się pewną ostoją dla Hellady — wojny perskie. W bitwie pod Maratonem sami, bez Spartan, pobili Persów, w trzeciej wojnie perskiej Salamina, Plateje, Mykale głosiły zasługi Ateńczyków. Korzystniej też było Ateny zatrzymać jako sprzymierzone (opanowane przez oligarchów, zorganizowanych lub wspieranych przez Lizandra), niż stanąć wobec wzrostu potęgi Teb przy malejącej wciąż liczbie Spartan. [przypis tłumacza]

miasta oblegające — Clementz w dopisku umieszcza następującą uwagę: „Also eine Luftspiegelung (Fatamorgana). Erzählungen wie diese sind übrigens sehr geeignet, die Wahrheitsliebe des Geschichtsschreibers ausser Zweifel zu stellen. Denn gerade weil Josephus von dem natürlichen Hergang keine Ahnung haben konnte, aber trotzdem eine richtige Schilderung giebt (?) muss die Thatsache selbst als wahr angenommen werden (?)”. A cudowny szklisty piasek? A krowa, która porodziła jagnię? „Wszystko prawdziwe, prócz faktu” napisał razu pewnego o podobnej kwestii Aleksander Świętochowski i lepiej od Clementza uczcił prawdę, nie tylko tę realną, lecz drugą, prawdę psychologiczną. Nas dziś nie to obchodzi, czy rzeczywiście widziano komeciane mieczyska i wozy pędzące po niebie, ale co sobie owi ludzie, chłostami losu smagani, mówili, co czuli, jakie potworzyli sobie pojęcia. Kłamstwa Flawiusza lada mól biblioteczny wykaże, to kwestia cierpliwości; nikt jeszcze nie zdołał historii okłamać, nawet gdy jak Flawiusz, jedynym bywa świadkiem. Flawiusz kłamał nawet jako polityk; w każdym nawet dziele swoim inaczej kłamał. Więc co jest prawdą? — zapytamy razem z Piłatem. Odpowiedź zaczerpniemy z Świętochowskiego: prócz faktu — wszystko! Prawdą są te wstrząsające obrazy, prawdą są te okropne cierpienia ludu izraelskiego, prawdą są jego zabobony i wierzenia, opisane przez Flawiusza, a i sam Flawiusz, razem ze swymi kłamstwami, Flawiusz jako taki, Flawiusz jako głos, Flawiusz jako krzyk ziemi palestyńskiej z odmętów pierwszego wieku dobyty, Flawiusz nawet jako sam ze sobą sprzeczny świadek — jest prawdą, prawdą, prawdą. [przypis tłumacza]

miasta stawiają w świątyniach posągi tych, którzy się takiego czynu dopuścili — Antenor, syn Eumaresa, znakomity ateński rzeźbiarz z drugiej połowy VI w. był twórcą posągów Harmodiosa i Aristogejtona. Gdy Kserkses uwiózł je w 480 r. do Suzy, zastąpiono je dziełem Kritiosa i Nesiotesa r. 477/476 na rynku (na agorze). Aleksander Wielki, zdobywca Suzy, oddał Ateńczykom zabrane im dawniej posągi. [przypis tłumacza]

miast jest tu tyle — list Flawiusza w Autobiografii 45: „wiedzcie, że Galilea posiada 240 miast i wsi”. [przypis tłumacza]

miastom, do których musiał z konieczności przybywać — oczywiście greckim. [przypis tłumacza]

miasto nasze składa się z przeszło dziesięciu tysięcy domostw — ilość mieszkańców zatem z niewolnikami włącznie przekraczała znacznie cyfrę 100 000. [przypis tłumacza]

miasto św. Sakramentu — Jezuici stworzyli w Paragwaju samodzielne państwo teokratyczno-patriarchalne, pozostające w zasadzie pod protektoratem króla Hiszpanii, ale strzegące zazdrośnie swej niepodległości. Ludność państwa doszła do 170 000 nawróconych Indian, których ojcowie jezuici prowadzili istotnie jak dzieci, regulując ich życie aż do najmniejszych szczegółów, zupełnie maszynowo i z wykluczeniem wszelkiej samodzielności. Ustrój państwa był komunistyczny; wszystkie dochody szły do wspólnego skarbu. Jezuici zaspakajali z nich potrzeby mieszkańców, a ogromne zaoszczędzone sumy wysyłali do Europy. [przypis tłumacza]

miasto to jest najludniejsze w Helladzie — obok Syrakuz na Sycylii. [przypis tłumacza]

miasto Zeusa — cały świat. [przypis tłumacza]

micat alter (…) morsu (łac.) — zabłyska tu jeden i prosto/ Godzi na Laokonta, całego od góry do dołu/ Obejmując i zębem zjadliwym w pachwinę się wgryza. [przypis tłumacza]

micewa-taniec — taniec przykazania. Każdy z gości ma prawo zatańczyć z panną młodą podczas przyjęcia weselnego. [przypis tłumacza]

Micheasz, fałszywi prorocy — 3 Krl 22, 7 n. [przypis tłumacza]

Midas (…) przecież coś odziedziczyliście po nim (…) — [por.] Legenda o uszach Midasa. [przypis tłumacza]

między nienawiścią cierpienia i miłością rozkoszy; toż Platon zaleca pośredni bieg między obojgiem — por. Platon, Prawa, VII. [przypis tłumacza]

Między skazanymi (…) państwa — całe to opowiadanie jest zaczerpnięte i niezbyt wiernie powtórzone z Liwiusza: Tytus Liusz, Dzieje Rzymu od założenia miasta, XL, 4. [przypis tłumacza]

między tymi trzema opryszkami, którzy przyszli po nich — [po Cezarze i Pompejuszu, którzy toczyli wojnę domową; red. WL] Oktawiusz, Marek Antoniusz i Lepidus. [przypis tłumacza]

między więźniów — W tym rysie dopatrywano się wyraźnej aluzji do Kongregacji św. Sakramentu, która szczególny nacisk kładła na opiekę nad więźniami. [przypis tłumacza]

Między wierszem 303 a 304 w pierwszym wydaniu przypisek autora: „To zbrodniarz mówi”. [przypis tłumacza]

miecza — ξίφους, gladio, Schwert (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

mieczyskami — ῥομφαίαις , gladiis, Schwertern (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]; duży, szeroki miecz, używany zwłaszcza przez Traków i różne ludy barbarzyńskie; noszono go po stronie prawej (Pape). [przypis tłumacza]

mieczyskami — ταῖς ῥομφαίαις, p. VI, I, 8, uwaga. [przypis tłumacza]

Miej (…) karety — Celimena, wyprowadzona z równowagi i zapominając o światowej masce, odpowiada wręcz, porywczo; wówczas Arsena, korzystając z doraźnego zwycięstwa, chce z tryumfem opuścić pole walki. Ale już Celimena zdążyła się opanować. [przypis tłumacza]

miejsca czcią otoczone — τα αγια. Niechaj czytelnik nie posądza Flawiusza o ubóstwo wysłowienia; wśród całego wiru słów: świątynia, święte miejsca, Święte Świętych etc. tłumacz musi myśleć nie tylko o wiernym oddaniu tekstu, ale i o dźwięczności mowy przekładu; tylko w wypadkach, w których chodzi o określenia ściśle lokalne, dosłowność jest rzeczą nieodzowną, nie można tedy używać wyrażeń ogólnikowych, ale trzeba rzecz nazywać po imieniu. [przypis tłumacza]

miejscowych — ἐπιχωρίων (Niese), πατρίων (Dindorf). [przypis tłumacza]

mienił niesprawiedliwym nie tylko niewdzięcznego… — zdaje się, że w Sparcie można było niewdzięczność ścigać sądownie. Skoro Agesilaos potępiał niewdzięczność bez względu na stanowisko ustawy, to tym bardziej sam jej unikał, jeśli prawo ją karało. [przypis tłumacza]

Mieniono (…) [Spinozę] bożyszczem poetów, Kopernikiem etyki, świętym — zob. zbiór cytat 28 wielkich pisarzy w „Chronicon Spinozanum”, t. I na wstępie. [przypis tłumacza]

Miesięcznik Berliński — „Berliner Monatsschrift”. [przypis tłumacza]

mieszkańców Paleny w Tracji, którzy, skoro tylko dziewięć razy wykąpią się w bagnie Trytona, zaraz zmieniają się w ptaki — [por.] Owidiusz, Metam. XV, 356. [przypis tłumacza]

mieszkańcy Peszy (…) Monsoru i innych miejsc okolicznych — Wszystko miejscowości w prowincjach Turenii, Anjou i Poitou. [przypis tłumacza]

Mieszkańcy Tracji, kiedy mają zamiar przeprawić się przez zamarzniętą rzekę (…) — Plutarch, Które zwierzęta są zmyślniejsze, lądowe czy wodne, 12. [przypis tłumacza]

Mieszkania były podziemne, wejście było jak otwór studni — w Armenii południowej dziś jeszcze dachy (płaskie) mają małe wieże, jak Ksenofont podaje w ks. IV (początek). W Armenii środkowej dla ochrony przed mrozem kopią mieszkania głęboko w ziemi; dach mało co wystaje nad powierzchnię ziemi. [przypis tłumacza]

Mieszko, syn jego, na tron wstąpił, który już za życia ojca siostrę Ottona III był pojął za żonę — żoną Mieszka II była Rycheza (ok. 993–1063) zwana też Ryksą, córka palatyna reńskiego Erenfrieda Ezzona i siostry Ottona III, Matyldy (Rycheza była więc siostrzenicą cesarza); o jej małżeństwie z synem Bolesława Chrobrego zadecydowano w 1013 r., w czasie kończących trwającą od 1007 r. wojnę polsko-niemiecką pertraktacji pokojowych w Merseburgu. [przypis tłumacza]

Mihi (…) doctus — Lucretius, De rerum natura V, 959. [przypis tłumacza]

Mihi (…) face (łac.) — „Tak ja czynię: ty czyń zaś, jak ci tam wypadnie” (Terentius, Heauton Timorumenos, I, 1, 28; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Mihi (…) fiunt — Cicero, Tusculanae quaestiones [Tusculanae disputationes], II, 26. [przypis tłumacza]

Mihi sic usus est, tibi opus est facto, fac (łac.) — Ter. Heautont. I, 1., 18; cyt. u Montaigne, Próby I. 27. „Moim zwyczajem jest, jak ci trzeba, to zrób”. [przypis tłumacza]

Mihi vindictam — [por.] Psalm 94, 1. [przypis tłumacza]

Mikołaj de Lyra (ok. 1270–1349) — nawrócony Żyd, franciszkanin, autor popularnego komentarza Biblii; o ustępie psalmisty dotyczy: Ps. 135, 20 [przypis zweryfikowany i poprawiony przez Red. WL]. [przypis tłumacza]

Mikołaj Flamel — alchemik paryski żyjący w drugiej polowie XIV w., który rzekomo znalazł sekret przetwarzania rtęci na złoto. [przypis tłumacza]

Mikołaj z Damaszku (ok. 64–po 4.n.e.) — historyk. „Żyjąc w czasach panowania Heroda, pisał tylko o tym, co się mogło podobać królowi”, Starożytności XVI, VI, 1, przekład Lippomana. W całości tego ustępu przytoczyć z Lippomana niepodobna, bo jest w przekładzie nieścisłość na nieścisłości, wypaczająca zupełnie sens i fakty. [przypis tłumacza]

Mikromegas — fantastyczne imię ulepione z dwóch greckich wyrazów: micros: mały, i megas: duży. Utwór ten, skreślony pod wpływem Podróży Guliwera, zawiera sporo złośliwych aluzji w kierunku Fontenelle'a, sekretarza Akademii, który przedstawiony jest tu pod postacią karła z Saturna. Fontenelle, wówczas starzec 95-letni, zażywał ogromnego powodzenia jako popularyzator zdobyczy wiedzy przyrodniczej dla użytku światowej publiczności; najgłośniejsze są jego Rozmowy o mnogości światów, przedstawione istotnie w formie rozmowy z margrabiną de Lambert. [przypis tłumacza]

Miksarchagewas — Przydomek Kastora. [przypis tłumacza]

miła siostruniu — Pani Pernelle przedrzeźnia Mariannę. [przypis tłumacza]

miłość — Charité [przypis tłumacza]

miłość — Charité. [przypis tłumacza]

miłość przemówiła pierwszy raz ze sceny francuskiej — nie zapominajmy wszakże iż poprzedził Racine'a Mizantrop Moliera, owo zdumiewające swą nowością arcydzieło; twórczość Moliera przyczyniła się niewątpliwie do tego, aby skierować Racine'a na drogę prostoty, prawdy i „odheroizowania” uczuć. [przypis tłumacza]

miłość sercem, miłość namiętna (…) — dla terminów, których tu używa Stendhal, niełatwo jest znaleźć równie zwięzłe odpowiedniki polskie, które by je dobrze zastępowały w każdej okoliczności. Terminy francuskie tego podziału brzmią: l'amour-passion, l'amour-goût, l'amour physique, l'amour de vanité. [przypis tłumacza]

Miłość własna — Ustęp ten stanowi właściwie oddzielny rękopis, ale wszyscy wydawcy włączyli go do Myśli. [przypis tłumacza]

Miłości bez zgorszenia — Trzeba przyznać, iż Tartufe umiał w swoim strzelistym przemówieniu wygrać wszystkie motywy: zaniepokoić kobietę akcentem (a i gestem) szczerej namiętności, zagrać na jej próżności kobiecej i wreszcie błysnąć tym kuszącym argumentem: bezpieczeństwo! [przypis tłumacza]

Miłosierdzie Boga zachęca do pokuty — Rz 2, 4. [przypis tłumacza]