Przypisy

Ut quum (…) sustineatur — Cicero, Academica, I, 12. [przypis tłumacza]

Utracona — nowy przekład szóstego tomu W poszukiwaniu straconego czasu powstał w oparciu o dwa wydania oryginału: (1) La Fugitive z trzytomowej edycji Bibliothèque de la Pléiade, pod redakcją P. Claraca i A. Ferré (Gallimard, Paris 1954) oraz (2) Albertine disparue, pod redakcją N. Mauriac i E. Wolffa (Grasset, Paris 1987), tekst częściowo poprawiony przez Prousta, opracowany na podstawie oryginału maszynopisu, który w roku 1986 odnaleziono w archiwum bratanicy autora, Suzy Mante-Proust. Obecne wydanie polskie zawiera zarówno fragmenty dopisane, jak i fragmenty skreślone w maszynopisie ze względu na to, że Proust nie redagował tekstu systematycznie ani nigdy nie ukończył tej pracy. Niektóre ustępy zostały przestawione zgodnie ze wskazówkami autora, a wszystkie jego poprawki odnotowano w przypisach. [przypis tłumacza]

Ut (…) rubor — Catullus, Carmina 65, 19. [przypis tłumacza]

utrzymują stoicy, iż natura sama postępuje przeciw sprawiedliwości (…) — por. Diogenes Laertios, Życie Arystyppa [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, II, 92 i 99. [przypis tłumacza]

utrzymywało państwo w Koryncie… — w wojnie beocko-korynckiej przeciw Sparcie utworzyła się po śmierci Lizandra pod Haliartos liga Beocji, Aten, Koryntu i Argos z radą związkową w Koryncie. [przypis tłumacza]

Ut satius (…) velle (łac.) — „Tak, iż lepiej w spokoju być uległym władzy,/ Niźli chcieć władać państwem” (Lucretius, De rerum natura, V, 1126; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Ut sciatis quod filius hominis habet (…) (łac.) — Mk 2, 10: „Iżbyście wiedzieli, że Syn człowieczy ma władzę odpuszczania grzechów, powiadam tobie: wstań”. [przypis tłumacza]

Ut sciatis… tibi dico: Surge (łac.) — Por. fragm. 674. [przypis tłumacza]

Ut sis contentus temetipso et ex te nascentibus bonis (łac.) — Seneka, List XX. 8 de Haer. Pelag. V, 1. „Abyś był zadowolony z siebie samego i z dóbr rodzących się z ciebie”. [przypis tłumacza]

Ut tandem (…) mei — Ovidius, Tristia, III, 3, 14. [przypis tłumacza]

ut tragici (…) non possunt — Cicero, De natura deorum I, 20. [przypis tłumacza]

Ut videntibus arrident, ita flentibus adflent / Humani vultus (łac.) — Oblicza ludzkie śmieją się na widok śmiechu, a płaczą na widok płaczu (Horacy, Ars poetica 101–102). [przypis tłumacza]

Ut vinum (…) dari — Cicero, De natura deorum, III, 27. [przypis tłumacza]

utworzyć podczas marszu czworobok hoplitów, aby nasze tabory i liczna czeladź były w bezpieczniejszym miejscu — jeśli wojsko maszeruje w czworoboku, to tren chowa się w jego środek. [przypis tłumacza]

Uwaga autora — Przedmowy tej nie ma w pierwszych wydaniach. Jest ona odpowiedzią na współczesne krytyki, które widziały zniewagę rządu, niemal zbrodnię obrazy majestatu w tym, aby ktoś nie uznawał cnoty jako podstawy monarchii. (Przyp. tłum.). [przypis tłumacza]

uwag[a] Leopolda, że część pierwsza „Etyki” nie posiada wyjątkowo przedmowy — J. H. Leopold, Ad Spinozae „Opera Posthuma”, 1902, 48. [przypis tłumacza]

Uwaga sceniczna — w Folio nie ma żadnej wskazówki scenicznej, ale tak mniej więcej akcja musiała wyglądać w teatrze szekspirowskim. Jej oznaczenie pochodzi od wydawców XVIII w. [przypis tłumacza]

uwagi pewnego dostojnego księcia krwi — mowa o Kondeuszu „Wielkim”. [przypis tłumacza]

uważając osobę moralną, stanowiącą państwo, za istotę idealną — dla Russa zatem państwo ma charakter podwójny: 1) jest osobą prawną zawdzięczającą swoją jedność i osobowość normie, a więc tylko idealną osobą; 2) jest jednak także związkiem ludzi o charakterze organicznym, ma więc swoje własne interesy życiowe i potrzeby, które są równocześnie potrzebami i interesami składających je ludzi, wskutek czego ma niejako byt realny i nie jest jedynie idealną, czysto rozumową istnością. [przypis tłumacza]

Uważaj, by pod płaszczykiem osobistej nieprzychylności nie krył się wróg państwa — patriotyczny koloryt oskarżenia Ajschinesa dowodzi, że chwila była najmniej dobrana na polityczny porachunek między oboma stronnictwami; Ajschines wybrał ją zmuszony chyba ustawą, oznaczającą ostatni termin na wytoczenie skargi. [przypis tłumacza]

uważałbym (…) Filipa za postać groźną i zdumiewającą, gdybym widział, że wyrósł na uczciwej polityce — historiozofia, w którą wierzył romantyk schyłku i „polityk sercem”; tak romantyczne powieści budują się na wierze w ostateczny triumf dobra i prawdy. [przypis tłumacza]

uwięził… — pozbawionemu władzy Lepidowi Cezar pozwolił swobodnie przebywać w Rzymie i piastować godność arcykapłana. [przypis tłumacza]

Uwięziona. Wspólne życie z Albertyną — ten tom i następne aż do końca dzieła ukazały się po śmierci Prousta z pozostawionego przezeń rękopisu; tym samym brak jest tym częściom ostatniego dotknięcia ręki pisarza, który zwykł był dużo pracować na korektach. [przypis tłumacza]

uwielbiam Balzaca, Bal w Sceaux, Mohikanie Paryża — Bal w Sceaux jest jednym z najbłahszych drobiazgów Balzaca, Mohikanie Paryża nie są Balzaca [to powieść Aleksandra Dumasa, wydawana w odcinkach w latach 1854–1859; red. WL]. [przypis tłumacza]

u wielu niewolników waszych większą swobodę wypowiadania się… — rola niewolników w komedii z pewnością niedaleko odbiega od życia. [przypis tłumacza]

uwieńczywszy się — spartański zwyczaj każe wieńczyć się przed bitwą. [przypis tłumacza]

Uxor (…) male — Terentius, Adelphoe I, 1, 7. [przypis tłumacza]

Użyliśmy zaś wyrazu „epopeja”… — Tłumacząc oryginał, niepodobna częstokroć nie dopełniać myśli wyrazami, których opuszczenie uchodzi w języku greckim, ale sprzeciwia się sposobowi wyrażania się naszemu i czyni je niezrozumiałym; stąd uzupełnienia w przekładzie, przez które styl Arystotelesa, sam w sobie już zaniedbany, staje się często jeszcze bardziej nużący. [przypis tłumacza]

uznano za stosowne stąd odejść — w połowie marca roku 400. [przypis tłumacza]

uznany za godnego tego zaszczytu — „Drei jüdische Verräther waren Titus bei der schweren Arbeit behilflich. Der König Agrippa, welcher Truppen stellte und die Bewohner Jurusalem’s durch Ueberredung schwankend machte; Tiberius Alexander, der seinen Abfall vom Judenthum durch Bekämpfung seiner Nation das Siegel aufdrückte, und Josephus, der überall Titus begleitete, nachdem er aus einem Gefangenen ein Wegweiser auf dem ihm bekannten Boden geworden war” (Graetz, Geschichte der Juden III, 530). [przypis tłumacza]

Vadé — popularny autor wodewilów w XVIII w. [przypis tłumacza]

Vade, populus meus, intra in cubicula tua (…) (łac.) — „Idź, ludu mój! wnijdź do komór swoich, a zamknij drzwi za sobą; skryj się na maluczką chwilę, dokąd nie przeminie gniew”. [przypis tłumacza]

Vae coronae superbiae (łac.) — „Biada pysznej koronie”. [przypis tłumacza]

Vae qui conditis leges iniquas (łac.) — Iz 10, 1: „Biada wam, którzy ustanawiacie niesłuszne prawa”. [przypis tłumacza]

Vae qui condunt leges iniquas (łac.) — „Biada tym, którzy stanowią prawa niesprawiedliwe”. [przypis tłumacza]

Vah! quemquamne (…) sibi (łac.) — „Biada ci, jeśli serce swe oddasz osobie/ Lub rzeczy, co ci droższa, niźli ty sam sobie” (Terentius, Adelphi, I, 13; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

vakil — dosłow. ambasador, dworzanin; tytuł ten nadaje się w Indiach adwokatom lub posłom-krajowcom. [przypis tłumacza]

Vampir — poln. upior, Blut- oder Menschensauger, ein gespenstisches Gebilde des Volksaberglaubens, wonach ein Verstorbener aus dem Grabe aufsteht, die Menschen im Schlafe überfällt und ihnen das Blut aussaugt. Schon bei den Alten findet sich dieser Glaube und ist noch heute in vielen europäischen Ländern, wie in Serbien, Ungarn, Schottland u. a. verbreitet. Vor ganz kurzer Zeit kam in einem Dorfe Galiziens ein Fall vor, welcher beweist, wie tief derselbe noch im Volke wurzelt. Auch wurde er von Byron zu einem Gedicht, von Marschner zu einer Oper benützt. poln. upior, Blut- oder Menschensauger, ein gespenstisches Gebilde des Volksaberglaubens, wonach ein Verstorbener aus dem Grabe aufsteht, die Menschen im Schlafe überfällt und ihnen das Blut aussaugt. Schon bei den Alten findet sich dieser Glaube und ist noch heute in vielen europäischen Ländern, wie in Serbien, Ungarn, Schottland u. a. verbreitet. Vor ganz kurzer Zeit kam in einem Dorfe Galiziens ein Fall vor, welcher beweist, wie tief derselbe noch im Volke wurzelt. Auch wurde er von Byron zu einem Gedicht, von Marschner zu einer Oper benützt. [przypis tłumacza]

Vanini Lucilio — ur. 1585, spalony na stosie w r. 1619 w Tuluzie. Prócz mienionego Amphiteatro napisał De admirandis naturae reginae deaeque mortalium arcanis. [przypis tłumacza]

Vanloo — nazwisko rodziny holenderskiej, która wydała z ojca na syna szereg wybitnych malarzy osiadłych w XVII i XVIII w. w Paryżu. [przypis tłumacza]

vanum est vobis ante lucem surgere (łac.) — daremne jest wam wstawać przed światłem dziennym. [przypis tłumacza]

Variaequae (…) cantus — Lucretius, De rerum natura, V, 1077, 1010, 1082. [przypis tłumacza]

Variam (…) mentem (łac.) — „Duch niezatrudniony buja ciągle od jednej myśli do drugiej” (Lucanus, Pharsalia, IV, 704; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Vascones (…) animas (łac.) — „Baskowie, jak wieść niesie, taką się żywili/ Strawą, aby to życie przedłużyć” (Iuvenalis, Satirae, XV, 93; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Vaucanson, Jacgues de — mechanik, ur. r. 1709 w Grenoble, zm. 1782 w Paryżu. [przypis tłumacza]

Vaucanson, Jakub de (1709–1782) — był bardzo uzdolnionym i pomysłowym mechanikiem. Wiele czasu, trudu i pracy umysłowej zajęło mu wykonanie kunsztownych zabawek, wymienionych w Człowieku-maszynie: miały one być według intencji Vaucansona przygotowaniem do zbudowania w przyszłości bardziej złożonych automatów, wykonywających wszystkie czynności ludzkie. Nie marzył jednak, jak de la Mettrie, o tym, aby nadać tym automatom również doskonałość moralną. Pomysły Vaucansona, obok oczywiście poglądów Kartezjusza, natchnęły de la Mettriego nie tylko tytuł Człowiek-maszyna, ale i myśl zasadniczą, że ciało ludzkie jest ogromnym zegarem, zbudowanym kunsztownie i umiejętnie. [przypis tłumacza]

Vaugelas (1585–1650) — głośny gramatyk, który podjął dzieło ujęcia w karby i oczyszczenia języka. [przypis tłumacza]

velleitas — zachcianka; w niemieckim: Gelüste. [przypis tłumacza]

Vellejusz Paterkulus — historyk rzymski, urodzony około r. 19 przed Chr. Jego dzieło obejmuje 2 księgi i nosi tytuł: Historiae romanae ad M. Vinicium consulem libri II. [przypis tłumacza]

Vellere (…) novam (łac.) — „Z jakim zapałem włosy siwe rwie z korzeniem/ I twarz odmładza, tarciem zdarłszy dawną skórę?” (Tibullus, Elegiae, I, 8, 45; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Velut (…) manens — Vergilius, Aeneida, X, 693. [przypis tłumacza]

Velut (…) species (łac.) — „Tworząc sobie urojenia podobne do snów chorego człowieka” (Horatius, Ars poetica, 7; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Velut (…) vento — Catullus, Carmina, 25, 12. [przypis tłumacza]

venite, apotemus (łac.) — Parodia brewiarza: veniter adoremus. [przypis tłumacza]

Venite: Quid debui (łac.) — „Pójdziecie: Com był powinien?”. [przypis tłumacza]

Venit (…) equo (łac.) — „Przybył także Sarmata, krwią tuczony końską” (Martialis Liber spectaculorum, III, 4; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Ventus (…) inani (łac.) — „Jak orkan traci rozmach, wpadłszy na równiny,/ Gdy nie napotka lasu i dębów gęstwiny” (Lucanus, Pharsalia, III, 362; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Venuntumque (…) se — Lucretius, De rerum natura, IV, 992. [przypis tłumacza]

Venus (…) nota — Ovidius, Metamorphoses, III, 323. [przypis tłumacza]

Vera (…) iudicat — Cicero, De officiis, I, 19. [przypis tłumacza]

Verbaque (…) sequentur (łac.) — „Rzecz przemyślaną określą słowa wymowne i łatwe” (Horatius, Ars poetica, 311; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

verbis indisciplinatis (łac.) — słowami nieuświęconymi. [przypis tłumacza]

Verbis (…) mentem — Horacy, Epistulae, II, 2, 36. [przypis tłumacza]

Vere discipuli, vere Israelita, vere liberi, vere cibus (łac.)— J 8, 31; 1, 47; 8, 36; 6, 56: „Prawdziwie uczniowie, prawdziwie Izraelczyk, prawdziwie wolni, prawdziwy pokarm”. [przypis tłumacza]

vere Israelitae, vere liberi (łac.) — Por. fragm. 564. [przypis tłumacza]

Vere tu es Deus absconditus (łac.) — Iz 45, 15: „Zaiste, tyś jest Bóg ukryty”. [przypis tłumacza]

Vere tu es Deus absconditus (łac.) — „Zaprawdę, ty jesteś Bóg ukryty”. [przypis tłumacza]

Veri adoratores (łac.) — J 4, 23: „Prawdziwi czciciele”. [przypis tłumacza]

Veri juris (łac.) — Veri juris germanaeque justitiae solidam et expressam effigiem nullam tenemus; umbra et imaginibus utimur. Cicero De Off. III, 17, cyt. Montaigne III. 1. [przypis tłumacza]

Veri (…) utimur — Cicero, De officiis III, 17. [przypis tłumacza]

Versamur (…) usque (łac.) — „Kręcimy się dokoła i tkwimy w tym kole…” (Lucretius, De rerum natura, III, 1093; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Vertuntur (…) Concipiunt — Vergilius, Georgica, I, 420. [przypis tłumacza]

Verum enim vero (…) meus deus fidius (łac.) — Nagromadzenie wyrażeń, które wszystkie mają oznaczać: zaprawdę. [przypis tłumacza]

Verum (…) Multa — Lucretius, De rerum natura, V, 331. [przypis tłumacza]

Verum (…) poeta — Martialis, Epigrammata XII, 62, 13. [przypis tłumacza]

Verum (…) tute — Lucretius, De rerum natura, I, 403. [przypis tłumacza]

Very glad to meet you, Captain. Please, come in (ang.) — Bardzo mi miło pana spotkać, kapitanie. Proszę wejść. [przypis tłumacza]

vetulam compellit egestas (łac.) — pilnującym się prawo sprzyja. [przypis tłumacza]

Via (…) mentis — Lucretius, De rerum natura, V, 103. [przypis tłumacza]

(…) via — Propertius, Elegiae, II, 27, 1. [przypis tłumacza]

vice versa — na odwrót. [przypis tłumacza]

Victoria Cross — Krzyż Zwycięstwa. [przypis tłumacza]

Victoria (…) hostes (łac.) — „Bo nie jest to zwycięstwo, jeśli wróg nie uzna/ Swej przegranej, chociażby nie wiem jak pobity” (Claudianus, De sexto consulatu Honorii, w. 248; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Victor (…) invoco deos — Livius Titus, Ab Urbe condita, 2, 45. [przypis tłumacza]

Victrix (…) Catoni (łac.) — „Bóstwa się oświadczyły za zwycięzców sprawą; Katon za zwyciężonych…” (Lucanus, Pharsalia, I, 128; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Vida (1480–1566) — nowołaciński poeta we Włoszech, autor traktatu De arte poetica. [przypis tłumacza]

Vide an mentiar (łac.) — Hi 6, 28: „Obacz, jeśli kłamię”. [przypis tłumacza]

videantur (…) modo — Cicero, Academica, II, 27. [przypis tłumacza]

Videas (…) vacantes — Vergilius, Georgica, III, 478. [przypis tłumacza]

Videndum (…) sentiat — Cicero, De officiis, I, 41. [przypis tłumacza]

Vide si via iniquitatis in me est (łac.) — Ps 138, 24: „Patrz czy droga nieprawości we mnie jest”. [przypis tłumacza]

Vidimus (…) — Lucanus, Pharsalia, IV, 178. [przypis tłumacza]

vi (…) fatigat — Lucretius, De rerum natura, III, 485. [przypis tłumacza]

Villon — wielokrotnie z pietyzmem cytowany przez Rabelais'go wielki poeta francuski z XV w. [przypis tłumacza]

Vince in bono malum (łac.) — Rz 12, 21. „Złe dobrem zwyciężaj”. [przypis tłumacza]

Vince (…) ventura (łac.) — „Hanibal zwyciężył Rzymian, ale nie umiał wykorzystać zwycięstwa” (Petrarka, Sonety, III; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

vincitur (…) hostem (łac.) — „Może stracić zwycięstwo, kto aż do ostatka/ Wroga przyprze i zdręczy” (Lucanus, Pharsalia, IV, 275; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Vires (…) senectae — Vergilius, Aeneida, VI. [przypis tłumacza]

virga (…) sunt — Biblia, Ps 23(22):4. [przypis tłumacza]

Viri a diis recentes (łac.) — „Ludzie, co dopiero przez bogów stworzeni” (Seneca [Minor], Epistulae morales ad Lucilium, 90; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]