Dzisiaj aż 13,496 dzieciaków dzięki wsparciu osób takich jak Ty znajdzie darmowe książki na Wolnych Lekturach.
Dołącz do Przyjaciół Wolnych Lektur i zapewnij darmowy dostęp do książek milionom uczennic i uczniów dzisiaj i każdego dnia!

Przekaż 1,5%

Przekaż 1,5% podatku na Wolne Lektury KRS 00000 70056
Ufunduj darmowe książki dla tysięcy dzieciaków.
WIĘCEJ

Szacowany czas do końca: -
Mikołaj Rej, Krótka rozprawa między trzemi osobami, Panem, Wójtem a Plebanem
  1. Bóg: 1 2 3
  2. Chłop: 1
  3. Czyn: 1
  4. Dar: 1 2
  5. Dom: 1
  6. Gniew: 1
  7. Korzyść: 1 2 3
  8. Ksiądz: 1 2
  9. Obrzędy: 1 2
  10. Pijaństwo: 1
  11. Prawnik: 1
  12. Religia: 1 2 3
  13. Święty: 1
  14. Wiara: 1
  15. Zabobony: 1

Uwspółcześniono tytuł: krotka -> krótka; osobámi Pánem Woytem á Plebanem -> osobami, Panem Woytem a Plebanem. Ponieważ dalszym tekście w zasadzie nie zachowana została pisownia głosek pochylonych, zmieniono ich pisownię również w tytule.

Inne zmiany w tekście:

masia -> Masia (+ przypis); Gonią skowronka na grodzie -> Gonią skowronka na grudzie; flux -> flux. Jako błąd źródła rozpoznano: Jż -> Iż. Uwspółcześniono, o ile to było możliwe, interpunkcję w taki sposób, aby łatwiej było dzisiejszemu czytelnikowi zrozumieć sens zdań.

Przy redakcji przypisów uwzględniono informacje z opracowania źródłowego.

W tekście przy końcu utworu - niepełnym z powodu uszkodzenia jedynego ocalałego egzemplarza i uzupełnionym przez poprzednich badaczy - uzupełnienia pozostawiono w nawiasach kwadratowych, nie uwzględniając istniejącego w źródle rozdzielenia na bardziej prawdopodobne uzupełnienia ujęte w nawias kwadratowy i ujęte w nawias okrągły raczej jedynie domyślne połączenia (konjektury, takie jak spójniki: „a”, „i” na początku kolejnych zdań składowych wypowiedzenia złożonego itp.).

Mikołaj Rej z NagłowicKrótka rozprawa między trzemi osobami[1], Panem, Wójtem a Plebanem,którzy i swe, i innych ludzi przygody wyczytają[2], a takież i zbytki, i pożytki dzisiejszego świata[3].

Ambroży Korczbok Rożek ku dobrym towarzyszom

1
Towarzyszu, posłysz[4], nie maszli[5] co czynić,
Postój mało[6], nie wadzić to[7] przeczcić[8];
Acz są rzeczy niepoważne prawie[9],
Podziwuj się[10] też prostej ludzkiej sprawie.
5
Rozmawia tu z sobą trojaki stan:
Pan, wójt prosty, trzeci z nim pleban,
Wyczytając[11] przypadłe[12] przygody[13],
Skąd przychodzą ludziom zysk i szkody.
Bo snadź[14] człowiek z przyrodzenia[15] każdy
10
Nawięcej[16] się o to stara zawżdy[17],
Aby wiedział, co się w ludzioch[18] dzieje:
Więc jedno chwali, z drugiego się śmieje.
Bo gdzie mądry przydzie[19] w proste rzeczy[20],
Co lepszego snadnie[21] ma na pieczy[22].
15
A snadź na tym więcej mistrza poznać,
Który umie z miedzi złoto kować[23],
Takież z prostych rzeczy wżdy[24] co obrać,
Co by się wżdy przygodziło schować.
A tak i to snadź przeczyść[25] nie wadzi,
20
Jako głupi niemądremu radzi;
Bo snadź każdy może temu sprostać,
Co złe, ganić, a przy dobrym zostać.
Ja, com słyszał, tom krótko napisał,
Ale ty cztąc[26] nie mów: bodaj wisiał!
25
Bo więc mówią: iście[27] temu kotki
Darły we łbie[28], kto pisał ty[29] plotki.
Lecz iż się ja snadź snadnie wyprawię[30],
Zwłaszcza gdy tu powiedacze[31] stawię[32];
Jam napisał, kto chce, niechaj wierzy.
30
Co ma próżny[33] czynić? Wodę mierzy[34].

Pan[35]

mówi:
Miły wójcie, cóż się dzieje,
Aboć się ten ksiądz z nas śmieje[36]!
Mało śpiewa, wszytko[37] dzwoni,
Msza nie była jako[38] łoni[39].
35
Na naszym dobrym nieszporze[40]
Już więc tam swą każdy porze[41]:
Jeden wrzeszczy, drugi śpiewa[42],
A też jednak rzadko bywa.
Jutrzniej[43], tej nigdy nie słychać,
40
Podobno[44] musi zasypiać[45];
Odśpiewa ją czasem sowa,
Bo więc księdzu cięży głowa.
A wżdy[46] przedsię[47] jednak łają[48],
Chocia[49] mało nauczają.
45
Ano wie Bóg, za tą sprawą[50]
Obrócimli się[51] na prawą…
Bychmy[52] jedno[53] na lewicy[54]
I z księdzem nie byli wszytcy[55].

Wójt

Wiara prostych
Miły panie, my prostacy,
50
A cóż wiemy nieboracy?
To mamy za wszytko[56] zdrowie,
Co on[57] nam w kazanie powie:
Iż, gdy wydam dziesięcinę[58],
Bych[59] był nagorszy[60], nie zginę;
55
A damli[61] dobrą kolendę[62],
Że z nogami w niebie będę.
Abo[63] gdy w obiad przybieży[64],
A kukla[65] na stole leży,
To ją wnet z stołu ogoli[66],
60
A mnie kęs posypie soli,
Jakoby mię nogieć[67] napadł:
Mniema, bych[68] już chleba nie jadł.
Potym[69] mię pokropi wodą,
To już z Bogiem idę zgodą.
65
Alić przedsię[70] jako gorze[71]
Ciągni się[72] wójcie, nieboże.
Jednak niźli[73] cię rozmachnie[74],
Przedsię ta rzecz mieszkiem[75] pachnie[76].
Ja mniemam, gdy wszystko spłacą,
70
Iż się z świętemi[77] pobracą[78].

Pleban

A wójtże się to jął[79] gdakać?
Czymżeby tę gębę zatkać?
Gdzieśto dzban[80] piwa dobrego,
Przegadałby mędrca tego
75
Iście trzeciem[81] nachyleniem;
Byłby tańszy[82] z tym zbawieniem.
A jeszczeż ci w tym ksiądz wadzi,
Żeć owo na dobre radzi?
Bo nas sam Pan[83] uczył temu[84]:
80
Chceszli sam brać, daj drugiemu.
A wielkie to upominki
U Boga, takie uczynki.
A tyś wszytek świat rozwołał,
Żeś tej dziesięciny kęs dał.
85
Wszakeś tak słychał o Bodze[85],
Iż gdy był tu, na tej drodze,
Potwierdziwszy zakon[86] wszytek
Tu wszem ludziom na pożytek,
Na to stan duchowny sprawił[87],
90
By ji[88] przezeń ludziom zjawił,
A my, duchowni stanowie,
Jesteśmy ku wam[89] posłowie.
Tę pracą[90] na was przełożył,
A mało was tym zubożył,
95
Iż z jego hojnego dobra
Słabo wasza ręka szczodra[91],
A nas tym opatrzujecie[92],
Czym z niego obfitujecie[93].
Bo byś baczył[94], miły bracie,
100
Na jakiemci[95] ksiądz warstacie[96]:
Musi wszytkiego zaniechać[97],
Kto się chce wami opiekać[98],
A opuścić dobre mienie,
Łatając wasze zbawienie.
105
Wszak wiesz, że rzemieślnik każdy
Potrzebuje płacej[99] zawżdy[100].
A to jest święta utrata,
Bo za nię hojna zapłata.
A tak lżej mów, boś mię ruszył[101];
110
Latasz, a snaś[102] nie zasuszył.
Waruj na rynku zabłądzić[103],
Bo snadź nie dziś twój dzień rządzić.

Pan

Miły księże, dobrzećby[104] tak,
Lecz podobno czciesz[105] czasem wspak[106];
115
Hardzie[107] tu strząsasz porożym[108],
A zowiesz się posłem bożym.
Prawda, żeś jego pastyrzem
A w wielu sprawach kanclerzem,
Lecz czasem na wełnę godzisz[109],
120
Kiedy za tym stadem chodzisz.
Owa choć trzoda niespełna,
Gdy się wam dostanie wełna,
Wierę[110] z ostatka ty[111] owce
Niechaj skubie, jako kto chce.
125
Bo dziś prawie[112] prości ludzie
Gonią skowronka na grudzie[113],
A tak się prawie zbłaźnili
Wiara jaka ma być
Wszytkę[114] wiarę w to włożyli,
130
Iż go żadna rzecz nie zbawi,
Jestli[115] go ksiądz nie wyprawi[116].
Ano by snadź tak miało być,
Jednego wiarą nagrodzić,
Bo acz żadny[117] w to nie łuczy[118],
135
Jako święte Pismo uczy[119],
A każdy człowiek z krewkości[120]
Więcej się ciągnie ku złości.
Lecz się wżdy tym ciesz, nieboże:
Wiara, Czyn, Dar, BógPrawa[121] wiara wiele może;
140
Tą masz wszytkiego nagrodzić[122],
Choćby miało potym[123] szkodzić,
Drugiego dobremi uczynki,
A nie wszytko[124] upominki[125].
Małoć Pan Bóg dba o datki;
145
Azać[126] mu zbierać[127] na dziatki
Abo[128] się troskać o długi,
Abo odprawować sługi?
Nie trzeba mu się nic starać,
Nigdy tam przednowia nie znać;
150
A snadź, co ma, wszytko nam dał,
Sam na równej rzeczy przestał,
Jedno[129] chce, bychmy[130] się bali,
A iż każdy niech go chwali,
A prawym sercem miłuje,
155
A bliźniego tak szanuje,
Iż to, w czym by się kochał,
By też rad u niego widział.
Ale dziś wasze nauki…
Rozliczne w nich najdzie sztuki,
160
Nie rzecze nic żadny próżno[131],
Chocia z sobą siedzą różno[132].
Święty, Religia, Zabobony, DarAboć wezmą, abo co daj[133],
Tak kazał święty Mikołaj[134]:
Bo jestli[135] mu barana dasz,
165
Pewny pokój od wilka masz.
Dobry też Lenart[136] dla koni,
Dla wieprzów święty Antoni:
Więc świętego Marka chwali,
Więc Piotra, co kopy pali[137],
170
Więc Michał, co liczy dusze[138]
Alić Masia[139] z gęsią kłusze[140];
Bo już sobie tak spopadły[141],
Iżby dusze gęsi jadły,
A ona z tego gorąca
175
Nie jadłaby i zająca.
Na szyi wisi kobiałka[142],
W niej gomółka[143] a powałka[144].
Mniema, że wszytko sprawiła,
Że tam z tą kobiałką była,
180
Że już siedm dusz wybawiła,
Sama się ósma upiła.
Bo się już więc tam łomi chróst[145],
Odpusty
Kiedy się zejdą na odpust:
185
Ksiądz w kościele woła, wrzeszczy,
Na cmyntarzu[146] beczka trzeszczy,
Jeden potrząsa kobiałką,
Drugi bębnem a piszczałką,
Trzeci, wyciągając szyję,
190
Woła, do kantora[147] pije[148];
Kury wrzeszczą, świnie kwiczą,
Na ołtarzu jajca[149] liczą:
Wieręśmy[150] odpust zyskali[151],
Iżechmy się napiskali[152].
195
Jednak też tak Dawid czynił,
Zawżdy z arfą Boga chwalił.
Obrzędy, PijaństwoTakże idą precz[153] z tą wiarą,
Iż wygrali tą ofiarą,
Razem też odpłatę znają,
200
Pełną szyję nalewają,
A rzadki z onej odpłaty
Aby doczekał komplaty[154],
Bo więc drugi na nieszporze
Dawno ziemię szyją porze[155].
205
Wloką go za łeb do chróstu[156],
Nie mógł przechować odpustu,
A jednak się był nie dopiekł,
Ledwy[157] drugi przed nim uciekł
Religia, Ksiądz, Bóg, GniewA tak dzisia ludzie prości
210
Ważą się rozlicznych złości[158],
A mało o Boga dbają,
Gdy się z plebanem zjednają,
Bo się ten dobrze nie wściecze;
Bóg nikomu nic nie rzecze.

Wójt

215
Miły panie, Bógżeć zapłać[159]!
Snadźby[160] tobie lepiej gęś dać,
Kiedybyś nam tak chciał kazać,
Niż ten tłusty połeć mazać.
Bo przedsię[161] tak nie słychamy[162],
220
Chocia w kościele bywamy,
Jedno[163] kiedy przydzie[164] święto,
Usłyszysz, iż cię zaklęto[165].
Wójt, Bartek, Maciek z Grzegorzem
Nie uleży przed tym gorzem[166];
225
Świętopietrze[167] u jednego,
A kolenda[168] u drugiego,
Trzeci też pokupił winę[169]:
Nierychło[170] zwiózł dziesięcinę[171].
Tu więc będzie fukał srodze,
230
Rzadko usłyszysz o Bodze[172],
Ksiądz, Chłop, Korzyść, BógA tym zamknie wszytkę[173] wiarę:
„Idźcież, dziatki, na ofiarę,
A czekajcie mię[174] z obiadem,
Boć nam barzo[175] grożą gradem;
235
A niechaj rychlej dowiera[176],
Wieręć[177] po stronach przymiera.
Trzebać teraz będzie księdza,
Zać jedna nastanie nędza,
Bo oń przedsię mało dbacie,
240
Jako bydło tak mieszkacie.
Już to rychło[178] dwie niedzieli[179]
Niceśmy od was nie mieli.
Czyście[180] o tę duszę dbacie;
Acz nie trzeba, też kęs dajcie”.
245
Wszytko chce brać, daj mu psią mać,
A o Bogu nic nie słychać.

Pleban

A przedsięż[181] to wójt harcuje[182]
Rad, iż panu pochlebuje[183],
Lecz to w posłach mało idzie;
250
A co się przeciwić gnidzie[184]?
Ale mnie wam dziwno, panie[185],
Skąd wam przyszło to kazanie,
Bo na wszytko docieracie[186]
I o święte mało dbacie.
255
Ofiary
Czcicie[187] jedno[188] zakon stary[189]
Więtszeć[190] tam były ofiary:
Tak jemi[191] Boga chwalili,
Aż drugie czasem palili,
260
A tym go chcieli wyznawać,
Bo nie mieli komu dawać.
Abram jednegoż syna miał,
I tego był ofiarował;
Chciał ji[192] Bogu ku czci spalić —
265
A u nas to wszytko za nic.
A co Bogu wdzięczniejszego,
A nad jałmużnę milszego?
I w nowym zakonie[193] kazał,
By każdy, co winien, to dał,
270
Co cesarskie, to dać jemu,
A co boże, to dać samemu.
Niedawnom tak od was słychał[194],
Że Bóg, co miał, wszytko rozdał,
A prawie przed swą dobrotą[195]
275
Mało nie został gołotą[196].
A iż wszego obfituje[197],
Nic od nas nie potrzebuje,
A wżdy[198] nie chciał z tym omieszkać[199],
Co jest boże, to kazał dać.
280
A naczże[200] to rozkazano[201],
I komuż to ma być dano[202]?
Iścieć nie inszemu komu,
Jedno sługam[203] z jego domu.
Albo tym kęsem przeklętym,
285
Godność świętych
Iż co czyni ku czci świętym,
Iście się mało zuboży,
Że pieniądz w tablicę włoży[204];
Boć próżno inaczej mówić,
290
Mogąć nam wżdy pomocni być.
Mojżesz w onym starym wieku
Wiele pomagał człowieku,
Abo Dawid i prorocy,
Wiele słychać o ich mocy,
295
A wiele Bóg prze nie czynił[205],
A częstokroć swój gniew mienił[206].
A snadź[207] za świeżej pamięci
Co dziwów czynili święci:
Że umarłe ożywiali,
300
Krzywe kości napraszczali[208].
Acz to idzie z boskiej mocy,
Ale wżdy przez ich pomocy,
Bo rzekł to oddać we troje[209],
Co uczynicie prze moje.
305
A tak niemasz[210] ci ocz ciążyć[211],
Obadwaście nie dali nic,
A bychmy[212] się nie oparli,
I ten kęs byście wydarli.

Pan

Ba, toć prawda, miły ojcze,
310
Niechaj kto powiada, co chce,
Że nam trudno k' zbawieniu[213] przyść[214]
Nie będziemli dobrze czynić[215].
Aleć tym trzeba zapieprzyć,
Wiarą wszytkiego podeprzeć,
315
A to iście[216] na pieczy mieć[217]:
Dobrowolnie wszystko czynić;
Bo zać Bogu za dzień robić,
Dobrowolną chce służbę mieć.
Ksiądz wszytko chce mieć w kłopocie,
320
Stoi, by wójt, przy robocie.
Ano sami darmo macie,
Darmo nam też udzielajcie,
A my, widząc tę dobrotę,
Będziem mieć więtszą[218] ochotę.
325
I sam, chociam o tym słychał[219],
Dam też gęś na święty Michał,
Ba, i strucla cię nie minie
Ondzie[220] o świętym Marcinie[221].
Bo tak księża powiadają,
330
Iż go za hojnego mają,
Iż zjadł wołu na wieczerzy —
Kto chce, niechaj temu wierzy, —
A iż za płaszcz niebo kupił[222];
Toby już Bóg komorą żył[223]!
335
Aleście to nań zmówili,
Abychmy też woły bili,
A za takiemi przysmaki
Wżdy się wam dostaną flaki.
Nie takci święci czynili,
340
Nie płaszczmi, ni wołów bili,
Lecz Panu wiernie służyli,
A świat prawie[224] opuścili.
Lecz wy dziś, mili kapłani,
Bujni, jako hardzi pani[225],
345
A na wasze ty[226] utraty
Nie zniosą was wasze płaty[227]:
By też więc dusze przyłożyć,
Musi skąd inąd[228] dołożyć.
A nas więc przedsię karzecie,
350
Choć sami barana drzecie,
Powiedając, iż imienie[229]
Przekaża[230] duszne[231] zbawienie,
A iż tak czciecie[232] o Bodze[233],
Iż nam to rozkazał srodze
355
Wszytko na ziemi opuszczać,
W niebie osiadłości szukać,
A iż mól gryzie skarb ziemski,
Kazał ji[234] Bóg kłaść niebieski.
A na końcu zawołają:
360
„Dawajcie, wszak wam też dają!”
Ano, kto chce rzecz utwierdzić,
Trzeba jej skutkiem poprawić.
Lecz różno skutek od rzeczy;
Coś inszego wam na pieczy,
365
Bo nasze pierwsze ćwiczenie
Starać się o dobre mienie,
A przedsię na to nie myślić,
Aby za to dosyć czynić.
Pacierz
370
Na ony[235] wasze pacierze
Ledwo że się raz w rok zbierze,
Często quesumus próżnuje,
Oremus[236] mało pracuje,
Ona[237] wasza Alleluja
375
Jako pani sobie buja,
A collecta za nią chodzi,
Też sobie na starość godzi.
Amen, ten robi jako chłop,
Bo się k'niemu ma każdy pop,
380
Bo z tym wijatyk[238] leci w kąt:
Dosyć się nas dzierżał[239] ten błąd
To więc aż do dnia dopija,
Długa nań była feria[240],
Sfatygował się nieborak,
385
Odpoczywa ubogi żak,
Często sobie oczy chłodzi,
Bo mu drobne pismo szkodzi.
A iżby szanował dusze,
Jako osłem, tak ją kłusze[241].
390
Beneficja
Nie może mu tak wiele dać
Jako on śmie na nię nabrać:
Kustodya[242], dziekania[243],
Prebenda[244] i kanonia[245],
395
Abo też owo probostwo,
Chocia piekielne ubóstwo. …
A co to jest sto kóp płatu[246]?
Czym pomóc chudemu bratu
Abo onej siestrzenicy,
400
Co tam mieszka na ulicy?
Choć w dziewiątym pokoleniu,
Przedsię[247] jednak lżej zbawieniu,
Bo jakoby miał we złocie,
Co da ubogiej sirocie.
405
A gdzie się co zjawi nowo,
Już rzecznikom bywa zdrowo,
Bo się więc tam prezentują,
Gdy co smacznego poczują.
Trzykroć czasem w Rzymie będzie,
410
Niż prawie[248] na miestcu[249] siędzie.
Podawce
Podawce[250] więc rozkosz mają,
Gdy się do nich ubiegają,
To się im nizko[251] kłaniają,
415
Rozlicznie się zalecają:
Tu się obiecują służyć,
Dom ten i potomki mnożyć.
„Wszak jestli co skąd przypadnie,
Wszytko rozdzielimy snadnie[252];
420
Iście niechcę[253] nic mieć swego,
Społu używiemy wszego[254]”.
Więc prawie mnożą potomki,
Obiegając cudze domki:
Urzędów swych używają,
425
Bo je „ojcy” nazywają.
A z onych wielkich obietnic,
Ze wszytkiego nie będzie nic.
Pewny kłopot w zysku będzie,
Pleban sąsiad
430
Gdy już z tobą we wsi siędzie,
Już pewnego sąsiada masz,
Uczyń mu, co iście[255] poznasz:
Pójdzieć gonionego[256] z tobą,
Ma dwoje prawo[257] za sobą[258].
435
Trudno więc naszemu bratu
Odzywać się do powiatu:
Kłusz się[259] z miasta, Benedykcie,
Boś już w trzecim interdykcie,
A czasem nie chybisz Rzyma,
440
Chocia to u nas zwierzyna.
To cię będzie przez rok straszył,
Dzwonek tłukł a świeczki gasił[260],
A jestli[261] Bóg nie ustrzeże,
Strzeż się, byś nie zmazał wieże.
445
Bo naszy[262] mili przodkowie
Snadź[263] nie wszytkich mieli w głowie,
Gdy się w te[264] niewolą wdali,
Na sobie ten szańc wygrali[265],
Bo się w więtszą szkodę wdali,
450
Skąd się zysku nadziewali[266].
A stąd się musimy trwożyć,
Skąd się miała miłość mnożyć;
Bo to każdy widzi proście[267],
Iż z roztyrku[268] gniew uroście[269],
455
A boski gniew z nienawiści,
Możemy być tego iści[270].
A z jednej szkody dwie mamy:
Iż was i Boga gniewamy.

Pleban

Wieręm, panie, ja nie tuszył[271],
460
Abyś tak rozumem ruszył;
Aleć też nie wszytko k'rzeczy,
Ktoby[272] to chciał mieć na pieczy.
A snadź nie wszytko z dowodem,
Zabrnąłeś, jako z niewodem[273]:
465
Karasia, lina i szczukę[274]
Tak razem wszytko potłukę.
Takież ty teraz na nasz stan
Oborzyłeś się srodze sam,
A równo wszytko szacujesz,
470
Nic nikomu nie folgujesz?
Anom tak słychał, jako żyw,
Jeden prze drugiego nie krzyw,
A iż się jeden obierze,
Iż wykroczy w swojej mierze,
475
A cóż owi drudzy krzywi,
Którzy są poczciwie żywi?
A tkniż[275] jedno świeckich urzędów,
Jestli tam nie więcej błędów,
A jako wam też przychodzą,
480
Bo się tak z wami nie rodzą.
A ze sta z was jeden siędzie
Takim kształtem na urzędzie,
Aby jedno prawdę mnożył,
A swe pożytki odłożył.
485
Chyba drobnych kęs cześników,
Chorążych, wojskich, stolników….
Tam nic nie przydzie do mieszku[276],
Tej kęs szarej pychy w zysku.
Ale gdyby nie pamiętne[277],
490
Sędzia
I sędzić też nic niechętne,
Ale więc nie szkoda pracej[278],
Kiedy już kto pewien płacej.
Bo uźrzysz[279] ony[280] proroki,
495
Kiedy już odsądzą roki[281],
Sporo im więc młyny mielą,
Kiedy się pamiętnym[282] dzielą.
A barzo to łowne[283] pole,
Sporzej[284] młócić niż w stodole.
500
Choć sieć leda jako[285] stanie,
Jednak wżdy co przypadnie na nie:
Sarna, zając, sobol, liszka[286]
I kuna, jej towarzyszka,
Chocia żadny[287] pies nie goni,
505
Przedsię jej być jednak w toni.
A gdy z wiatru przydzie[288] snadnie[289],
Czasem cały kożuch wpadnie.
A też gdy jest elekcyja[290],
To jeden drugiego mija,
510
Ubiegając się o głosy;
Dobrze nie idą za włosy[291].
Snadź[292] to gorsze niż pacierze,
Gdy kto urząd na się bierze,
W którym wiele trzeba myślić,
515
Jako mu dosyć uczynić[293].
Bo weźrzy[294], ano brat stoi,
Pan przydzie, co się go boi,
Drugi się zdaleka[295] kłania,
Choć na nim szuba barania,
520
Alić worek z niej wygląda,
Przedsię nań sędzia pogląda.
A snadź trudno w to ugodzić[296],
By też miał Salomonem [być][297],
By się wżdy[298] nie miał nachylić,
525
Wierę[299] by też nie stał za nic.
A drugi się k'miescu[300] ciśnie,
Choć czasem kto za to piśnie,
Aby z niego był kasztelan,
Kasztelan
530
Bo z tego ziela roście pan.
Acz iście[301] nie znam rozkoszy,
Gdy się chudzina kokoszy[302],
Bo ta cześć z śmiechem na poły,
Piasek orzą temi woły.
535
Nadzieją się przedsię cieszy,
Iż się wyszej[303] wstąpić spieszy.
Bo zawżdy ci więcej jedzą,
Którzy bliżej misy siedzą,
A pewniejszy obiad czuje,
540
Kogo skwara[304] zalatuje.
Bo więc ten, co jeszcze jedzie,
Czasem bywa po obiedzie.
Ale i naszy z nadzieją,
Czasem się tak postarzeją,
545
Więc onej pychy przypłacą[305],
Bo i swe własne potracą.
Czyniąc dosyć swoim stanom,
Kłaniajcie się kasztelanom,
Ano więc ony[306] pokłony
550
Barzo nam tępią zagony.
Też uźrzysz[307], a wojewodzic,
Przedsię[308] nasz, brat stoi za nic.
Starosta
Nuż więc starostowie owi,
555
I tenci czasem ułowi[309],
Bo chocia dzierży arendą[310],
Wżdy jednak ostrzyszki[311] będą.
A choć na liczbie przestanie,
Przedsię dłużen nie zostanie.
560
Bo łacniej[312] się wżdy wyliczyć,
Niż się na swej trosze ćwiczyć,
Bo się jednak przedsię skwarzy,
Kto co piecze abo warzy.
Zlezie wina[313], zlezie poczta,
565
Z tego gąsior, z tego kwoczka,
Zabłądzi też jałowica,
Na starostę połowica,
A czasem się wszytka zejdzie,
Wszak to na liczbę nie przydzie.
570
Nie zawżdy też będzie wołał,
Iżby się kto k'niej przyznał.
Choć i druga niech przybieży,
Czyście tak w trupiech uleży[314].
I z wołkiem bądź, miły panie,
575
Gdy się nam jako dostanie,
Uźrzysz zasię drugą stroną[315],
Aż drugiego sciąży z żoną.
Mamy więźnia gotowego,
Bo nie wydał czopowego[316].
580
Temuć gotowem płacić[317],
By ogon i rogi stracić.
A tak na każdym urzędzie
Zawadzać się nierząd wszędzie.
Poborca
585
I w owymci nie przemory[318],
Który przydzie na pobory:
Zawżdy sporzej[319] do komory,
Gdzie bywają gęste wory.
Przedsięć błądzą owy łany,
590
Chocia stare kwity mamy,
Ubędzie w regestrze obroku,
Uciekł młynarz tego roku.
A to nam niechcąc[320] przypadło,
Co teraz nowo przysiadło,
595
Bo gdzie pełno, snadniej[321] ulać,
Na oranym gotowo siać,
A gdzie zaczną gniazdo grosze,
To lezie trocha ku trosze.
Mytnik
600
A cóż więc dzierżysz o owym[322],
Nie kazić się też surowym,
Co owo na mycie siedzi[323],
Słucha furmanów spowiedzi?
Chodź sam, bracie, po odprawę,
605
A wszak dawno wiesz[324] ustawę,
Co masz od kamienia płacić[325];
Warujże ceduły[326] stracić[327].
Cóż kto wie, co na cedule,
A co zostanie w szkatule….
610
Furman z cedułą precz bieży[328],
A szkatuła w kącie leży;
Regestr ni widzi, ni słyszy,
Co chcesz, to tam weń napiszy[329].
Ano więc w tym błędnym lesie
615
Rada się ręka uniesie,
A kiedy się imie igrać[330],
Trudno ją więc zahamować.
A tak więcejci wam strzedz[331] trzeba
Dusze niż nam z tego chleba,
620
Który nam snadź nie tak szkodzi,
Bo dobrowolnie przychodzi.
Ale u was tak i owak,
Czasem naprost[332] a czasem wspak.
Żupy
625
A ów, co wlezie do soli,
I tegoć głowa nie boli.
Już więc i ten szydłem goli,
Bowiem ma wszytko po woli.
Bo każda rzecz, co w sól wchodzi,
630
Już jej nie leda co szkodzi,
A stara w ludzioch[333] przypowieść,
Iż więc każą tym słono jeść,
Co się owo podszpocili[334],
By się barziej nie skazili.
635
Iścieć to każdemu zdrowo,
Pamiętaj, panie, me słowo,
Bo a co to wadzi duszy,
Gdy się drobiazgu nakruszy,
Iż się to miotełką zmiecie,
640
Wżdy się co za to wygniecie.
Bo trzeba rozumu użyć,
Kto dzisia chce co wysłużyć;
Musisz przez nogę, nieboże,
Zwłaszcza, gdy kto wręcz nie może.
645
Ale co ma pleban prosty
Sejmy
Ugodzić w ty dworski chłosty;
Zwłaszcza w kącie doma siedząc,
Jedno co kęs od bab wiedząc,
650
Abo słysząc, gdy ziemianie
Siedząc narzekają na nie.
Wierę snadź z sejmu naszego
Nie słychamy[335] nic dobrego:
Już to kielka[336] niedziel bają,
655
A w niwczym[337] się nie zgadzają.
Podobno jako i łoni[338]
Każdy na swe skrzydło goni[339];
Pewnie pospolitej rzeczy
Żadny tam nie ma na pieczy.
660
Boć i owi z pustą głową,
Posłowie
Co je rzkomo[340] posły zową,
Więcej też sobie folgują,
A to, co jem[341] trzeba, kują.
665
Bo jedni są, co się boją,
Drudzy o urzędy stoją[342],
Jako tako pochlebuje,
Gdy co kto smacznego czuje.
Bo acz to jest wielki urząd,
670
Kto chce łatać ten spólny błąd,
Lecz gdy nie będzie pilności,
A prawej spólnej miłości,
Przedsię z oną płochą radą,
Na chromem do domu jadą.
675
Drugi też nie dba o sprawę,
Gdyby rychlej[343] wziął na strawę.
Ano, panie, wielka to rzecz,
Kto chce tego prawie[344] ostrzedz[345],
By się ni naczym[346] nie mylił,
680
Na stronę nic nie uchylił,
Bo gdy przyda obietnice,
Zejdzie się więc i na nice.
Ano się koła smarują,
Jedni czcią[347], drudzy darują,
685
Pewnie naszemu krok zmylić,
By więc drugiego nachylić.
Dobre pierze, nie zła też gęś,
A co się upiecze, ukęś[348].
Ale, ktoby[349] się chciał obaczyć,
690
Trzebaby[350] tę sieć lepiej kryć,
Bo snadź wstyd jednego zdradzić,
Jakoż tu o wszytki radzić.
A tak się, panie, jednajmy,
Radszej[351] sobie pokój dajmy,
695
Bo się kocieł z garncem swarzy[352],
A snadziechmy wszytko szarzy.
Wielkich stanów nie ruszajmy,
Panowie
Tym się zdaleka[353] kłaniajmy,
700
Boć też jedno ten zysk mają,
Iż się im łając kłaniają.
Bo gdy kogo szczęście wzniesie,
Źle mu co rzec, ledwo w lesie,
Gdzieby[354] jedno zając siedział,
705
Aby we wsi nie powiedział.
Bo trafić się czasem z wadą,
Choć drugiego zową radą,
Ale przed się z tą ułogą[355],
Ujdzie, chocia targa nogą[356].
710
A cóż też na tym wygrali,
Bo świebodę[357] za to dali,
A snadź co dobra myśl płodzi,
Wszytko wielkim stanom szkodzi.
Bo to trzeba rozumnie kryć,
715
Na co mają wszytcy patrzyć,
Bo każdy różno szacuje,
Chocia chwaląc pochlebuje.
Mówiąc jeden ku drugiemu:
„Bógże pomóż panu temu;
720
Iście mu wszytko przystoi,
Coźkolwie na świecie stroi” —
A drugiego tyka łokciem,
A szepcząc go zowie nokciem[358].
Więc nie zawżdy[359], gdy gotowo,
725
Będzie jadł, choćby mu zdrowo.
Bo niźli więc nastroji
Tym się na poły przestoi,
Bo azać więc mało tych spraw,
Ten za suknią, ten za rękaw,
730
Jeden śpiewa, drugi skacze,
Trzeci idąc łaje, płacze.
A wierę więc wielkie mienie
Bogacze
Musi cisnąć i zbawienie.
735
Bo więc łacniej z tego wyniść
Kto ma z trochy liczbę czynić;
Rychlej[360] się więc uplecie,
Kto wiele rządzi na świecie.
Ale co mamy, to mamy,
740
Gdy tu świata używamy,
Bo ziemię Bóg ludziom sprawił,
A nieco sobie zostawił.
A iż do żywota mamy,
Mało też o wieczność dbamy.
745
Co zadrzemy, to zadrzemy,
A wżdy świata zażywiemy.
Ale k' rzeczy przystępując,
Różno stanów nie szacując,
Obaczywszy stany wszytki,
750
Kogóż dziś mierzą pożytki?
Wszak się dawno rozumiemy,
Na jednym wózku jeździmy,
Wierę mi się tak zda, panie,
Żechmy wszytko nie Rzymianie;
755
Jednoż ci na świecie byli,
Co prze spólne swe tracili,
A z jaką też czcią tu byli,
A snadź wszytek świat rządzili.
Bo się zawżdy wszytko sporzy[361],
760
Gdzie się sprawiedliwość mnoży.
Z nas każdy, gdzie swój wrzód czuje,
Zawżdy mu więcej folguje,
Choć drugiego barziej[362] boli,
Niechaj cirpi[363] po niewoli.

Wójt

765
Panie, słysząc aż straszno stać!
Jakoż prostak nie ma się bać:
Każdy tu, co ji[364] ksiądz liczy,
Ubogiego kmiecia ćwiczy,
Ba, leda jakiem[365] zalotem[366],
770
Z tym o ziemię, by[367] z wymiotem.
Acz to nie mej rozum głowy
Wtrącać się w takie rozmowy,
Ale łacno mówić z wami,
Bo się szacujecie sami.
775
Ksiądz pana wini, pan księdza,
A nam prostym zewsząd nędza,
Bo się jednak tym pobracić,
Wójtowi to piwo płacić,
Pan się świeczki, dzwonka strzeże,
780
A snać[368] jeszcze więcej wieże[369];
Ksiądz biskupa, biskup Rzyma,
Wżdy w każdym stanie przyczyna.
Kmiecia[370] niewola
Ale nam chudym prostakom
785
Zewsząd cirpieć[371] nieborakom.
Zły dzwonek, a gorsza kłoda[372],
Z obu stron niedobra zgoda.
Bo jako Marcin nastanie,
Snadnie[373] wnet szczkawka[374] przestanie:
790
Dajże czynsz, dajże kokoszy
Zać więc mało tej rozkoszy?
Dajże sep[375], sery, gęś, jajca,
Długoś rządził, panie rajca;
Mniema, żem ten rok panem był:
795
To w niwecz, com się narobił.
Dajże jeszcze przedsię owies,
By też więc skakał jako pies.
Rzadkoć mam z ciebie ten obrok,
Boć go czekam przez cały rok.
800
A to w niwecz, com dał winę[376]
Leda o jaką przyczynę;
Bo tam snadnie o niezgodę,
Często baran mąci wodę.
Bo jako się tego ustrzedz[377],
805
A co sobie ma prostak rzec?
A zać się on w prawie ćwiczy?
Snadnie go każdy wyliczy,
A zawżdy przystaw[378] u niego,
By u posła tatarskiego.
810
Urzędnik, wójt, szołtys, pleban,
Z tych każdy chce być nad nim pan.
Temu daj gęś, temu kokosz,
Zać więc z nimi mała rozkosz?
Tłoka
815
A przedsię na tłokę[379] robić?
Czasem proszą, czasem chcą bić.
Sprawnie ją nazwali tłoką,
Bo tam czasem i grzbiet sztuką[380],
Więc potym przyda pobory,
820
Snadnie, kto zdrów, będzie chory,
Bo dać by z skóry wyłupić,
Pobory
By jedno duszę wykupić.
A nie daszli, wezmą ciążą[381],
825
Abo cię samego zwiążą:
By więc i dzieci zastawić,
Musisz się dusznie[382] wyprawić.
A jednak przedsię niesporo[383],
Chocia się tak zbiera skoro[384],
830
A wie Bóg, gdzie się rozleci,
By jedno[385] wylazło z kmieci.
Nie w jednej to będzie męce,
Biegając przez dziwne ręce.
Poprawi więc kto kołnierza,
835
Niźli dojdzie do żołnierza.
I on[386] nasz domek odarty,
Co był we troje podparty,
Już wżdy[387] dziś ma gładsze ściany
I komin w niem[388] murowany.
840
Bo co o tym sprawę mają,
Podobnoć sami mniej dają;
A poznasz to po rozmowie,
Kiedy się swarzą[389] panowie.
Wierę[390] snadź[391] nasze wierdunki[392]
845
Idą też czasem na trunki,
Abowiem w to trudno ukrócić,
Aby nie miał w ptaki wskoczyć[393],
A zwłaszcza gdy krótko leżą,
Ty już nigdziej nie zabieżą[394].
850
Ale snadź co nam do tego,
Niechaj patrzy każdy swego[395];
Niechaj oni, co chcą, czynią,
Kiedy ja mam quittacią.
Boć próżno inak[396] szacować,
855
Wolno piszczkowi[397] tańcować.
Pan się też wymówi wojną,
Acz ma wymówkę niestrojną[398],
I tam przedsię naszy[399] płużą[400],
Więcej niż pan wojną służą.
860
Bo mu już naspiżuj[401] wozy,
Daj rydl[402], siekierę, powrozy,
Już idzie jako do żupy[403],
Daj wojenne[404], syry, krupy,
Żołnierze
865
Tochmy[405] więc już tu wygrali,
Żechmy tych krup nasypali,
Dalichmy[406] też na żołnierze,
Będzie dalibóg przymierze,
Jużechmy spłacili[407] długi,
870
Mamy tam pana i sługi.
Patrzajże jedno po chwili,
Kto cię potka, ten nachyli.
On żołnierz, nasz sługa głupi,
Alić swego pana łupi.
875
Niedługo panował chłopek:
Wrzeszczy baran, leci snopek,
A jestli[408] nie pomoże Bóg,
I jałochnie[409] wziąć pewno w róg[410].
Zaż to nowina na świecie,
880
Iż kto kogo może, gniecie.
Takci się chudzina żywi,
Kto kogo może, nakrzywi.
Lecz iście mało rozkoszy
Mają z tej cudzej kokoszy.
885
Wszak więc ich zapisy znamy,
Kiedy pokryślają tramy[411];
Bo więc kiedy sobie radzi
I nędza im nie zawadzi,
A jeszcze ją sobie śmieszą,
890
Rzkomo[412] się nadzieją cieszą.
Mniema, iż już skórę niesie,
Chocia niedźwiedź będzie w lesie.
Bo przedsię pić musi i jeść
By na koniec z białego zsieść.
895
A też się trafi drugiemu
Miasto lekarstwa chromemu
Przetręcić do końca nogę,
By ji dał co rychlej w szkodę.
Bo gdzie nie może być zgoda,
900
Lepsza szkodka, niźli szkoda.
Każdy, jako może, łata,
Wżdy, czym może, tym napłata.
Jedno[413] nam, wieśnej[414] chudzinie,
Nic niesporo wszędy ginie:
905
Bo znowu nastanie nędza,
Dziesięcina
Kiedy czas przydzie na księdza,
Gdy chodząc snopki przewraca,
A co tłuszczej[415] kopy maca;
910
Wnet masz urzędnika z niego,
Choć tobie nie trzeba tego.
Natknieć[416] wieszką[417], kopie w rogu:
„Nie mnie to dasz, synku, — Bogu”.
Acz nie wiem, wieli Bóg o tym[418],
915
Aż to zrozumiemy potym;
To wiem, iż żyta nie jada,
Bo w stodole nierad siada.
Więc ci jeszcze będzie grozić,
Że mu dusznie[419] musisz zwozić;
920
Mało jeszcze, iż nań robią,
Muszą wieźć a w łeb się skrobią:
Małom się panu nawoził,
Bo ten jeszcze barziej[420] groził.
Owa wszędy[421] musisz podleźć,
925
Bo z obiema źle kaszę jeść[422].
Kolenda[423]
Potym bieży po kolendzie[424]
W każdym kącie dzwonić będzie;
Więc woła Illuminare[425]
930
A ty chłopku musisz dare[426],
Bo dać przedsię, gdzie wziąć, tu wziąć,
A nie daszli[427], wnet będzie kląć.
Przydzie[428] spowiedź, to się jednaj,
A nie chceszli, coć każe, daj.
935
Bo więc tam, jako chcą, karzą,
Na koniec do piekła skażą,
A tam niespora odprawa,
Trudno do wyszego[429] prawa,
Bo się tam niedługo radzą,
940
Na pirwszy rok wszyćko zdadzą.
A snadź lepiej, co dać, to dać,
Aby wżdy mógł apellować.
Religia, Korzyść, ObrzędyKto umrze, kto się urodzi,
Kto ślubi[430], kto się rozwodzi,
945
I cokolwiek kto chce sprawić,
Musi okrążne[431] postawić,
I kołaczać nie oświęcą,
Aż dasz łopatkę cielęcą.
A tak zewsząd prostym gorze[432],
950
Głębokieć łakomstwo morze,
A gdzie w co nawięcej[433] płynie,
Tedy tam narychlej[434] ginie.
A ze staby się snadź ozwał,
By już na tym, co ma, przestał;
955
By nawięcej już miał wszego[435],
Znajdzie wżdy co przyległego,
Znajdzie do sąsiada winę[436],
By miał naszerszą dziedzinę.
Poznasz to po jego słowie,
960
Bo go wnet nierządnym zowie:
Młod[437], mógłby się jeszcze ćwiczyć,
A mnie tego kęsa życzyć,
Bo mówią wszytcy[438] sąsiedzi:
Szkoda go, iż doma[439] siedzi.
965
Jaka życzność[440] pana mego!
Snadźby lepiej patrzał swego,
Aby go pobożnie użył,
Czego Bogu nie zasłużył.
Bo wszytko najmem dzierżemy,
970
Jedno, iż tak nie baczymy.
Wnet wypadaj, kiedyć każą,
Bo bez pozwu wszytko skażą,
A zmylisz prokuracyją[441],
Gdy cię z dzierżenia wybiją.
975
Ubogi stan
A tak ten swój ubogi stan
Tak rad noszę jako i pan,
I w tym doczesnym żywocie
Snadź o mniejszym wiem kłopocie.
980
Siedzę jako człowiek prawy,
Nie bodą mię cudze sprawy,
Acz mię trochę nędza gniecie,
To też odcierpię na świecie,
A gdy się każą prowadzić,
985
A co mi więc ma zawadzić?
Mało mi żal z tej pociechy:
Wylecę jako wróbl[442] z strzechy.
Bogatego śmierć
Bogacza więc szczkawka[443] minie,
990
Kiedy go teskno od skrzynie,
Od onych miłych pieniędzy,
Co ich snadź nazbierał w nędzy,
Bo czasemby[444] się przemorzyć,
Tedy więc worka dołożyć,
995
A snadź więcej sam im służył,
Niżby ich z rozkoszą użył.
Bogać sobie nie przekłada
Kiedy więc worka dokłada:
Chce wieś kupić, dwór zbudować,
1000
Staw sypać, kościół murować,
Dziewkę wyda, szaty sprawi,
A syna na dwór wyprawi.
Ale się barzo obłądził[445],
Mniema, by tak wiecznie rządził.
1005
Snadź podobno sam wyleci,
Niż rozposaży[446] ty dzieci.
A ja, piekielna chudzina,
Wylecę, by[447] dym z komina.
Bo trudniej wozem zatoczyć,
1010
Aniżli tak pieszo skoczyć;
A snadniej[448] z gniazda wróblowi,
Niż skrzydłastemu orłowi.
Tak i ty, panie, mądrze gol,
Boć każdego gryzie swój mol;
1015
A nikt nie zwie[449], kiedy piśnie,
Każdegoć z nas trzewik ciśnie.

Pan

A długoż to, wójcie, ma być?
Tak masz wszytki sobie za nic:
Boję się, iż wilka z lasu
1020
Wyszczekasz na sie[450] bez czasu,
Bo sie starać o niezgodę,
Obracając na wspak wodę.
Trudnoć wilka owcą uszczwać[451],
Motyką słońce zwojować;
1025
Bo i prawda, gdy nietrafna,
I ta nie zawżdy miestca[452] ma[453].
Kładziesz na słowa pokrywkę,
Acz w nich masz wolną rozrywkę,
A na wsze strony dzwonka ruszasz[454],
1030
Wszędy na kolbę pokuszasz[455].
Powiedasz[456] o swej niewoli,
Wszak słuchając głowa boli.
A co ty masz więcej myślić?
Zrobiwszy dzień, czynsz zapłacić.
1035
Nie myślisz o żadnej sprawie,
Ni o wojnie ni o prawie,
Jako pies na piecu tyjesz,
Siedząc w karczmie, gębę myjesz,
Bo pan musi strzedz[457] twej krzywdy,
1040
Aby jej niskąd[458] nie miał nigdy,
Ale pana nikt nie strzeże
I sam nie zwie[459], gdzie sie[460] zrzeże[461].
Bo dziś u każdego prawa
Prawo
1045
Zwłaszcza prostym trudna sprawa,
Wszytcy więc bywamy krzywi,
Ledwy[462] sie chytry pożywi.
Bo dziś nasza sprawiedliwość
Czyni ludziom wielką chciwość,
1050
A nie spi na nię bezpiecznie,
Bo ją iście[463] stracisz wiecznie.
Bo jeden waży na pokłony,
Drugi chwyta za zagony,
A trzeciego ufukają,
1055
Leda mu co tam zabają,
Aż mój, co porywał wodzą[464],
Już nim w uździenicy chodzą.
Wieręć lepiej, miły brachu[465],
Jednaj sie[466] z tego przestrachu.
1060
Dary
A drugiemu idą dary,
Tu więc już tam niemasz[467] miary.
Bo ty zdawna[468] tę moc mają,
Każdą srogość ukracają,
1065
Czasem i przysięgi łamią….
Wiele ich na ten wrzód chramią[469].
Bo aczby właśnie miało być,
Wszytko na stronę odłożyć,
Strach, miłość i powinności,
1070
A trwać przy sprawiedliwości,
Jedno[470] brać Boga przed oczy —
A ktoż z tego nie wykroczy?
Bo dobry zawojek[471] w zimie,
Kiedy kto weń grzbiet uwinie;
1075
Nie zawadzi też koniczek,
Wałaszek[472], inochodniczek[473],
Bo szkoda tej starej dusze,
Iż sie[474] na złej szkapie kłusze[475].
Wie, iż źle, czasem sie boi,
1080
A jednak przedsię[476] przy swym stoi;
Bo by nierad, tedy musi,
A zać go więc jeden kusi.
Prokurator
Prawnik, KorzyśćBo owy prokuratory
1085
Ma na się tęgie doktory.
Bo więc owi zwolennicy,
Gdy sie[477] zejdą w kupę wszytcy,
Nie jednemu zmylą szyki,
Mówiąc rozliczne języki[478],
1090
A kogo chcą, sucho zmyją,
Stawiąc tę Babiloniją.
Już wnet gębę wzgórę wznosi,
Gdy go kto o swą rzecz prosi,
Tu wnet zdaleka[479] załawia,
1095
Trudnościami sie[480] wymawia;
Aby nie dla twej przyjaźni,
Zmył by sie na suszy w łaźni;
Ale ukaż rychlej swą rzecz,
Boć mi barzo pilno iść precz[481].
1100
Więc tu czcie[482] a głową chwieje,
Z onego sie prawa śmieje.
A to, nieboże, na kroku,
Małoś tu nie stracił roku.
Rozlicznie cie będzie winił:
1105
Złe masz prawo, źleś uczynił;
Nie będzieli mej pilności,
Iście nie ujdziesz trudności;
Ale gdyby chciał dołożyć,
Mogłoćby twe prawo ożyć.
1110
Jeszczeć bych ja dziurę nalazł,
Kędybyś z tej sieci wylazł,
Trudność prawa
To sie już ciągni[483] jako lis,
Daj od minut[484], daj na zapis,
1115
Daj pamiętne[485], dajże winę[486],
Leda o jaką przyczynę;
Targuj, rozłożonoć kramy:
Pozwy, minuty, membrany[487].
A niż odprawisz doktora,
1120
Tedyć ubędzie pół wora.
Zać tam mało krotofile,
Ni by sie[488] nasłuchał mile.
Woźny woła, sędzia zdawa,
Drugi w wiązanie zeznawa,
1125
Trzeci cię z boku przytyka,
Sąsiad sie k'wiosce przymyka,
Snadź by sie tam nie nasiedział,
Kto o tym przed tym nie wiedział.
A niż[489] będzie koniec tego,
1130
Musisz skakać zajęczego.
Kłusz sie[490] na wiece z powiatu,
Ćwicz sie, a dziwi sie[491] światu,
Potym pociągniesz za dworem,
Tam więc już miej rozum z worem,
1135
Bo tam leda o przyczynę[492]
Rozwiążesz grzywnie suprymę[493].
Potym cię puszczą do grodu:
Mniemasz, że już chwała Bogu,
Jeszcześ nie prawie uleżał,
1140
Ledwyś tu pół kresu zbieżał,
Jeszczeć nie koniec przestrachu
Ciągń sie[494] przedsie, panie Machu:
I tam ci bóty[495] podszyją,
Niż wezmiesz egzekucyją[496].
1145
A snadź co utracisz na to,
Kupiłby tak wiele za to.
Bo gdy przydzie na jednanie[497],
Przedsięć w onej klobie[498] stanie,
Ale iż pociechy nie dał,
1150
Zda mu sie, iż wiele wygrał.
Ano dawno ta pociecha
Wszytko mu wywlekła z miecha[499].
Czym sie było innym cieszyć,
Niż upór wieść a nie mieć nic.
1155
Krótka radość a żal długi,
Może sie[500] nakarać[501] drugi.
Lepiej sie doma[502] osędzić[503],
Niż w tym głuchym lesie błędzić,
Bo zaż jedno ten świat rządzi,
1160
Który za pięć groszy sądzi,
I owić sie domacają,
Chocia więc doma siadają.
Lecz, iż to przewara[504] stara,
Wiele może pycha szara.
1165
Wojna
Przydzie wojna, to wiec krępuj,
Chleb susz, szołdrę[505], krupy gotuj.
Choć narzekarz[506], panie wójcie,
Ale nam przedsie niestocie.
1170
Iście drugi zmyli kroki,
Kiedy przyda owy[507] roki[508],
Co je więc wiciami zową,
Wierę drugi zwierci głową.
Trudno tam brać do powiatu,
1175
Ćwicz sie[509], włócząc sie po światu.
Ano więc kolasy skrzypią,
Po drogach sie krupy sypią,
Ano wszędy za tobą mróz,
Szkapa ustał, złamał sie wóz,
1180
Ano więc za szyję kapie,
Jeść niemasz[510] co onej szkapie;
Panowie wędzonkę ciągną,
W krupach sie myszy zalęgną,
Drugi też z kijem wendruje[511],
1185
Kury po wsiach popisuje,
Więc toż czasem miasto[512] kura[513]
Przepadnie sie na łbie skóra.
Czasem na się ten kij nosi,
Lepiej ów zwyszył[514], co prosi;
1190
Bo więc każdemu żal swego,
Paś na swym, niechaj[515] cudzego.
Trwoga
Nuż kiedy nastaną trwogi,
Wnet na łbie urostą rogi,
1195
Kiedy w bęben zakołacą,
To więc uzdy, czapki tracą.
Co więc kto może, to chwyta,
Drugi swego konia pyta;
Bieży, popluskał sie kaszą,
1200
Bo go szpetnie z tyłu straszą;
A niźli przyjdzie do szyku,
Nachodzi sie drugi w łyku.
Otożeś zyskał, nasz panie!
To nic, co sie w łeb dostanie.
1205
Szkoda wojenna
A cóż z tego za pożytek,
Ukaże to sposób wszytek;
Snadź tknąwszy wszytki osoby,
Żadny nie ujdzie bez szkody,
1210
Bo gdy sie już wszytcy skupią,
To więc z księdza, kmiecia łupią.
A ktoby[516] mógł oszacować,
Co samych będzie kosztować,
A przedsię nic nie wygramy,
1215
Chocia tam sami bywamy:
Bo snadź lepsza rządna trocha,
Niźli wielkość, kiedy płocha.
Ale tknąwszy równo osób,
Snadźby sie mógł znaleźć sposób,
1220
Iżby krup wozić nie trzeba,
A nie męcząc tego chleba.
Lecz sie bawimy na łupiech,
Wiele nas ulega w trupiech[517]
I wyliczać mało trzeba,
1225
Co tego prożnego chleba.
A snadźbychmy lepszy byli[518],
Gdybychmy społu[519] gonili,
Nie jedno [520]by zając wypadł,
Czasemby[521] i wilk nie dojadł.
1230
Mychmy chudzi, mało krzywi,
Ledwechmy swą trochą żywi,
Przedsię każdy swój kres zbieży,
Acz tłustszy, w kącie uleży,
Wyglądając na każdy czas,
1235
Bronić sie abo łomić[522] las.
Bo i to czasem pomoże,
Podleźć, kto skoczyć nie może,
A wielki to rozum uciec,
Gdzie nie równo nogami siec.
1240
Wy, duchowni a panowie,
Co macie w workach i w głowie,
Strzeżcie zamków a kościołów,
By z nich nie było popiołów,
Bo w nich złota, srebra wiele,
1245
Nacz[523] ważą nieprzyjaciele.
A do tych złotych kielichów
Ostrzegajcie z ordy[524] mnichów.
A snadźby więtsza przyczyna
Dać na to, niźli do Rzyma;
1250
Bo nic w rozkoszach po złocie,
Potrzebniejsze nam w kłopocie.
Namci snadniej[525] od swej trochy,
Gdy zajdą jakie popłochy,
Nie czekam pewnej nowiny,
1255
Wylecę, by[526] bąk ze trzciny.
A kto ma motyla gonić,
Woli sie z jastrząbem[527] łomić.
A snadź snadniej bogacz zginie,
Bo go więc teskno od skrzynie,
1260
A snadniej kożdego ptaka
U gniazda jąć, nieboraka.
Aleć sie w tym mało czują,
Przedsie nam grzywny smakują.
Tenże dziś błąd, co i łoni[528],
1265
Każdy na swe skrzydło goni[529],
A prze nasz własny pożytek
Ginie pospolity użytek.
Ano snadź lepiej przeboleć,
Niż krótko stękać a smierć mieć;
1270
A lepiej, iż palec boli,
Niż wszystko ciało w niewoli.
DomI mądry, gdy dom buduje,
Co rychlej końca pilnuje;
Już piec, komin, stoły, ławy,
1275
To już więc drobniejsze sprawy,
Bo gdyby nie było dachu,
Snadźby pan piec był w przestrachu.
Ja mówię, cobych rad widział[530],
Czynić może, kto będzie chciał,
1280
Bo snadź, by nalepsze zdanie,
Przedsię na nim nie przestanie.

Pleban

Wierę, panie, trudno snadź ksiądz
Tak wiele ma w swym łbie dosiądz,
A iście plebania głowa
1285
Prosta na ty[531] wasze słowa
Ale sie tak płotu dzierżąc,
A nikomu sie nie mierżąc,
Może, co chce, kto chce mówić,
Wszak z mej rzeczy[532] nie będzie nic.
1290
My tak więc od tych słychamy,
Co je wżdy za mędrsze mamy,
Iż na każdej ziemskiej sprawie
Kocha sie każdy w swym prawie.
Świeckim jest ta sprawa dana
1295
Bronić kmieci i plebana,
Bo go pan i ksiądz używa,
A teraz rzadko bogat[533] bywa.
Kmiotek prosty na robotę
Wszytkę wydał swą prostotę,
1300
A to jego wszytka chciwość
Mieć pokój a sprawiedliwość.
To mu sie działem dostało;
Nam wszytko inne zostało.
Duchowny stan jest tak sprawion[534],
1305
A na ten urząd postawion[535]:
Prosić Boga za świecki stan,
W którym zależy kmieć i pan.
Więc ksiądz strzeże wiatyka,
Kmiecia też pilna motyka.
1310
Wam, co was rycerzmi zową,
Należy mur przebić głową.
Lecz, gdyby tak na to przyszło,
Tejby głowie na złe wyszło,
Bo by był łeb w silnej męce,
1315
By[536] mu nie pomogły ręce.
A tak i my, gdychmy różno,
Snadź zorzemy piasek próżno,
Choć nas wiele w pługu chodzi,
Przedsie sie nic nie urodzi,
1320
A każda rzecz, kiedy różna,
I słabsza i czasem próżna.
I koła sie snadniej[537] toczą,
Kiedy wszytcy czterzej[538] skoczą,
Ale gdy siodłowy[539] mdleje,
1325
I woźnica złej nadzieje:
Już mu droga nie tak spora,
Kłusze[540] milę do wieczora.
A my snadź prawie na suszy
Uwiąznęliśmy po uszy,
1330
A co dalej więcej lgniemy,
Jeśli społu nie dźwigniemy.
A tak wy, panowie mili,
Dobrzebyście uczynili,
Byście prawie w to wkroczyli,
1335
Boście sie nam przeoczyli:
Na nas, na kmiecie wołacie,
A sami sie ochylacie[541].
Szukajcie też czasem drogi,
Aby wżdy wytchnął ubogi,
1340
Bo i szkapy nie tak wloką,
Gdy jedno[542] jednego sieką.
A ciężej przydzie na owy,
Kiedy ustanie siodłowy[543].
Ale wy przedsie niedbacie,
1345
Dawno te dziurę łatacie,
A niesporo jako gorze,
Przedsie sie wam zawżdy sporze.
Bo zać to nowa biesiada,
Jako nastała ta zwada;
1350
Pan sie o tym z księdzem swarzy[544],
Wójt przedsie złe piwo warzy,
A tym zawżdy zamykają:
Wójt płaci, księdzu nałają.
Chocia czasem nie barzo krzyw,
1355
Każdy swego strzeże, kto żyw;
Tknicie sie też jedno sami,
A ciągnicie się równo z nami,
A zjednajcie komisyją,
Rozwieść tę kontrybucyją[545].
1360
Boć jako skoro nastała,
Tak wnet z wiardunkiem[546] ślub brała,
A nie będzieli rozwodu,
Doczekacie po nich płodu.
Bo acz sie więc wszytcy znoszą,
1365
Co ich na ty gody proszą,
Ale nie wszytkim smakują
Bo więc nierówno tańcują.
Ksiądz więc z wójtem tam herst wodzi[547],
A też tym nawięcej szkodzi;
1370
Pan siedzi jako starosta,
Temu gody, swatkom chłosta.
Ale by tak udziałano,
Iżby równo nalewano,
Iście w każdej krotochwili
1375
Weselszyby goście byli.
I nie tak snadź wielka szkoda,
Gdzie się trafi spólna zgoda,
A kiedy pójdziem koleją,
Rychlejci nam drugą naleją,
1380
I gospodarzowi mniej wadzi,
Kiedy sobie goście radzi,
Ale gdy jeden ulewa,
Każdy tego nierad miewa.

Wójt

Ja już jedno łbem kołyszę,
1385
Dziwując sie, co tu słyszę;
Bo my jedno[548] przysłuchamy,
A zdaleka[549] zaglądamy,
Dziwując sie, co sie dzieje,
A czemu tak świat tępieje.
1390
Prawdę mówisz, miły księże,
Dobrzeć, gdzie wszytkich dosięże.
Ale cóż mamy temu rzec?
Trudnoć suche łyka odrzeć.
Rozmyśli sie więc każdy wczas,
1395
Bo owo zły na nas niemasz[550].
Zbytki
Coż to czyni, jedno[551] zbytki
Tyć każą wszytki pożytki,
Tyć nam wszytkim łupią oczy,
1400
Bo każdy z miary wykroczy.
Jako tako gdzie wziąć, tu wziąć,
Wżdy sie jednak przedsie ciągnąć.
Potrawy
Zaż dziś nie dziwne potrawy,
1405
Aż wielkim kosztem przyprawy,
Aż czasem owi, co siedzą,
Nie zawżdy wiedzą, co jedzą:
Ano jedna z złotą głową,
A czart wie, jako je zową.
1410
Żacy więc nam powiadają,
Co im tam w garnki dawają[552]:
Jakieś torty trudnonosze,
Toć dziś barzo tępią grosze,
A bogacą cudze kramy,
1415
Pozłocone marcepany,
Nuż uspaniny, cenadry[553],
Pozłocisty baran z fladry.
Ano snadź lepszy, co wrzeszczy
I mieszek po nim nie trzeszczy,
1420
Bowiem z niego dwoje żniwo[554]:
Mięso zjeść, skóra za piwo,
A rogi dać na grzebienie;
Nie zawżdyć zdrowy jelenie.
Nuż co kosztuje piwnica,
1425
Zbytek w piciu
Toć więc boża tajemnica.
A takie picia nastają,
Co je dziwno przezywają.
Bo nasz szołtys[555] ma tam syna,
1430
Co więc strzeże tego wina,
A iście kto kogo chce czcić[556],
Musi sie dziś mieszek pocić.
Ciągni sie[557], panie Walanty,
W piniolle[558], w alekanty[559],
1435
To słodkie a to korzenne,
A to ma barwy odmienne,
Obejrzcież, panowie moi,
Bóg wiedz, już trzeci rok stoi.
To więc we wsze kąty leją,
1440
A drudzy sie spiwszy śmieją,
Podstoli, kuchmistrz, podczaszy,
Każdy swój garniec wystraszy.
Bo drzy łyka, póki sie drą,
A co wiedzieć, kiedy pomrą.
1445
A teraz wżdy, póki żniwo,
Już więc zadziera co żywo,
A czasem drudzy nie znają,
Czego im więc nalewają:
Ipokras abo trywijał,
1450
Co on dba, gdy szyję nalał.
Bo co panom nalewają,
K'temu sie więc wszytcy mają.
A ty insze picia proste
Mają to za drobne chłosty,
1455
Muszkatellę, małmazyją[560],
To już więc tą pijał liją?
Więc mu nazajutrz smakuje,
A gdzie darmo pić nie czuje.
Nie lza[561] jedno[562] z wami płacić,
1460
Przydzie sie z mieszkiem pobracić.
Więc sie tu, jako lis ciągnie,
A z tego sie szpital lągnie[563].
Ano czasem, bracia naszy[564],
Lepiejby przestać na kaszy,
1465
Niż sie w wielkie koszty wdawać,
A na wioskach dług zeznawać.
Bo pomni[565] na to, nieboże,
Miernie długo trwa
Iż mierne[566] dłużej trwać może,
1470
A żadnemu nie przystoi
Cokolwiek nad swój stan stroi.
Snadź przystojniej po staremu
Folgować stanowi swemu,
A wedle starych kwitacyj[567]
1475
Kto nie ma zacz[568], ten piwo pij,
Bo barzo[569] z owego wina
Zamnoży sie więc chudzina[570].
Wszakeś Polak, dzierż sie swego
Seropu[571] przyrodzonego[572],
1480
I na tym sie, co uwarzysz,
Natańcujesz i naswarzysz[573],
A niechaj[574] tego kramnego[575],
Boć sie skazi płeć[576] od niego.
A snadź jakoż to powstało,
1485
Dziwniejszych wrzodów nastało?
Przygody pijanych
Zać mała o tym praktyka:
Podagra, fluks[577], scyatyka[578],
A niemała w ludziech[579] dziura,
1490
Jako nastała pleura[580].
Cóż to czyni, jedno[581] zbytek
Ukaże to sposób wszytek[582]:
Pić gorąco, korzenno jeść,
Musi drugi przez czasu sieść[583].
1495
Bo nie pomoże piguła,
Kiedy w bok kole rywuła[584].
Doktor stojąc w możderz[585] tłucze[586],
Pan stracił od zamku klucze,
Więc mu leje w gardło serop,
1500
A on zdycha opiły chłop:
Wygrał, iż był na biesiedzie,
Zsiadł z konia, na deszczce[587] jedzie.
Każdy to sowito[588] płaci,
Zdrowie i pieniądze traci.
1505
A to wszytko zbytki mnożą,
Nie jednego ty[589] w grób włożą.
Gracze
Nuż jakie dziś gry nastały,
Z których ginie koszt niemały.
1510
Dziwne fluksy[590], turmy[591], rusze[592],
Aż drugi na stole kłusze[593],
Bo sie więc już nie rozmyśla,
Póki stołu stawa[594], kryśla,
Bo musi przybrać na nowe,
1515
Dał teraz schować gotowe.
Klenotki sie pocierają;
I ci tracą, co nie grają,
Bo więc kiedy sie rozprawią,
Iż już jednego odprawią —
1520
Siedzi, podjął rękę, śpiewa,
Ciągnie sie[595], rzkomo poziewa,
Ale bodaj mu tak psia mać,
Jakoć mu sie wtenczas chce spać.
Ciągnie za palec drugiego,
1525
Aby mógł zwlec sygnet z niego,
Barzoby rad temu sprostał,
By mu jako stryjem został.
A cóż z tego potym roście[596]?
Każdy sie domyśli proście[597]:
1530
Fałsze, przymówki, niezgoda,
Krótka radość, długa szkoda.
Bo ślubi wrócić w godzinie,
Więc ledwy[598] w rok, czasem zginie,
Bo acz wygra, wżdy niesporo,
1535
Gra nie czyni pożytku
Wnet sie to rozleci[599] skoro[600],
Bo sie wnet zbieży, co żywo,
Daj od kart, dajże na piwo,
Daj za świece, daj piszczkowi[601],
1540
Każdy, kto może, ułowi.
Prawie to na nie bicz boży,
Nie jednego z pychy złoży.
A snadź tknąwszy różno wszego
Mało rozkosz z zysku tego.
1545
Jakoby złe piwo warzył,
Bowiem sie cały dzień swarzył[602].
A to k'temu ma na pomoc,
Iż to już nie spał drugą noc.
Idzie, zbladł, spuchły mu oczy,
1550
Jako pijany sie toczy…
Nadobny to zysk, mój panie,
Gdy każdy na swym przestanie,
Ani komu nie bywa krzyw,
Kiedy kto swym poczciwie żyw.
1555
A tak giniecie, panowie,
Tracąc razem koszt i zdrowie.
Bo więc i rozum zabłądzi,
Gdy kogo dobra myśl rządzi.
Myślictwo
1560
Abo też myślictwo owo,
I toć nie każdemu zdrowo:
A snadź kto sie w nie prawie[603] wda,
Już wszytkiego za nic nie ma,
Już wyprzągaj naręczniego[604],
1565
By napilniej[605] trzeba tego,
Bo owo gniady leniwy,
A siwy barzo sadniwy[606].
Trąb co rychlej a psy zwieraj[607],
Zwołaj czeladź, konie siodłaj,
1570
Bo teraz dobra pogoda,
Iście jej zamieszkać[608] szkoda.
Więc gniją na polu kopy,
A pan w lesie wrzeszczy z chłopy,
Ze psy sie po polu goni[609],
1575
Żyto, owies, wszytko łomi[610].
Był tu pożar[611], owo lezie,
A szach[612] już wisi na brzezie[613],
Barzoć mu sie więc chce łowić,
A on już trzy dni nie jadł nic.
1580
I myśliwiec słabo trąbi,
Zać go jedna nędza gnąbi:
Mróz ciśnie, w brzuchu przemiera,
Wlazwszy w kierz[614] więc tarnki[615] zbiera,
Czapkę straci, suknie zdrapie,
1585
Oba boki odrze szkapie,
Czasem go przed sobą pędzi,
Kiedy mu dobrze przynędzi.
Radby gdzie dopadł[616] gorąca,
Wolałby piec niż zająca.
1590
A pan został, proso łomi,
Więc sie tu z chróścielem[617] goni.
Padła szachu, padła strusie[618],
Wieręć mu być tu w tyra prosie.
Ugoniwszy z szkapy zskoczy,
1595
To dopierko znowu tłoczy.
Więc gwiżdże a na brzuch leży,
A szkapa do domu bieży;
Uzdę straci, siodło stłucze,
Sam sie milę pieszki[619] tłucze.
1600
A dobrze tak, ma dubiela[620],
Stanie mu więc za chróściela[621],
Więc rzepy miasto przepiórek
Narwie w wacek[622] i w kapturek.
Jednak też to nie złe pole,
1605
Gdy jej niemasz[623] doma w dole.
Bo więc każdy, kto się w to wda[624],
Snadź o żadną już rzecz nie dba,
O tymże cały dzień mówi,
Jako Pożar z Kruczkiem[625] łowi.
1610
Wnetem ja, Matuszu, tuszył[626],
Gdy go skoro za las ruszył,
Iże nam trudno miał uciec,
Bo mój Nieprosz[627] stoi za sieć.
To już na to do dnia pije,
1615
Wyga sie skrobie a wyje.
Nabierz mąki, niemasz[628] tłuczy,
A do połcia kłotkę stłuczy,
Bo iście to zasłużyli,
Aż do południa gonili.
1620
Więc jako połcia nie stanie,
Jédzże chudy groch, nasz panie,
A i kapusta będzie wczas,
Uciekł zając głęboko w las.
A czasem, choć ji uszczuje,
1625
Przedsię nie wiele[629] zyskuje;
Bo sie trzeba w gębę sparzyć,
Kto ji[630] chce dobrze uwarzyć.
Nie oprawisz[631] tam nic z chrzanem,
Musisz sie pobratać z kramem.
1630
Ano snadź jestliś[632] równy pan,
Wierę też niezły z octem chrzan,
A snadź z nim weselszy będziesz,
Niż gdy z pieprzem z wioski siędziesz.
Bo kto pierno[633] jada, chce pić,
1635
A piwo więc stoi za nic,
Bo kramne za kramnym chodzi,
A oboje przedsię szkodzi.
Koszt około białych głów
Nuż więc owe białe głowy,
1640
I toć nie z pożytkiem łowy;
Tam nic nie oprawisz wackiem,
Szofać Grzegorzowi z Maćkiem.
Bo więc ów slężak[634] z forbotem,
Lisztewka, bryżyk ze złotem,
1645
Nuż kaplerzyk[635] z obojczykiem[636],
Teperelle[637] z gorgulikiem[638],
Iścieć skarbu nie umnoży,
Niźli[639] to na szyję włoży.
Nasze to niewiasty znają,
1650
Co więc w tych dworzech bywają,
A mówią, iż gęste cewki[640]
Wychodzą na ty listewki[641],
Często sie kłusze półkopek,
Aż musi wleść[642] w regestr[643] chłopek.
1655
A o tymże wszytka rada,
Rozmowa białych głów
Gdzie sie zejdzie ich biesiada:
Ukaż ten kołnierzyk, siostro,
Bo nań trzeba patrzyć ostro,
1660
Bo w nim wzorek barzo drobny,
Ale wżdy przedsie nadobny.
Bych miała wzorek gotowy,
Spatrzałabych na czeplowy,
Choćby więcej złota weszło,
1665
Boby[644] mie[645] jednak szyć teszno[646].
I węgierskim szyciem snadnie,
Mógłby to uszyć nieżadnie[647],
Aleby snadź cudniejszy był,
Gdyby na nim perły sadził.
1670
Nuż ty, mój namilejszy panie,
Dajże co narychlej na nie,
A wszak jestli co zostanie,
Wam sie kołnierzyk dostanie.
Jednak chodzę, by łoktuszka[648],
1675
Ni perełki ni łańcuszka;
A jako dzisia[649] upstrzony
U uboższych mężów żony,
A ja i w święto w żałobie, —
Nie mnieć to sromota[650], tobie.
1680
Jarmark
Więc sie na jarmark oboje
Wloką na ty[651] miłe stroje,
A tego snadź zabaczyli[652],
Iż nie wiele[653] naliczyli.
1685
Ano to niecudny wzorek,
Kiedy w skrzyni próżny worek,
Ale co wadzi skosztować,
Owa nam będą borgować[654].
Więc sie włóczą między kramy,
1690
Poszargają stare bramy,
A niemasz[655] zacz[656] kupić nowych,
Bo więc trudno bez gotowych.
A kramarki, co je[657] znają,
Więc im bryże[658] wywieszają,
1695
A jestli co na borg dadzą,
Przedsie sie na tym nie zdradzą,
Bo da drożej połowicą,
Pani płaci jałowicą,
Abo siemieniem[659] z nabiałem,
1700
A przedsie nierównym działem.
Bo jednak, czymkolwiek płaci,
Drugą połowicę traci.
A gdy sie domek wyniszczy,
Tedy ty, panie, w garść piszczy[660],
1705
Bo, acz nierówno, ciągni sie[661],
Boć być w jamie, panie lisie.
A tak, panie, ta utrata
Zniszczyła świat po ty[662] lata,
Wiele zacnych domów zeszło,
1710
I drugich więc bywa teszno[663].
Kiedy przydą owy gody[664]
Niejedny tam więc przygody:
Jedni z wiosek postępują,
Drudzy płatów[665] przypisują,
1715
A ono, co nakupili,
Dawno drudzy zastawili.
A prędko ta pycha minie,
Gdy razem bram[666] z wioską zginie.
My chudzina przedsie w męce,
1720
Tłukąc sie przez cudze ręce,
Bo każdy folgując sobie,
Wszystko chce zwysić[667] na tobie.
A tak, dziwno sie swiat toczy,
Krzywe ma fortuna oczy,
1725
Choć nic tego nie baczymy,
Acz złe, wżdy sobie tuszymy.
Ale by sie każdy uznał,
A nad stan sie nie wyciągał[668],
Wieręby snadź własniej było,
1730
Każdemuby mniej szkodziło.
Jestli baczysz, żeś chudzina,
Pij piwo, a niechaj[669] wina;
Nie czyń sie pawem[670], jestliś kur,
Niemaszli[671] sukniej[672], wdziej kaptur.
1735
Bo to już nastało dzisia,
Leda na kim szuba lisia,
A też lepak[673] drugi wisi,
Zawiódł go zawojek lisi.
Ale bychmy poniechali[674],
1740
A na równym przestawali,
Znaczniejszeby domy były,
Wszegoby sie napełniły[675].
A stąd on dostatek roście,
Czymby uczcić ony goście,
1745
Którzy ten obyczaj wnoszą:
Jadą, chocia ich nie proszą,
I pan ich czasem nie czeka,
Co nadalej precz ucieka.
Niedba, by mu odeczcili[676],
1750
By go jedno w las puścili.
Ale snadź nie wytrwa głowa,
Zwłaszcza prosta na ty słowa.
Nasza rzecz, prostych, paciorki,
A wy przedsię szyjcie wzorki.

Pan

1755
Wójcie, głębokoś snadź zabrnął,
Patrzaj, by sie nie ochynął[677].
Barzoś na szrot puścił mowę[678],
Radzęć, chowaj ciepło głowę,
A wszędy ruszasz[679] zuchwałych,
1760
A k'temu stanów niemałych:
Graczów, myśliwców, pijanic,
Wszytki sobie tu masz za nic,
Utratniki, białe głowy
Ruszasz zuchwałemi słowy.
1765
Byś wiedział, że z tych każdy stan,
Zda sie sobie być wielki pan,
Wszytko sobie lekce waży,
Ni zwiesz, gdzie cie który zgładzi.
Ale snadź, mówiąc ku prawdzie,
1770
Wielkieć zbytki wszędy najdzie[680],
Które dziś stroją bogacze,
Bo tłusty, jako chce, skacze.
Owym to więc chudym wadzi
I zskapieją[681] z tego radzi.
1775
A iście rzadki z tej drogi,
Aby nie zepsiał[682] na nogi,
Bo sie trafi taka wytecz[683],
Iż sie więc obróci w niwecz.
Ale, by miał wiecznie chramać[684],
1780
Trudno przyrodzenie[685] złamać.
Przedsie (sie) z tłustemi równać,
Jako w targu taniej nie dać.
Szaty
Zać sie dziś nie pstrzą sajany[686],
1785
Chocia ich drudzy nie znamy,
Abo owy stradyotki[687]
Toć dziś barzo dębią[688] kmiotki.
Drugi więc swą wioskę mija,
Rozwiodła go z nią delija[689].
1790
Ów wżdy[690] on[691] nasz dawny jarmark,
Snadź wżdy nie tak krzyw nieborak.
Ale tam rzadko bywa pan,
Gdzie rządzi czuha[692], dołoman[693].
Drugiej aby nie poznali,
1795
Więc ją rajtarką przezwali.
Ano to stara przewarka,
Rad bywa smard[694], gdzie rajtarka[695].
Aż już i drugich nie znają
Jako je więc przezywają.
1800
Czasem drudzy krawca proszą:
„Uczyń mi, jako dziś noszą”.
A czemu nie jako wczora,
Zaż to iny rok z wieczora?
Więc do każdej inna sprawa,
1805
Inakszy[696] krok i postawa,
Bo w szyrokiej[697] też szerzej krocz,
Strząsaj głową, czasem poskocz,
W węszej[698] sie trzeba przygarbić,
Drobniej stępać, kuczmę[699] skrzywić,
1810
Niewysoko wznosić nogi,
Aby brząkały ostrogi,
Wąs pomuskać a czołem bić,
A to wszytko stoi za nic.
Gamraci[700]
1815
Więc tu ze wsi do wsi jadą
I przezwali to biesiadą:
Anoby lepiej zwać nędzą,
Bo sobie szkapy wywędzą.
A zać ich więc mała rota,
1820
Stoi całą noc u płota,
Rano pan woła gorzałki,
W stajni nie słychać opałki:
„Wywiedź konie, czas nam jechać”.
Ale wżdy źle nie pożegnać,
1825
Więc sie rzkomo porywają
Ano ich nic nie wciągają.
Chodząc sie po izbie kłóci,
Trzykroć sie ode drzwi wróci,
A drugi sie rozniemoże[701];
1830
Cóż ci sie stało, nieboże?
Trzebaby[702] różanej wódki
Wypędzić mu ze łba kotki.
Więc sie chodząc za bok chwyta,
Jestli[703] co pozdno[704] jadł, pyta.
1835
Anoby jedno[705] co dano,
Jadłby przedsię, chocia rano,
Więc pod rękę upatruje,
Jestli go panna żałuje.
Ale snadź by mi przyboleć,
1840
Przedsię za jej zdrowie wypić.
To się czasem na czczo spiją,
Łby sobie piwem pomyją,
Kampustem[706] sie popluskają,
A ostatek podrapają.
1845
Czeladź woła: „Już czas wsiadać;
Boć nam nic nie dadzą śniadać[707]!
Koń stoi, podgina nogi,
Choć ma na łbie z pierza rogi,
A na szyi wisi dzwonek,
1850
W tyle czyrwony ogonek.
Więc wsiadszy nań chce, by skakał,
On, by umiał, snadźby płakał,
Bo to już nie jadł drugą noc,
Zginęły mu skoki i moc.
1855
Więc sie tak włócząc, nie służą,
A gdzie mogą, tu się dłużą.
A tak schodzą bracia naszy[708],
Nie jeden się więc przestraszy;
Bo kiedy już nie będzie nic,
1860
Dopieroby chciał rządnym[709] być.
Ano było snadź lepiej wczas,
Dworzanie
Niż teraz, gdy na czym niemasz[710].
Aleć i w owych przemory[711],
1865
Co sie cisną miedzy[712] dwory,
Bo barzo mieszek[713] niespory[714],
Ciągnąć się[715] na owy[716] wzory,
A barzo[717] nam tępią dziatki
Owy haftowane kwiatki,
1870
Więc rzezane[718] nogawiczki
Więc aksamitne trzewiczki,
Więc tu chodzi jako kurek[719],
Natknął[720] za bieretek[721] piórek[722],
Więc czapka mało nie wzleci,
1875
Ale mieszek barzo śnieci[723].
Ten przedsie przez pióro goni,
Jakoż sie obłamał łoni[724],
A trudno ji[725] naszychtować[726],
Kiedy niemasz[727] co weń schować.
1880
Bo to złe nastało na nas,
Ten aksamit i ten hatłas[728].
Już dziś sukno stoi za nic,
Mówią, iż w nim ciężko chodzić.
Lecz snadź więc ciężej, mój panie,
1885
Gdy i tego nie dostanie,
A zszywa drugi ony[729] płaty,
Co leda nacz[730] podarł szaty,
Na kuglarstwa, na maszkary,
Czyniąc Cygany, Tatary.
1890
Radby potym, by mógł, sprostał[731],
By prawym Polakiem został.
Trudno więc odmieniać twarzy,
Gdy kto już w swym garnku warzy.
Kupcy
1895
Więc i owi z niszych[732] stanów,
Choć nie mają płatów[733] z łanów,
Uprzejmie sie na to sadzą,
Nikomu naprzód nie dadzą.
Ale ty nie patrz na tego,
1900
Ten snadnie zwetuje swego;
Ten jeszcze, co stracił łoni[734],
Wszystko na tobie ugoni
Jedno funtem, drugie łokciem,
Trudna sprawa z chytrym nokciem[735].
1905
Bo by też nie miał domierzyć,
Musisz brać, kiedyć chce wierzyć.
Też ten nie myśli o wojnie,
Zejdzieć mu się rzeżąc[736] strojnie,
Ale ty wżdy dla przestrachu,
1910
Radzęć, myśl czasem o płachu[737].
Bo gdy nastaną kłopoty,
Snadź więc omierzną[738] forboty[739].
Radbyś[740] wtenczas smukierza[741] miał,
Co by żelazem haftował,
1915
Bo cudny wzór na kabat[742] płach
I brzucha więc wżdy nie tak strach.
Ale snadź to próżne rzeczy
Różne stany mieć na pieczy,
Bo każdemu według sprawy
1920
Różno smakują potrawy,
A drugi czasem o głodzie
Bywa więc mędrszy po szkodzie.
Jakożkolwiek w ludziech[743] sprawa,
Wszem smakuje ta potrawa,
1925
Każdy by swym sprawam[744] sprostał,
Pokój
By jedno w pokoju został.
Bo to pierwszy klenot boży,
Z którego sie zgoda mnoży,
1930
A co z tego roście potym,
Mało trzeba mówić o tym.
Ale zgoda bez miłości,
A miłość bez sprawiedliwości
Trudno sie snadź ma umnożyć,
1935
Nie chcemyli niżej złożyć.
Abowiem snadź w każdym stanie
Wszędy dziś dobra myśl tanie.
Każdemu sie chce przewodzić,
Chocia drugi stoi za nic.
1940
Ale by tak udziałano,
Żeby mierniej nalewano,
By możny baczył[745] chudego[746],
Wszytkoby udziałał z niego.
Ale gdy co poniewoli
1945
Przydzie czynić, głowa boli.
Bo i ręka bielsza bywa,
Gdy jedna drugą umywa:
A takież z (s)pólnej miłości
Wszytko sie snadnie[747] urości[748].
1950
I ludzieby sie szerzyli
Snadź, kędy pierwej nie byli,
W których i Bóg kładł swą rozkosz,
I dziś, gdzie są, snadź gęstszy grosz.
Bo wżdy snadniej z osiadłego
1955
Bronić sie, gdy trzeba tego,
Niż gdy w polu zajęczego[749]
Przydzie skakać, czasem psiego.
A gdzie wżdy zaparte[750] wrota[751],
Nie tak człek pewien kłopota.
1960
Bo barzo zły wiatr z tej dziury,
A strzeż, Boże, gorszej chmury.
A snadniej wżdy przy stodole,
Niż sie ciągnąć z wilkiem w pole.
Bo słaby Polak na trawie,
1965
Gdy niemasz[752] połcia w potrawie,
I każdy lepszą myśl miewa,
Kiedy nędze nie używa.
A tak z nas z osobna każdy
Radszej[753] patrzaj swego zawżdy;
1970
Mało nam po cudzym swarze[754],
Snadniej się sam każdy skarze,
Bo sie więc sama myśl kazi,
Kiedy kogo mroz przyrazi[755]
Bywa mędrszy na ostatek
1975
Kogo ćwiczy niedostatek.
Ale mi sie to chytrszy[756] zda,
Co swój stan właśnie[757] rozezna,
A k'temu na niem[758] przestawa[759],
Ciągnie łyczko[760], póki stawa[761],
1980
A nad zwyczaj nic nie broi,
Ten sie przednowia nie boi.

Pleban

Panie, byś chciał wszytko baczyć
Trzebaby[762] sie dłużej ćwiczyć:
Iście uważyć każdy stan
1985
Trudno ma wojt, pan i pleban.
Waruj, byś sie nie odbłądził[763]
Będzieszli tak wiele rządził,
Bo snadź iście znać na oko,
Żechmy zabrnęli głęboko.
1990
A radszej sie ku brzegu miejmy[764],
A tych plew darmo nie wiejmy,
Bo nam mało po tym swarze[765],
A nikt sie jem nie ukarze.
O nim to więcej przystoi,
1995
Przełożeni
Co je na to szczęście stroi.
A Bóg je na to przełożył,
By sie na wszem z nich rząd mnożył.
A Rzeczpospolita stała,
2000
A ni na czym nie chramała[766],
Ale snadź i z tego gromu
Przedsie na chromem do domu.
Nam więcej milczeć przystoi,
Kto gędzie[767], ten niechaj stoi,
2005
A my radszej pokój dajmy,
O czym sie inym pytajmy.
Strzeż, ty panie, czynszu, winy[768],
Jać nie chybię dziesięciny.
Niechaj każdy swobodę ma,
2010
Czasów po myśli używa;
Bo każdy weselszy bywa,
Kiedy swoję piosnkę spiewa.
A zwłaszcza dziś ludzie chytrzy,
Snadnie[769] sie im prawda sprzykrzy.
2015
Ano to wielkie kochanie,
Kto ma wszędy zachowanie.
I wójt, choć tak cicho chodzi,
Jednak on swego ugodzi,
Iście nie puści na skrzydło[770],
2020
Chocia sie zda proste bydło.
A snadź nieborak mało krzyw,
Bo kożdy ptak swym nosem żyw.
A tak, panie, czołem za cześć,
Bo już wieczór, już też czas jeść.
2025
Bo jednak zły swar o głodzie,
A nikt niemądr[771] aż po szkodzie.
Snadź i wójtowi nie smieszno,
Widzę, iż go k'domu teszno[772].
A zatym, panie, dobra noc,
2030
Radź o sobie, co będziesz moc,
W szczęściu mało miej nadzieje,
Bo słabo żnie, kto nie sieje;
A to w obyczaju miewaj,
Nigdy bez wiosła nie pływaj,
2035
A karz sie[773] onych przygodą,
Co sie przelękli tą wodą.
Nie kochaj sie w tej przymowce[774]:
„Da Bóg na piecu, komu chce”.
Trzebać wszytkiemu zabieżeć,
2040
Nie wszytko[775] na piecu leżeć.
Bielszy bywa, co sie myje,
A i wilk leżąc, nie tyje.
A ja też przy swym kościele,
Nie zaspię gruszki w popiele.
2045
Już tak z wójtem, jako mogę,
Będziem łatać swą chudobę.
Jeszcze dobra noc.

Rzeczpospolita[776]

Ja już jedno[777] zaglądam zdale[ka]
Znajdzieli[778] też jeszcze gdzie [człowieka]
2050
Aby mie[779] wżdy[780] kto z łaską w […]
Bacząc, że stan prawie uton[…]
Bo gdziekolwiek mie[781] dziś wspomi[nają,]
Prawie o żelaznym wilku bają,
Wszytcy[782] na ten nierząd narzeka[ją!]
2055
Widzą, iż źle coś, gdy nic nie dbają.
Ach, niestotyż[783], jakaż to ma żałość
Patrząc na swych przełożonych zł[ość,]
A snadź mie[784] ci więcej opuszczają,
Którzy ze mnie dobrodziejstwo zn[ają]
2060
[A mn]ie nie lza jedno[785] w swych tęsknicach
[Jęcze]ć, wołać, skarzyć[786] po ulicach.
[Bom s]ie w rynku barzo omyliła
[Wszy]tkęm tam swą nadzieję[787] straciła.
[Byli] ludzie, którzy prawdę znali,
2065
[Ci mie z]awsze miłą matką zwali,
[A g]dym przyszła na tę sprawę płochą,
[Zdał]am się wszem[788] niewdzięczną macochą.
[…]sz też czcią na świecie byli,
[…] jedno[789] w cnotach sie ćwiczyli,
2070
[Mało] o swych pożytkoch[790] wiedzieli,
[Moj]e dobro za wieczny skarb mieli.
[…] ich mężni ludzie bali,
[W wiel]kich sławach za swych czasów stali,
[A ich] sprawy po światu[791] słynęły,
2075
[A boga]ctwa zewsząd im płynęły.
[…] a osobną rozkosz mają,
[Iż, gdzie] mogą, tu mie[792] rozciągają.
[Czynią] sobie rozliczne pożytki,
[…]ając inne rzeczy wszytki.
2080
[Ale kto] zna krotkość wieku swego,
[A oz]naki upadu przyszłego,
[Widzi] jawnie, iż źle czyni duszy,
[Przed]się sobie jednak dobrze tuszy[793].
[…]ie sie wszytcy w to wdali,
2085
[W rozkoszach wieczne dobro obrali,
[Nie bacz]ąc, że ty[794] krotkie[795] rozkoszy[796]
[Jem (…)] i razem szczęście z czasem spłoszy.
Prawie[797] według zakonu bożego
Patrzmy swego, nic nam do cudzego.
2090
Ano na nasze ze wszech stron ćchają[798],
Za nic sobie ty[799] ustawy mają.
Lecz cóż po tym, chocia wszytcy widzą,
Iż chocia źle, przedsie sie nie wstydzą,
Upad[800] bliski a gniew boski baczą,
2095
Przedsie jednak bujno na to skaczą.
Zaż[801] sie u nas wżdy kto w sprawach ćwic[zy?]
Snać[802] to rycerz, kto więcej naliczy,
A gdzie sobie hojniej nalewają,
Tu każdego za hetmana mają.
2100
Albo owi w naszym prawie mistrze
Są dziś u nas za zacne rotmistrze,
Każdy buja, by ludzi poraził,
Żeby komu sprawiedliwość skaził.
Cóż mnie potym, ubogiej sierocie,
2105
Widzę ludzi w rozkoszach a w zł[ocie]
Widzę, iż zwonicę[803] odzierają
Zawżdy, gdy ten kościół pobijają.
Ano to snać nie spora robota,
Gdy dziurawe w onem płocie wrota,
2110
A prawie sie snać z rozumem mija,
Kto jedno drze, a drugie pobija.
A tak, proszę, pomni na to każdy,
Iż za czasem wszytko[804] ginie zawżdy[805],
A iż skokiem prętkość wieku bieży,
2115
W tem sie kochaj, co czynić należy.
[A bac]zyszli, iż cię szczęście wzniosło[806],
[Mą]drze pływaj a dzierż sie za wiosło,
[Bo] nie wzwiesz[807], gdyć sie łodzia[808] zachwieje,
Ochyniesz[809] sie iście[810] bez nadzieje[811].
2120
[Bo jest]li[812] cie Bóg na to przełożył,
[Aby] przez cię w ludzioch sprawę mnożył,
Zawsze bądźże wżdy pilen[813] urzędu,
[A uk]racaj kędy możesz błędu.
[Bacz]yszli, iż źle wnętrzny rząd stoi,
2125
[Jest]li sie też nieprzyjaciel stroi[814],
[Czy]ń, co słusze[815], a niefolguj[816] sobie,
[Bo]ć sie hojniej to nagrodzi tobie.
[Za] żywota używiesz[817] pokoja,
[Sła]wa wiecznie będzie stała twoja,
2130
[A wi]elki skarb po sobie zostawisz,
[Gdy p]otomkom co dobrego sprawisz.
[…]ojdą u Boga przysługi,
[I będ]ziesz miał żywot sławny długi,
[Nie m]yśl na to doczesne zbieranie,
2135
[Wie B]óg kto w niem będzie miał kochanie.
[Wszytk]o sie więc to marnie rozchodzi,
[Jedn]o cnota, ta w dział nie przychodzi,
[A s]nać ten swój stan nalepiej sprawi,
[Kt]o ją po sobie w skarbie zostawi.
2140
[A ta]k proszę, abyście baczyli
[O]cz[818] mamy przydź[819] wszytcy w krótkiej [chwili.]
[A] wszakeśmy nie Żydowie sobie,
Pomoż ty mnie, ja, co mogę, tobie.

Ku temu, co czedł[820]

Mój towarzyszu, jestliżeś[821] to już czedł,
2145
A iżeś co nietrefnego[822] naszedł[823],
Iżby cie wżdy po części ruszyło,
Proszę, abyć nic nad myśl nie było.
Wszak są różno przełożone stany,
W każdym wielką zacność w ludziach [znamy,]
2150
Ale gdy też kto z miary wykroczy,
Nie źle by mu prawdę rzec i w oczy.
Bo acz rozum z człowiekiem sie rodzi,
Lecz snadź[824] go więcej z ćwiczenia pr[zychodzi,]
A iż dziwnie w ludzioch różne sprawy,
2155
Przy lepszych stać, to jest rozum pra[wy.]
Bo cożkolwiek sie na świecie dzieje,
Ze wszego sie krótkość czasu śmieje.
Sama cnota, ta zawsze dworstwa m[a]
I po śmierci z siebie szydzić nie da.
2160
A tak i ty miej na to baczenie,
Iż jest różne w ludzioch[825] przyro[dzenie[826],]
A rozlicznie ludzkie sprawy rząd[zi —]
Cnoty sie dzierż, tać nigdy n[ie błądzi.]

Przypisy

[1]

między trzemi osobami (daw.) — dziś popr. składnia: między trzema osobami. [przypis edytorski]

[2]

wyczytać (daw.) — wyliczać. [przypis edytorski]

[3]

Krótka rozprawa między trzemi osobami — Jedyny ocalały egzemplarz pełnego wydania utworu Mikołaja Reja (wydany w Krakowie przez Macieja Szarffenberka w 1543 r., stanowiący własność biblioteki hr. Potockich w Krakowie, mieszczącej się niegdyś w domu „pod Baranami”, sygnatura biblioteczna A. 1014) jest uszkodzony. Uszkodzenie to opisano następująco: „Egzemplarz (…) ma uszkodzone ostatnie trzy kartki tj. K2 K3 K4 w ten sposób, że urwane są brzegi z tekstem na szerokość mniej więcej dwu palców. Dopełnienie ostatnich wyrazów wierszy często nietrudne ze względu na rymy i do połowy tylko uszkodzone wyrazy; trudniej atoli dopełnić pierwsze wyrazy kart K3 i K2 verso, co tylko na podstawie odpisu A. Grabowskiego poniekąd uskutecznić się dało. Pod ostatnim wierszem zakończenia, pod napisem «ku temu, co czedł» na karcie K4 r. wydrukowano: «Koniec»; w tym samym wierszu atramentem dopisano jakiś wyraz, z którego tylko A duże pozostało”. Uzupełnienia tekstu wprowadzone przez poprzednich badaczy, Ambrożego Grabowskiego i Romana Zawilińskiego pozostawiono i są one ujęte w nawiasy kwadratowe. Nie rozdzielano uzupełnień pewniejszych (w źródle w nawiasie kwadratowym) od domyślnych połączeń między wyrazami i częściami zdań, które jako mniej pewne pozostawiono w źródle w nawiasach okrągłych. [przypis edytorski]

[4]

posłysz (daw.) — posłuchaj. [przypis edytorski]

[5]

nie maszli (daw.) — konstrukcja z partykułą -li; jeśli nie masz. [przypis edytorski]

[6]

postój mało (daw.) — poczekaj trochę. [przypis edytorski]

[7]

nie wadzić to (daw.) — konstrukcja z partykułą „ci” skróconą do „-ć”: nie wadzi ci to; nie szkodzi ci to. [przypis edytorski]

[8]

przeczcić (daw.) — przeczytać. [przypis edytorski]

[9]

prawie (daw.) — całkiem. [przypis edytorski]

[10]

podziwuj się (daw.) — tu: przypatrz się. [przypis edytorski]

[11]

wyczytając (daw.) — wyliczając. [przypis edytorski]

[12]

przypadły (daw.) — zdarzający się często; przypadłe przygody: pospolite zdarzenia. [przypis edytorski]

[13]

przygoda (daw.) — tu: zdarzenie, przypadek. [przypis edytorski]

[14]

snadź a. snać (daw.) — przecież. [przypis edytorski]

[15]

z przyrodzenia (daw.) — z natury; zgodnie z wrodzonymi cechami. [przypis edytorski]

[16]

nawięcej (daw.) — najwięcej. [przypis edytorski]

[17]

zawżdy (daw.) — zawsze. [przypis edytorski]

[18]

ludzioch (daw.) — dziś forma Msc.lm: ludziach. [przypis edytorski]

[19]

przydzie (daw.) — dziś: przyjdzie; dotrze do. [przypis edytorski]

[20]

przydzie w proste rzeczy (daw.) — zetknie się z prostymi rzeczami. [przypis edytorski]

[21]

snadnie (daw.) — łatwo; oczywiście. [przypis edytorski]

[22]

mieć na pieczy (daw.) — uważać na coś; starać się o coś; dbać o coś. [przypis edytorski]

[23]

kować (daw.) — kuć. [przypis edytorski]

[24]

wżdy (daw.) — jednak, przecież; wreszcie, w końcu. [przypis edytorski]

[25]

przeczyść (daw.) — przeczytać; od czyść: czytać. [przypis edytorski]

[26]

cztąc (daw.) — czytając; od: czyść: czytać. [przypis edytorski]

[27]

iście — rzeczywiście, naprawdę. [przypis edytorski]

[28]

temu kotki darły we łbie (daw. przysł.) — jest pomylony; niespełna rozumu. [przypis edytorski]

[29]

ty (daw.) — dziś: te. [przypis edytorski]

[30]

się ja snadź snadnie wyprawię (daw.) — przecież łatwo się usprawiedliwię. [przypis edytorski]

[31]

powiedacz (daw.) — mówiący; osoba przemawiająca; rozmówca. [przypis edytorski]

[32]

stawić — tu: postawić, przedstawić. [przypis edytorski]

[33]

próżny (daw.) — tu: próżniak. [przypis edytorski]

[34]

wodę mierzyć (daw. przysł.) — przelewać z pustego w próżne; określenie daremnej, bezsensownej pracy. [przypis edytorski]

[35]

Pan — tu: przedstawiciel szlachty, posiadaczy ziemskich. [przypis edytorski]

[36]

Aboć się (…) śmieje (daw.) — konstrukcja z partykułą -ci (skróconą do: -ć); czy się śmieje. [przypis edytorski]

[37]

wszytko (daw.) — ciągle, tylko. [przypis edytorski]

[38]

nie była jako (daw.) — nie było jej od. [przypis edytorski]

[39]

łoni (daw.) — zeszłego roku. [przypis edytorski]

[40]

nieszpór — dziś: nieszpory; nabożeństwo wieczorne w kościele katolickim. [przypis edytorski]

[41]

swą każdy porze (przysł.) — każdy robi swoje; każdy robi, co chce; każdy się stara o swoje. [przypis edytorski]

[42]

śpiewa — daw. z tzw. e pochylonym: śpièwa, odpowiadającym dźwiękowi zbliżonemu do i; stąd rym z „bywa”. [przypis edytorski]

[43]

jutrzniej — daw. forma D.lp, dziś: jutrzni; jutrznia: nabożeństwo poranne w kościele katolickim; początkowo odprawiana o wschodzie słońca. [przypis edytorski]

[44]

podobno (daw.) — pewnie, zapewne. [przypis edytorski]

[45]

zasypiać (daw.) — nie wstawać na czas (czynność wielokrotna, zwyczajowa); por. dziś: zaspać. [przypis edytorski]

[46]

wżdy (daw.) — przecież, jednak, w końcu. [przypis edytorski]

[47]

przedsię (daw.) — przecież, chociaż. [przypis edytorski]

[48]

łajać — strofować, ganić. [przypis edytorski]

[49]

chocia (daw.) — dziś: chociaż. [przypis edytorski]

[50]

za tą sprawą (daw.) — przy takim stanie rzeczy. [przypis edytorski]

[51]

obrócimli się (daw.) — konstrukcja z partykułą -li: czy się obrócimy. [przypis edytorski]

[52]

bychmy (daw.) — byśmy; obyśmy. [przypis edytorski]

[53]

jedno a. jeno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[54]

Obrócimli się na prawą (…) na lewicy — wg. Apokalipsy św. Jana na Sądzie Ostatecznym zbawieni mają się znaleźć po prawej, a potępieni po lewej stronie Boga. [przypis edytorski]

[55]

wszytcy (daw.) — wszyscy. [przypis edytorski]

[56]

wszytko (daw.) — dziś: wszystko. [przypis edytorski]

[57]

on — tu: ksiądz. [przypis edytorski]

[58]

dziesięcina — podatek religijny wynoszący jedną dziesiątą dochodów (zbiorów), pobierany przez duchowieństwo od chłopów (najczęściej w naturze). [przypis edytorski]

[59]

bych (daw.) — bym, obym, gdybym; choćbym. [przypis edytorski]

[60]

bych był nagorszy (daw.) — choćbym był najgorszy. [przypis edytorski]

[61]

damli (daw.) — konstrukcja z partykułą -li: jeśli dam. [przypis edytorski]

[62]

kolenda (daw.) — dziś: kolęda; tu: świadczenia w naturze pobierane przez duchowieństwo katolickie pod koniec roku. [przypis edytorski]

[63]

abo (daw.) — albo. [przypis edytorski]

[64]

w obiad przybieży (daw.) — przyjdzie podczas obiadu. [przypis edytorski]

[65]

kukla (daw.) — bułka; bochen chleba. [przypis edytorski]

[66]

ogolić z stołu (daw.) — zabrać ze stołu. [przypis edytorski]

[67]

nogieć — choroba koni i trzody, którą leczono solą; przen.: nicpoń. [przypis edytorski]

[68]

bych (daw.) — bym, abym. [przypis edytorski]

[69]

potym (daw.) — potem. [przypis edytorski]

[70]

przedsię (daw.) — przecież, chociaż. [przypis edytorski]

[71]

gorze (daw.) — nieszczęście, bieda. [przypis edytorski]

[72]

ciągni się (daw.) — tryb rozkazujący: ciągnij się; od ciągnąć się: wysilać się na wydatki. [przypis edytorski]

[73]

niźli (daw.) — niż; tu: zanim. [przypis edytorski]

[74]

cię rozmachnie — pokropi cię wodą święconą. [przypis edytorski]

[75]

mieszek — sakiewka na pieniądze. [przypis edytorski]

[76]

mieszkiem pachnąć (daw.) — wymagać nakładu, kosztu. [przypis edytorski]

[77]

świętemi (daw.) — forma N.lm, dziś popr.: świętymi. [przypis edytorski]

[78]

pobracić się (daw.) — dziś: pobratać się. [przypis edytorski]

[79]

jąć (daw.) — zacząć; wziąć się za robienie czegoś. [przypis edytorski]

[80]

gdzieśto dzban (daw.) — gdyby tak mieć dzban. [przypis edytorski]

[81]

trzeciem (daw.) — forma N.lp, dziś popr.: trzecim. [przypis edytorski]

[82]

byłby tańszy (daw.) — nie drożyłby się; nie upierałby się. [przypis edytorski]

[83]

Pan — tu: Jezus Chrystus, Bóg. [przypis edytorski]

[84]

uczył temu (daw.) — dziś: uczył tego. [przypis edytorski]

[85]

o Bodze (daw.) — dziś forma Msc.lp: o bogu. [przypis edytorski]

[86]

zakon (daw.) — tu: prawo. [przypis edytorski]

[87]

sprawić — tu: czynić, ustanowić. [przypis edytorski]

[88]

ji (daw.) — dziś forma B.lp: go. [przypis edytorski]

[89]

ku wam (daw.) — do was. [przypis edytorski]

[90]

tę pracą (daw.) — forma B.lp r.ż., dziś popr.: tę pracę. [przypis edytorski]

[91]

słabo (…) szczodra (daw.) — mało szczodra. [przypis edytorski]

[92]

opatrzujecie (daw.) — oparujecie; obdarowujecie. [przypis edytorski]

[93]

czym z niego obfitujecie (daw.) — w co obfitujecie dzięki niemu. [przypis edytorski]

[94]

baczyć — uważać, zważać na coś. [przypis edytorski]

[95]

jakiem (daw.) — forma N.,Msc.lp zaimka pytajnego r.n.; dziś popr.: jakim. [przypis edytorski]

[96]

warstat (daw.) — dziś: warsztat. [przypis edytorski]

[97]

wszytkiego zaniechać (daw.) — wszystko porzucić. [przypis edytorski]

[98]

opiekać się (daw.) — dziś: opiekować się. [przypis edytorski]

[99]

płacej (daw.) — dziś forma D.lp: płacy. [przypis edytorski]

[100]

zawżdy (daw.) — zawsze. [przypis edytorski]

[101]

ruszyć (daw.) — tu: dotknąć kogoś, urazić. [przypis edytorski]

[102]

snaś a. snadź a. snać a. sna (daw.) — podobno, może. [przypis edytorski]

[103]

waruj (…) zabłądzić (daw.) — pilnuj, żebyś nie zabłądził. [przypis edytorski]

[104]

dobrzećby (daw.) — dziś pisownia: dobrzeć by; znaczenie: dobrze by to było. [przypis edytorski]

[105]

czciesz (daw.) — czytasz; od czyść: czytać. [przypis edytorski]

[106]

wspak (daw.) — na odwrót; czciesz wspak: mówisz fałszywie. [przypis edytorski]

[107]

hardzie (daw.) — hardo, dumnie, pysznie. [przypis edytorski]

[108]

hardzie tu strząsasz porożym (daw.) — hardo potrząsasz porożem (jak jeleń pokazujący swoją siłę i gotowość do walki); przysł. stawiać się hardo, być hardym. [przypis edytorski]

[109]

godzić na coś (daw.) — nastawać na coś; godzić na wełnę tu: o duchowym pasterzu wiernych-owieczek, który usiłuje swoje „owce” obedrzeć dla zysku. [przypis edytorski]

[110]

wierę (daw.) — zaprawdę; więc tak. [przypis edytorski]

[111]

ty (daw.) — dziś zaimek lm r.n.: te. [przypis edytorski]

[112]

prawie (daw.) — całkiem, zgoła, prawdziwie. [przypis edytorski]

[113]

gonić skowronka na grudzie (przysł.) — uganiać się za rzeczą nieosiągalną; oddawać się bezcelowym działaniom. [przypis edytorski]

[114]

wszytkę (daw.) — dziś forma B.lp r.ż.: wszystką. [przypis edytorski]

[115]

jestli (daw.) — jeśli. [przypis edytorski]

[116]

wyprawić (daw.) — wyprowadzić; wywieść. [przypis edytorski]

[117]

żadny (daw.) — dziś: żaden. [przypis edytorski]

[118]

łuczyć (daw.) — trafiać do celu. [przypis edytorski]

[119]

żadny w to nie łuczy jako święte Pismo uczy (daw.) — nikt nie żyje dokładnie według wskazań Pisma świętego. [przypis edytorski]

[120]

krewkości (daw.) — gniew, porywczość. [przypis edytorski]

[121]

prawy (daw.) — prawdziwy. [przypis edytorski]

[122]

masz wszytkiego nagrodzić (daw.) — możesz wszystko wynagrodzić. [przypis edytorski]

[123]

potym (daw.) — potem, poza tym. [przypis edytorski]

[124]

wszytko (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[125]

uczynki, upominki — daw. forma N.lm; dziś: uczynkami, upominkami. [przypis edytorski]

[126]

azać (daw.) — azaliż, czyż. [przypis edytorski]

[127]

Azać mu zbierać (daw.) — czyż on musi zbierać. [przypis edytorski]

[128]

abo (daw.) — albo. [przypis edytorski]

[129]

jedno (daw.) — tylko, jedynie. [przypis edytorski]

[130]

bychmy (daw.) — byśmy, abyśmy. [przypis edytorski]

[131]

nie rzecze nic żadny próżno (daw.) — żaden nic nie powie za darmo. [przypis edytorski]

[132]

chocia z sobą siedzą różno (daw.) — chociaż dzielą ich różnice (w hierarchii władzy kościelnej). [przypis edytorski]

[133]

aboć wezmą, abo co daj (daw.) — albo od ciebie wezmą, albo sam masz dać. [przypis edytorski]

[134]

święty Mikołaj — patron chroniący od wilków. [przypis edytorski]

[135]

jestli (daw.) — jeśli. [przypis edytorski]

[136]

Lenart — uproszczone od: Leonard. [przypis edytorski]

[137]

Piotra, co kopy pali — aluzja do święta obchodzonego 1 sierpnia (w porze roku, kiedy zdarzały się często gwałtowne burze), ku czci św. Piotra w okopach (tzw. Piotra Palikopa), patrona chroniącego od piorunów. [przypis edytorski]

[138]

Michał, co liczy dusze — św. Michał Archanioł jako przewodnik dusz; jego święto obchodzono 29 września, przyjmując od wiernych dary za odprawienie mszy za dusze zmarłych. [przypis edytorski]

[139]

Masia — zdrobn. od: Małgorzata; tu: jako synonim wiejskiej kobiety. [przypis edytorski]

[140]

kłusze (daw.) — kłusuje, biegnie. [przypis edytorski]

[141]

sobie (…) spopadły (daw.) — ubzdurały sobie. [przypis edytorski]

[142]

kobiałka — koszyczek. [przypis edytorski]

[143]

gomółka — uformowany w owalny kształt zazwyczaj twaróg a. masło. [przypis edytorski]

[144]

powałka (daw.) — bułka; mały bochenek chleba. [przypis edytorski]

[145]

się już więc tam łomi chróst — już się łamie chrust; odpusty odbywały się na przykościelnym cmentarzu ogrodzonym płotem z chrustu; chróst daw. ortografia, dziś: chrust. [przypis edytorski]

[146]

cmyntarz (daw.) — dziś: cmentarz. [przypis edytorski]

[147]

kantor — śpiewak kościelny; sługa kościelny; klecha. [przypis edytorski]

[148]

Kiedy się zejdą na odpust (…) do kantora pije — podczas odpustu odbywał się jednocześnie targ, któremu towarzyszyły występy wędrownych kapel oraz oczywiście picie alkoholu; pić do kogoś, tu: wznosić toast za czyjeś zdrowie. [przypis edytorski]

[149]

jajca (daw.) — dziś: jajka. [przypis edytorski]

[150]

wierę (daw.) — rzeczywiście, tak więc; zaprawdę. [przypis edytorski]

[151]

wieręśmy odpust zyskali (daw.) — tak więc uzyskaliśmy odpust. [przypis edytorski]

[152]

iżechmy się napiskali (daw.) — żeśmy się naśpiewali; napiskać się: zmęczyć się piskaniem (śpiewaniem). [przypis edytorski]

[153]

idą precz (daw.) — odchodzą. [przypis edytorski]

[154]

komplata właśc. kompleta — wieczorna modlitwa (ostatnia z liturgii godzin) odmawiana tuż przed pójściem spać. [przypis edytorski]

[155]

porze (daw.) — ryje. [przypis edytorski]

[156]

chróst — daw. ortografia, dziś popr: chrust. [przypis edytorski]

[157]

ledwy (daw.) — ledwo. [przypis edytorski]

[158]

ważą się rozlicznych złości (daw.) — ważą się (czynić) rozliczne złości. [przypis edytorski]

[159]

Bógżeć zapłać (daw.) — niech ci Bóg zapłaci. [przypis edytorski]

[160]

snadź (daw.) — wszak, przecież. [przypis edytorski]

[161]

przedsię (daw.) — przecież, chociaż. [przypis edytorski]

[162]

słychamy (daw.) — słyszymy. [przypis edytorski]

[163]

jedno (daw.) — tylko; jedynie. [przypis edytorski]

[164]

przydzie (daw.) — dziś: przyjdzie. [przypis edytorski]

[165]

zaklęto — postraszono klątwą. [przypis edytorski]

[166]

przed tym gorzem (daw.) — przed tym nieszczęściem. [przypis edytorski]

[167]

świętopietrze — danina na rzecz papieża obowiązująca wszystkich wiernych kościoła katolickiego. [przypis edytorski]

[168]

kolenda (daw.) — dziś: kolęda; datek zbierany przez księży pod koniec roku kalendarzowego. [przypis edytorski]

[169]

pokupił winę (daw.) — „zyskał” winę, zawinił; por. też daw. wina: grzywna, kara pieniężna. [przypis edytorski]

[170]

nierychło (daw.) — nieszybko; tu: nie dość szybko. [przypis edytorski]

[171]

dziesięcina — podatek na rzecz duchowieństwa stanowiący jedną dziesiątą dochodów a. zbiorów. [przypis edytorski]

[172]

o Bodze (daw.) — dziś Msc.lp: o bogu. [przypis edytorski]

[173]

wszytkę (daw.) — wszystką, całą. [przypis edytorski]

[174]

mię (daw.) — mnie. [przypis edytorski]

[175]

barzo (daw.) — bardzo. [przypis edytorski]

[176]

dowierać (daw.) — dojrzewać. [przypis edytorski]

[177]

Wieręć (daw.) — zaprawdę, tak więc, prawdę mówiąc. [przypis edytorski]

[178]

rychło — szybko, niedługo. [przypis edytorski]

[179]

dwie niedzieli (daw.) — dwa tygodnie. [przypis edytorski]

[180]

czyście (daw.) — dobrze. [przypis edytorski]

[181]

przedsięż (daw.) — przecież, chociaż. [przypis edytorski]

[182]

harcować (daw.) — bić się pojedynczo przed szykiem wojsk; przen. szermować językiem. [przypis edytorski]

[183]

pochlebuje (daw.) — pochlebia. [przypis edytorski]

[184]

gnida — tu przen.: coś małego, nikczemnego. [przypis edytorski]

[185]

mnie wam dziwno, panie (daw.) — dziwię się wam, panie. [przypis edytorski]

[186]

docierać na coś (daw.) — godzić w coś, atakować coś, nacierać na coś. [przypis edytorski]

[187]

czcicie (daw.) — tryb rozkazujący: czytajcie. [przypis edytorski]

[188]

jedno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[189]

zakon stary (daw.) — Stary Testament, judaistyczna część Biblii. [przypis edytorski]

[190]

więtsze (daw.) — większe. [przypis edytorski]

[191]

jemi (daw.) — nimi. [przypis edytorski]

[192]

ji (daw.) — go, jego. [przypis edytorski]

[193]

nowy zakon (daw.) — Nowy Testament; chrześcijańska część Biblii. [przypis edytorski]

[194]

słychał (daw.) — słyszał. [przypis edytorski]

[195]

dobrota (daw.) — dobroć. [przypis edytorski]

[196]

gołota (daw.) — biedak; ten, który niczego nie ma; goły, ubogi; por. hołysz. [przypis edytorski]

[197]

wszego obfituje (daw.) — obfituje we wszystko; ma wszystko. [przypis edytorski]

[198]

wżdy (daw.) — przecież, w końcu. [przypis edytorski]

[199]

omieszkać z czymś (daw.) — zaniedbać czegoś. [przypis edytorski]

[200]

naczże (daw.) — na cóż; na co że. [przypis edytorski]

[201]

naczże to rozkazano (daw.) — na co (dlaczego) to zostało nakazane. [przypis edytorski]

[202]

ma być dano (daw.) — ma być dane. [przypis edytorski]

[203]

sługam (daw.) — dziś: sługom. [przypis edytorski]

[204]

pieniądz w tablicę włoży — da ofiarę; ofiary na kościół zapisywano na tablicy. [przypis edytorski]

[205]

wiele Bóg prze nie czynił (daw.) — wiele Bóg przez nich uczynił. [przypis edytorski]

[206]

mienić (daw.) — zmieniać, odmieniać; gniew mienił: zmieniał gniew na uczucie przeciwne. [przypis edytorski]

[207]

snadź (daw.) — przecież. [przypis edytorski]

[208]

napraszczać (daw.) — wyprostowywać; por.daw. prościć: prostować. [przypis edytorski]

[209]

rzekł to oddać we troje (daw.) — przyrzekł oddać to potrójnie; przyrzekł, że odda (konstrukcja na wzór łac. Acc. cum inf.). [przypis edytorski]

[210]

niemasz (daw.) — dziś: nie masz. [przypis edytorski]

[211]

nie masz ci ocz ciążyć (daw.) — nie ma się o co żalić; ciążyć o coś: skarżyć się. [przypis edytorski]

[212]

bychmy (daw.) — byśmy, gdybyśmy. [przypis edytorski]

[213]

k'zbawieniu (daw.) — ku zbawieniu; do zbawienia. [przypis edytorski]

[214]

przyść — daw. przyiść; dziś: przyjść. [przypis edytorski]

[215]

nie będziemli dobrze czynić (daw.) — konstrukcja z partykułą -li: jeśli nie będziemy dobrze postępować. [przypis edytorski]

[216]

iście — rzeczywiście, naprawdę. [przypis edytorski]

[217]

mieć na pieczy (daw.) — uważać na coś, zważać na coś, starać się o coś. [przypis edytorski]

[218]

więtszą (daw.) — większą. [przypis edytorski]

[219]

chociam o tym słychał (daw.) — chociaż o tym słyszałem. [przypis edytorski]

[220]

ondzie (daw.) — tam. [przypis edytorski]

[221]

o świętym Marcinie — na świętego Marcina; święto obchodzone 11 listopada. [przypis edytorski]

[222]

Iż go za hojnego mają (…) za płaszcz niebo kupił — św. Marcin, biskup z Tours, żył w IV w.; w żywocie tego świętego zapisano jego miłosierny uczynek: u bram miasta Amiens oddał żebrakowi połowę swego płaszcza, a następnie w nocy miał widzenie, w którym Chrystus odziany w tenże płaszcz mówił swoim aniołom, że Marcin okrył go nim; to zdarzenie poprzedziło bezpośrednio nawrócenie św. Marcina, który wcześniej był rzymskim żołnierzem z armii Konstancjusza II. [przypis edytorski]

[223]

komorą żyć (daw.) — nie mieć własnego domu; tułać się po domach innych (sypiając w ich komorach). [przypis edytorski]

[224]

prawie (daw.) — prawdziwie; całkiem. [przypis edytorski]

[225]

jako hardzi pani (daw.) — jak hardzi panowie. [przypis edytorski]

[226]

ty (daw.) — dziś: te. [przypis edytorski]

[227]

płata (daw.) — opłata, podatek. [przypis edytorski]

[228]

skąd inąd (daw.) — dziś: skądinąd. [przypis edytorski]

[229]

imienie (daw.) — mienie, własność, majątek. [przypis edytorski]

[230]

przekażać (daw.) — kazić; zanieczyszczać. [przypis edytorski]

[231]

duszne (daw.) — dziś: duchowe. [przypis edytorski]

[232]

czciecie (daw.) — czytacie; od czyść: czytać. [przypis edytorski]

[233]

o Bodze (daw.) — dziś Msc.lp: o bogu. [przypis edytorski]

[234]

ji (daw.) — dziś: jego, go. [przypis edytorski]

[235]

ony (daw.) — te, owe. [przypis edytorski]

[236]

quesumus (…) oremus (…) alleluja (…) collecta — nazwy poszczególnych modlitw (najczęściej ich początkowe wyrazy) w kościele katolickim w liturgii łacińskiej; tu: uosobione i traktowane jako narzędzia zarobkowania. [przypis edytorski]

[237]

ona (daw.) — owa, ta. [przypis edytorski]

[238]

wijatyk (z łac. viaticum: zaopatrzenie na drogę) — wiatyk; komunia święta przyjmowana przez śmiertelnie chorą osobę; ostatni sakrament. [przypis edytorski]

[239]

dzierżać (daw.) — dzierżyć, trzymać. [przypis edytorski]

[240]

Długa nań była feriaferia to część modlitewnika (brewiarza) wyznaczona na pewien dzień, niekiedy bardzo obszerna. [przypis edytorski]

[241]

kłusze (daw.) — kłusuje; kłusić: szybko biec, spieszyć się. [przypis edytorski]

[242]

kustodya (daw.) — kustodia; zespół zakonów podlegający kustoszowi; urząd w hierarchii kościoła katolickiego. [przypis edytorski]

[243]

dziekania — urząd w hierarchii kościoła katolickiego piastowany przez dziekana stojącego na czele wikaratu okrągowego. [przypis edytorski]

[244]

prebenda — kościele rzymskokatolickim wynagrodzenie związane z pełnieniem funkcji kościelnej (np. proboszcza). [przypis edytorski]

[245]

kanonia — urząd w kościele rzymskokatolickim pełniony przy katedrze a. kolegiacie; także: beneficjum związane z tym urzędem. [przypis edytorski]

[246]

płat (daw.) — opłata, podatek. [przypis edytorski]

[247]

przedsię (daw.) — przecież, wszakże. [przypis edytorski]

[248]

prawie (daw.) — prawdziwie, całkiem, zupełnie. [przypis edytorski]

[249]

miestce (daw.) — miejsce. [przypis edytorski]

[250]

podawca (łac. collator: zbierający, ofiarodawca) — kolator; patron lub fundator kościelny; zwykle bywali kolatorami lokalni właściciele ziemscy przekazujący na rzecz kościoła znaczne ofiary i mający za to prawo do przedstawiania (podawania, stąd: podawca) władzom kościelnym kandydatów do różnych beneficjów. [przypis edytorski]

[251]

nizko (daw.) — dziś: nisko. [przypis edytorski]

[252]

snadnie (daw.) — łatwo. [przypis edytorski]

[253]

niechcę (daw.) — dziś: nie chcę. [przypis edytorski]

[254]

społu używiemy wszego (daw.) — razem wszystkiego użyjemy; wspólnie będziemy ze wszystkiego korzystać. [przypis edytorski]

[255]

iście — rzeczywiście, naprawdę. [przypis edytorski]

[256]

iść gonionego z kimś (daw.) — tańczyć, grać, bawić się z kimś. [przypis edytorski]

[257]

dwoje prawo (daw.) — podwójne prawo. [przypis edytorski]

[258]

za sobą — po swojej stronie, na swoją korzyść. [przypis edytorski]

[259]

kłusz się (daw.) — uciekaj. [przypis edytorski]

[260]

dzwonek tłukł a świeczki gasił — następstwem rzucenia klątwy przez duchownego było oznajmianie jej zewnętrznymi znakami: dzwonieniem i gaszeniem świec przed wyklętym. [przypis edytorski]

[261]

jestli (daw.) — jeśli. [przypis edytorski]

[262]

naszy (daw.) — dziś forma M.lm: nasi. [przypis edytorski]

[263]

snadź (daw.) — przecież, wszak. [przypis edytorski]

[264]

te (daw.) — dziś: tę. [przypis edytorski]

[265]

szańc wygrać (daw.) — wygrać stawkę; wygrać, zyskać. [przypis edytorski]

[266]

nadziewać się (daw.) — spodziewać się; por. dziś: mieć nadzieję. [przypis edytorski]

[267]

proście (daw.) — prosto, w sposób oczywisty. [przypis edytorski]

[268]

roztyrk (daw.) — rozdział, rozłam; por. dziś: rozterka. [przypis edytorski]

[269]

uroście (daw.) — urośnie. [przypis edytorski]

[270]

możemy być tego iści (daw.) — możemy być tego pewni. [przypis edytorski]

[271]

Wieręm (…) ja nie tuszył (daw.) — doprawdy, nie spodziewałem się. [przypis edytorski]

[272]

ktoby chciał (daw.) — dziś popr.: kto by chciał [przypis edytorski]

[273]

niewód — sieć do łowienia ryb. [przypis edytorski]

[274]

szczuka — szczupak. [przypis edytorski]

[275]

tkniż (daw.) — tryb rozkazujący, konstrukcja z partykuła: tknijże. [przypis edytorski]

[276]

mieszek — sakiewka na pieniądze. [przypis edytorski]

[277]

pamiętne (daw.) — czesne, płaca sędziów. [przypis edytorski]

[278]

pracej, płacej — daw. forma D.lp r.ż.; dziś: pracy, płacy. [przypis edytorski]

[279]

uźrzysz (daw.) — ujrzysz. [przypis edytorski]

[280]

ony (daw.) — dziś: tych, onych. [przypis edytorski]

[281]

roki (daw.) — kadencja; termin. [przypis edytorski]

[282]

pamiętne (daw.) — czesne; płaca sędziowska. [przypis edytorski]

[283]

łowny (daw.) — zyskowny. [przypis edytorski]

[284]

sporzej (daw.) — szybciej; więcej. [przypis edytorski]

[285]

leda jako (daw.) — byle jak. [przypis edytorski]

[286]

liszka (daw.) — lis. [przypis edytorski]

[287]

żadny (daw.) — dziś: żaden. [przypis edytorski]

[288]

przydzie (daw.) — przyjdzie. [przypis edytorski]

[289]

snadnie (daw.) — łatwo. [przypis edytorski]

[290]

elekcyja (daw.) — wybory. [przypis edytorski]

[291]

dobrze nie idą za włosy — dobrze, że nie szarpią się za włosy. [przypis edytorski]

[292]

snadź (daw.) — wszak, przecież. [przypis edytorski]

[293]

trzeba myślić, jako mu dosyć uczynić (daw.) — trzeba myśleć, jak mu uczynić zadość (jak mu sprostać). [przypis edytorski]

[294]

weźrzy — daw. tryb rozkazujący: spojrzyj, wejrzyj. [przypis edytorski]

[295]

zdaleka (daw.) — dziś popr.: z daleka. [przypis edytorski]

[296]

ugodzić (daw.) — trafić. [przypis edytorski]

[297]

[być] — w pierwodruku nie dobito. [przypis redakcyjny]

[298]

wżdy (daw.) — przecież. [przypis edytorski]

[299]

Wierę (daw.) — zaprawdę, a więc. [przypis edytorski]

[300]

k'miescu (daw.) — do miejsca; tu: do posady. [przypis edytorski]

[301]

iście — rzeczywiście, naprawdę. [przypis edytorski]

[302]

kokosić się (daw.) — nadymać się, pysznić się. [przypis edytorski]

[303]

wyszej (daw.) — dziś: wyżej. [przypis edytorski]

[304]

skwara (daw.) — zapach smażonego mięsa. [przypis edytorski]

[305]

onej pychy przypłacą (daw.) — dziś: przypłacą ową pychę. [przypis edytorski]

[306]

ony (daw.) — dziś: te, owe. [przypis edytorski]

[307]

uźrzysz (daw.) — ujrzysz. [przypis edytorski]

[308]

przedsię (daw.) — przecież, chociaż. [przypis edytorski]

[309]

ułowić (daw.) — złowić, chwycić. [przypis edytorski]

[310]

dzierży arendą (daw.) — dzierżawi majątek ziemski, młyn lub karczmę. [przypis edytorski]

[311]

ostrzyszki (daw.) — dziś popr. pisownia: ostrzyżki; odpadki; tu: poboczne dochody. [przypis edytorski]

[312]

łacniej (daw.) — łatwiej. [przypis edytorski]

[313]

wina (daw.) — grzywna, kara pieniężna. [przypis edytorski]

[314]

w trupiech uleży (daw.) — od w trupiech uledz (daw. ortografia, dziś: ulec): paść trupem, umrzeć. [przypis edytorski]

[315]

uźrzysz (…) drugą stroną (daw.) — dziś: ujrzysz drugą stronę. [przypis edytorski]

[316]

czopowe (daw.) — podatek od wyrobu, importu oraz sprzedaży piwa, wódki, miodu i wina; akcyza. [przypis edytorski]

[317]

gotowem płacić (daw.) — płacić gotówką. [przypis edytorski]

[318]

przemór (daw.) — (wielki, morzący) głód. [przypis edytorski]

[319]

sporzej (daw.) — szybciej; więcej. [przypis edytorski]

[320]

niechcąc (daw.) — dziś: niechcący; mimochodem. [przypis edytorski]

[321]

snadniej (daw.) — łatwiej. [przypis edytorski]

[322]

cóż (…) dzierżysz o owym (daw.) — co myślisz o tym. [przypis edytorski]

[323]

na mycie siedzi (daw.) — pobiera myto: podatek za przejazd drogą, mostem itp. [przypis edytorski]

[324]

wiesz (daw.) — tu: znasz. [przypis edytorski]

[325]

od kamienia płacić — opłata za każdy kamień, tj. 32 funty wagi. [przypis edytorski]

[326]

ceduła (daw.) — zapisana kartka; pokwitowanie. [przypis edytorski]

[327]

warujże (…) stracić (daw.) — pilnuj, żeby nie stracić. [przypis edytorski]

[328]

precz bieży (daw.) — odjeżdża (daleko). [przypis edytorski]

[329]

napiszy (daw.) — tryb rozkazujący: napisz. [przypis edytorski]

[330]

kiedy się imie igrać (daw.) — kiedy się weźmie za granie. [przypis edytorski]

[331]

strzedz (daw.) — dziś: strzec. [przypis edytorski]

[332]

naprost (daw.) — prosto. [przypis edytorski]

[333]

w ludzioch (daw.) — wśród ludzi. [przypis edytorski]

[334]

podszpocić (daw.) — przekręcić, uszkodzić. [przypis edytorski]

[335]

słychamy (daw.) — słyszymy. [przypis edytorski]

[336]

kielka (daw.) — dziś: kilka. [przypis edytorski]

[337]

w niwczym (daw.) — dziś: w niczym. [przypis edytorski]

[338]

łoni (daw.) — zeszłego roku. [przypis edytorski]

[339]

na swe skrzydło gonić (daw.) — obracać na swoją korzyść. [przypis edytorski]

[340]

rzkomo (daw.) — dziś: rzekomo. [przypis edytorski]

[341]

jem (daw.) — dziś: im. [przypis edytorski]

[342]

o urzędy stoją (daw.) — zależy im na urzędach. [przypis edytorski]

[343]

rychlej (daw.) — szybciej. [przypis edytorski]

[344]

prawie (daw.) — prawdziwie, rzeczywiście, całkiem. [przypis edytorski]

[345]

ostrzedz (daw.) — dziś: ostrzec. [przypis edytorski]

[346]

ni naczym (daw.) — dziś: na niczym. [przypis edytorski]

[347]

czcią (daw.) — czytają. [przypis edytorski]

[348]

ukęś (daw.) — ukąś, ugryź. [przypis edytorski]

[349]

ktoby (…) chciał (daw.) — dziś popr.: kto by chciał. [przypis edytorski]

[350]

trzebaby (…) kryć (daw.) — dziś popr.: trzeba by kryć. [przypis edytorski]

[351]

radszej (daw.) — raczej. [przypis edytorski]

[352]

swarzyć się (daw.) — dyskutować, rozmawiać; kłócić się. [przypis edytorski]

[353]

zdaleka (daw.) — dziś popr.: z daleka. [przypis edytorski]

[354]

gdzieby (…) siedział (daw.) — dziś popr.: gdzie by siedział. [przypis edytorski]

[355]

ułoga (daw.) — ułomność. [przypis edytorski]

[356]

targać nogą (daw.) — kuleć. [przypis edytorski]

[357]

świeboda (daw.) — swoboda, wolność. [przypis edytorski]

[358]

nokieć a. nogieć — choroba końska; przen. nicpoń, gałgan. [przypis edytorski]

[359]

zawżdy (daw.) — zawsze. [przypis edytorski]

[360]

rychlej (daw.) — szybciej. [przypis edytorski]

[361]

sporzyć się (daw.) — mnożyć się; por. sporo. [przypis edytorski]

[362]

barziej (daw.) — dziś: bardziej. [przypis edytorski]

[363]

cirpi (daw.) — dziś: cierpi. [przypis edytorski]

[364]

ji (daw.) — dziś: go, jego. [przypis edytorski]

[365]

leda jaki (daw.) — byle jaki. [przypis edytorski]

[366]

zalot (daw.) — zachód, korowód. [przypis edytorski]

[367]

by (daw.) — niby, jakby. [przypis edytorski]

[368]

snać a. snadź (daw.) — wszakże, przecież. [przypis edytorski]

[369]

wieże (daw.) — dziś forma D.lp r.ż.: wieży; tu: więzienie. [przypis edytorski]

[370]

kmieć (daw.) — chłop; kmieci a. kmiecy: chłopski. [przypis edytorski]

[371]

cirpieć (daw.) — dziś: cierpieć. [przypis edytorski]

[372]

dzwonek (…) kłoda — dzwonek: klątwa kościelna; kłoda: więzienie cywilne. [przypis edytorski]

[373]

snadnie (daw.) — łatwo, zgoła. [przypis edytorski]

[374]

szczkawka (daw.) — czkawka. [przypis edytorski]

[375]

sep (daw.) — zsyp; podatek w ziarnie. [przypis edytorski]

[376]

wina (daw.) — grzywna, kara pieniężna. [przypis edytorski]

[377]

ustrzedz (daw.) — dziś: ustrzec. [przypis edytorski]

[378]

przystaw (daw.) — strażnik, przełożony. [przypis edytorski]

[379]

tłoka (daw.) — dobrowolna praca przy żniwie z towarzyszeniem muzyki i napitkiem. [przypis edytorski]

[380]

sztuką — Tak w pierwodruku zam. „stłuką”. [przypis redakcyjny]

[381]

ciąża (daw.) — kara, fant; wezmą ciążą: wezmą ciążę, wezmą fant a. nałożą karę. [przypis edytorski]

[382]

dusznie (daw.) — koniecznie. [przypis edytorski]

[383]

niesporo (daw.) — niedużo. [przypis edytorski]

[384]

skoro (daw.) — szybko. [przypis edytorski]

[385]

jedno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[386]

on (daw.) — ten. [przypis edytorski]

[387]

wżdy (daw.) — przecież. [przypis edytorski]

[388]

w niem (daw.) — dziś: w nim. [przypis edytorski]

[389]

swarzyć się (daw.) — dyskutować, rozmawiać; kłócić się. [przypis edytorski]

[390]

wierę (daw.) — zaprawdę, a więc. [przypis edytorski]

[391]

snadź (daw.) — przecież. [przypis edytorski]

[392]

wierdunki (daw.) — lm od: wiardunk: podatek, czwarta część grzywny. [przypis edytorski]

[393]

w ptaki wskoczyć (daw.) — dać się omamić. [przypis edytorski]

[394]

zabieżyć (daw.) — zajść, dojść. [przypis edytorski]

[395]

niechaj patrzy każdy swego (daw.) — niech każdy pilnuje swoich spraw. [przypis edytorski]

[396]

inak (daw.) — inaczej. [przypis edytorski]

[397]

piszczek (daw.) — grający na piszczałce; surmacz. [przypis edytorski]

[398]

niestrojny (daw.) — niewłaściwy, nienależyty. [przypis edytorski]

[399]

naszy (daw.) — dziś: nasi. [przypis edytorski]

[400]

płużyć (daw.) — opływać w dostatki, pozostawać w dobrobycie. [przypis edytorski]

[401]

naspiżować (daw.) — zaopatrzyć w żywność. [przypis edytorski]

[402]

rydl (daw.) — dziś: rydel. [przypis edytorski]

[403]

żupa — kopalnia soli a. kruszców. [przypis edytorski]

[404]

wojenne (daw.) — podatek na wypadek wojny. [przypis edytorski]

[405]

tochmy (…) wygrali (daw.) — to wygraliśmy [przypis edytorski]

[406]

dalichmy (daw.) — dziś: daliśmy. [przypis edytorski]

[407]

jużechmy spłacili (daw.) — już spłaciliśmy. [przypis edytorski]

[408]

jestli (daw.) — jeśli. [przypis edytorski]

[409]

jałochna (daw.) — młoda krowa, która nie była jeszcze cielna; jałówka, jałowica. [przypis edytorski]

[410]

wziąć w róg (daw.) — utrzeć rogów, upokorzyć. [przypis edytorski]

[411]

tram (daw.) — belka, deska. [przypis edytorski]

[412]

rzkomo (daw.) — rzekomo, niby. [przypis edytorski]

[413]

jedno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[414]

wieśny (daw.) — wiejski. [przypis edytorski]

[415]

tłuszczej (daw.) — dziś: tłustszej. [przypis edytorski]

[416]

natknieć (daw.) — konstrukcja z partykułą -ci (skróconą do -ć); od natknąć: zaznaczyć. [przypis edytorski]

[417]

wieszka — mała wiecha. [przypis edytorski]

[418]

wieli Bóg o tym (daw.) — konstrukcja z partykułą -li: czy Bóg wie o tym. [przypis edytorski]

[419]

dusznie (daw.) — koniecznie; szybko. [przypis edytorski]

[420]

barziej (daw.) — dziś: bardziej. [przypis edytorski]

[421]

wszędy (daw.) — wszędzie. [przypis edytorski]

[422]

kaszę jeść z kim (daw.) — mieć z kim do czynienia. [przypis edytorski]

[423]

kolenda (daw.) — dziś: kolęda. [przypis edytorski]

[424]

kolenda (daw.) — dziś: kolęda; tu: świadczenia w naturze pobierane przez duchowieństwo katolickie pod koniec roku. [przypis edytorski]

[425]

woła IlluminareIlluminare, illuminare Ierusalem, quia venit lux tua: to słowa wyjęte z proroctwa Izajasza, powtarzające się jako antyfona w modlitwach kościelnych przez całą oktawę Trzech Króli [tj. przez osiem dni po święcie Trzech Króli, przypadającym na 6 stycznia; red. WL]. [przypis redakcyjny]

[426]

dare (łac.) — dawać. [przypis edytorski]

[427]

nie daszli (daw.) — konstrukcja z partykułą -li: jeśli nie dasz. [przypis edytorski]

[428]

przydzie (daw.) — dziś: przyjdzie. [przypis edytorski]

[429]

wyszego (daw.) — dziś: wyższego. [przypis edytorski]

[430]

ślubić (daw.) — brać ślub. [przypis edytorski]

[431]

okrążne (daw.) — opłata. [przypis edytorski]

[432]

gorze (daw.) — nieszczęście, bieda. [przypis edytorski]

[433]

nawięcej (daw.) — dziś: najwięcej. [przypis edytorski]

[434]

narychlej (daw.) — dziś: najrychlej; najszybciej. [przypis edytorski]

[435]

wszego (daw.) — wszystkiego. [przypis edytorski]

[436]

wina (daw.) — tu: przyczyna. [przypis edytorski]

[437]

młod (daw.) — młody. [przypis edytorski]

[438]

wszytcy (daw.) — dziś: wszyscy. [przypis edytorski]

[439]

doma (daw.) — w domu. [przypis edytorski]

[440]

życzność (daw.) — życzliwość, przychylność. [przypis edytorski]

[441]

prokuracyja (daw.) — praktyka prawnicza. [przypis edytorski]

[442]

wróbl (daw.) — dziś: wróbel. [przypis edytorski]

[443]

szczkawka (daw.) — dziś: czkawka. [przypis edytorski]

[444]

czasemby (daw.) — dziś popr. czasem by. [przypis edytorski]

[445]

obłądzić się (daw.) — mylić się. [przypis edytorski]

[446]

rozposażyć (daw.) — wyposażyć. [przypis edytorski]

[447]

by (daw.) — tu: niby. [przypis edytorski]

[448]

snadniej (daw.) — łatwiej. [przypis edytorski]

[449]

nikt nie zwie (daw.) — nikt się nie dowie. [przypis edytorski]

[450]

sie (daw.) — dziś: się. [przypis edytorski]

[451]

uszczwać (daw.) — poszczuć, zaszczuć (na polowaniu). [przypis edytorski]

[452]

miestce (daw.) — miejsce. [przypis edytorski]

[453]

nie zawżdy miestca ma (daw.) — dziś: nie zawsze ma miejsce. [przypis edytorski]

[454]

dzwonka ruszać (daw.) — przypominać rzecz niemiłą. [przypis edytorski]

[455]

na kolbę pokuszać (daw.) — narażać się na kije. [przypis edytorski]

[456]

powiedać (daw.) — powiadać, mówić. [przypis edytorski]

[457]

strzedz (daw.) — dziś: strzec. [przypis edytorski]

[458]

niskąd (daw.) — dziś: znikąd. [przypis edytorski]

[459]

sam nie zwie (daw.) — sam się nie dowie. [przypis edytorski]

[460]

sie (daw.) — dziś: się. [przypis edytorski]

[461]

zrzezać się (daw.) — ponieść stratę. [przypis edytorski]

[462]

ledwy (daw.) — dziś: ledwie. [przypis edytorski]

[463]

iście — naprawdę, rzeczywiście. [przypis edytorski]

[464]

wodzą (daw.) — forma B.lp: wodzę; uzdę. [przypis edytorski]

[465]

brach (daw.) — brat. [przypis edytorski]

[466]

sie (daw.) — dziś: się. [przypis edytorski]

[467]

niemasz (daw.) — dziś: nie masz [przypis edytorski]

[468]

zdawna (daw.) — dziś popr.: z dawna. [przypis edytorski]

[469]

chramić (daw.) — chromać, chorować; wiele ich na ten wrzód chramią: wielu choruje na ten wrzód. [przypis edytorski]

[470]

jedno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[471]

zawojek (daw.) — nakrycie, zwł. nakrycie głowy. [przypis edytorski]

[472]

wałaszek — zdrobn. od: wałach; koń wykastrowany (najczęściej roboczy, pociągowy itp.). [przypis edytorski]

[473]

inochodniczek (daw.) — koń stępak. [przypis edytorski]

[474]

sie (daw.) — dziś: się. [przypis edytorski]

[475]

kłusze (daw.) — od: kłusić: biec a. jechać szybko. [przypis edytorski]

[476]

przedsię (daw.) — przecież. [przypis edytorski]

[477]

sie (daw.) — dziś: się. [przypis edytorski]

[478]

mówiąc rozliczne języki (daw.) — dziś: mówiąc rozlicznymi językami. [przypis edytorski]

[479]

zdaleka (daw.) — dziś popr.: z daleka. [przypis edytorski]

[480]

sie (daw.) — dziś: się. [przypis edytorski]

[481]

iść precz (daw.) — iść sobie; odejść. [przypis edytorski]

[482]

czcie (daw.) — czyta; od czyść: czytać. [przypis edytorski]

[483]

ciągni sie (daw.) — tryb rozkazujący od: ciągnąć się, wysilać się na wydatki. [przypis edytorski]

[484]

minuty (daw.) — wypisy z akt. [przypis edytorski]

[485]

pamiętne (daw.) — czesne, płaca sędziowska. [przypis edytorski]

[486]

wina (daw.) — grzywna, kara pieniężna. [przypis edytorski]

[487]

membrany (daw.) — pergaminy, dokumenty. [przypis edytorski]

[488]

sie (daw.) — dziś: się. [przypis edytorski]

[489]

niż (daw.) — tu: nim, zanim. [przypis edytorski]

[490]

kłusz sie (daw.) — biegnij; od: kłusić: szybko iść, biec. [przypis edytorski]

[491]

dziwi sie (daw.) — forma trybu rozkazującego: dziw się; przyglądaj się. [przypis edytorski]

[492]

leda o przyczynę (daw.) — z byle przyczyny. [przypis edytorski]

[493]

supryma — część wierzchnia; rozwiązać grzywnie suprymę: wydać całą grzywnę. [przypis edytorski]

[494]

ciągń sie a. ciągni sie (daw.) — tryb rozkazujący: wydawaj; od: ciągnąć się, wysilać się na wydatki. [przypis edytorski]

[495]

bóty (daw.) — boty; dziś: buty. [przypis edytorski]

[496]

egzekucyją wziąć (daw.) — mieć w ręku wyrok sądu; egzekucyją: daw. forma B.lp r.ż. [przypis edytorski]

[497]

jednanie — pojednanie, zgoda, ugoda. [przypis edytorski]

[498]

kloba (daw.) — języczek u wagi; stanąć w klobie: wyrównać się, pojednać. [przypis edytorski]

[499]

miech — mieszek, sakiewka na pieniądze. [przypis edytorski]

[500]

sie (daw.) — dziś: się. [przypis edytorski]

[501]

nakarać się (daw.) — opamiętać się; karać się: brać sobie przestrogę. [przypis edytorski]

[502]

doma (daw.) — w domu. [przypis edytorski]

[503]

osędzić się (daw.) — zestarzeć; por. sędziwy. [przypis edytorski]

[504]

przewara (daw.) — wada; przygana. [przypis edytorski]

[505]

szołdra (daw.) — solona szynka. [przypis edytorski]

[506]

narzekarz (daw.) — dziś: narzekasz. [przypis edytorski]

[507]

owy (daw.) — te, tamte. [przypis edytorski]

[508]

roki (daw.) — termin, kadencja. [przypis edytorski]

[509]

sie (daw.) — dziś: się. [przypis edytorski]

[510]

niemasz (daw.) — dziś: nie masz. [przypis edytorski]

[511]

wendruje (daw.) — dziś: wędruje. [przypis edytorski]

[512]

miasto (daw.) — zamiast. [przypis edytorski]

[513]

kur — kogut. [przypis edytorski]

[514]

zwyszyć (daw.) — przeważyć, wyjść na czymś dobrze. [przypis edytorski]

[515]

niechać (daw.) — nie ruszać; por. dziś: poniechać. [przypis edytorski]

[516]

ktoby mógł (daw.) — dziś popr.: kto by mógł. [przypis edytorski]

[517]

uledz w trupiech (daw.) — paść trupem; uledz: daw. ortografia, dziś: ulec. [przypis edytorski]

[518]

snadźbychmy lepszy byli (daw.) — przecież bylibyśmy lepsi. [przypis edytorski]

[519]

społu (daw.) — społem, razem. [przypis edytorski]

[520]

nie jedno (daw.) — nie tylko. [przypis edytorski]

[521]

czasemby (…) nie dojadł (daw.) — dziś popr.: czasem by nie dojadł. [przypis edytorski]

[522]

łomić (daw.) — łamać. [przypis edytorski]

[523]

nacz (daw.) — na co. [przypis edytorski]

[524]

ostrzegać z ordy (daw.) — bronić przed Tatarami. [przypis edytorski]

[525]

snadniej (daw.) — łatwiej. [przypis edytorski]

[526]

by (daw.) — tu: niby. [przypis edytorski]

[527]

jastrząbem (daw.) — dziś: jastrzębiem. [przypis edytorski]

[528]

łoni (daw.) — zeszłego roku. [przypis edytorski]

[529]

każdy na swe skrzydło goni (daw.) — każdy pilnuje własnej korzyści. [przypis edytorski]

[530]

co bych rad widział (daw.) — co bym chętnie widział. [przypis edytorski]

[531]

ty (daw.) — dziś: te. [przypis edytorski]

[532]

rzecz (daw.) — tu w znaczeniu pierwotnym: mowa. [przypis edytorski]

[533]

bogat (daw. forma imiesł.) — bogaty. [przypis edytorski]

[534]

sprawion (daw.) — dziś: sprawiony. [przypis edytorski]

[535]

postawion (daw.) — dziś: postawiony. [przypis edytorski]

[536]

by (daw.) — tu: gdyby. [przypis edytorski]

[537]

snadniej (daw.) — łatwiej. [przypis edytorski]

[538]

czterzej (daw.) — dziś: czterej. [przypis edytorski]

[539]

siodłowy (daw.) — koń lewy w parze koni w zaprzęgu. [przypis edytorski]

[540]

kłusze (daw.) — biegnie; od: kłusić: szybko iść, biec. [przypis edytorski]

[541]

ochylać się (daw.) — uchylać się od czego. [przypis edytorski]

[542]

jedno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[543]

siodłowy (daw.) — koń lewy w parze koni w zaprzęgu. [przypis edytorski]

[544]

swarzyć się (daw.) — dyskutować, rozmawiać; kłócić się. [przypis edytorski]

[545]

rozwieść kontrybucyją (daw.) — położyć koniec daninom. [przypis edytorski]

[546]

wiardunk (daw.) — podatek, czwarta część grzywny. [przypis edytorski]

[547]

herst wodzić (daw.) — rej wodzić, przewodzić. [przypis edytorski]

[548]

jedno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[549]

zdaleka (daw.) — dziś popr.: z daleka. [przypis edytorski]

[550]

niemasz (daw.) — dziś: nie masz. [przypis edytorski]

[551]

jedno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[552]

żacy (…) co im tam w garnki dawają — daw. zwyczajem było dawanie w garnuszki ubogim żakom szkolnym potraw pozostałych ze stołów pańskich. [przypis edytorski]

[553]

cenadry a. cynadry — wnętrzności z ryby; wątróbki; nerki. [przypis edytorski]

[554]

dwoje żniwo (daw.) — podwójne żniwo. [przypis edytorski]

[555]

szołtys (daw.) — dziś: sołtys. [przypis edytorski]

[556]

czcić (daw.) — uczcić, ugościć. [przypis edytorski]

[557]

ciągnąć się (daw.) — wysilać się na wydatki; ciągni się (tryb rozkazujący) wydawaj. [przypis edytorski]

[558]

piniolle — piniole; zamorskie wina. [przypis edytorski]

[559]

alekant — wino hiszpańskie alkońskie (od: Alicante). [przypis edytorski]

[560]

małmazyja — małmazja; wino greckie (z Krety). [przypis edytorski]

[561]

nie lza (daw.) — nie trzeba, nie należy, nie wolno. [przypis edytorski]

[562]

jedno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[563]

lągnie (daw.) — dziś: lęgnie. [przypis edytorski]

[564]

naszy (daw.) — dziś: nasi. [przypis edytorski]

[565]

pomni (daw.) — tryb rozkazujący: pomnij; pamiętaj, wspomnij. [przypis edytorski]

[566]

mierne (daw.) — umiarkowane. [przypis edytorski]

[567]

kwitacyja (daw.) — kwit. [przypis edytorski]

[568]

zacz (daw.) — za co. [przypis edytorski]

[569]

barzo (daw.) — bardzo. [przypis edytorski]

[570]

chudzina (daw.) — biedak. [przypis edytorski]

[571]

serop (daw.) — syrop. [przypis edytorski]

[572]

serop przyrodzony — tu: piwo. [przypis edytorski]

[573]

swarzyć się (daw.) — dyskutować, rozmawiać; kłócić się; naswarzyć się: nagadać się. [przypis edytorski]

[574]

niechać (daw.) — nie ruszać; zaniechać, porzucić, zostawić. [przypis edytorski]

[575]

kramny (daw.) — pochodzący z kramu; kupny. [przypis edytorski]

[576]

płeć (daw.) — cera. [przypis edytorski]

[577]

fluks (daw.) — stan zapalny; reumatyzm. [przypis edytorski]

[578]

scyatyka (daw.) — scjatyka; ischias, rwa kulszowa. [przypis edytorski]

[579]

w ludziech (daw.) — dziś: w ludziach. [przypis edytorski]

[580]

pleura — zapalenie opłucnej. [przypis edytorski]

[581]

jedno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[582]

wszytek (daw.) — wszystek; każdy. [przypis edytorski]

[583]

sieść (daw.) — siąść. [przypis edytorski]

[584]

rywuła — przednie wino reńskie. [przypis edytorski]

[585]

możderz (daw.) — dziś: moździerz. [przypis edytorski]

[586]

doktor stojąc w możderz tłucze — daw. lekarz posiadał również umiejętności aptekarskie i przyrządzał sam lekarstwa. [przypis edytorski]

[587]

na deszczce (daw.) — na deseczce. [przypis edytorski]

[588]

sowito (daw.) — sowicie; obficie. [przypis edytorski]

[589]

ty (daw.) — te, one. [przypis edytorski]

[590]

fluks — tu: karty jednego koloru ułożone kolejno; strit. [przypis edytorski]

[591]

turma — tu: rodzaj gry. [przypis edytorski]

[592]

rusz — tu: rodzaj gry. [przypis edytorski]

[593]

kłusze (daw.) — biegnie, kłusuje; od: kłusić: szybko iść, biec. [przypis edytorski]

[594]

póki stołu stawa (daw.) — póki starczy stołu. [przypis edytorski]

[595]

ciągnie sie (daw.) — tu: przeciąga się. [przypis edytorski]

[596]

roście (daw.) — rośnie. [przypis edytorski]

[597]

proście (daw.) — prosto, z łatwością. [przypis edytorski]

[598]

ledwy (daw.) — ledwo. [przypis edytorski]

[599]

sie to rozleci (daw.) — rozejdzie się, wyda się. [przypis edytorski]

[600]

skoro (daw.) — szybko. [przypis edytorski]

[601]

piszczek (daw.) — grajek; grający na piszczałce, surmacz. [przypis edytorski]

[602]

swarzyć się (daw.) — dyskutować, rozmawiać; kłócić się. [przypis edytorski]

[603]

prawie (daw.) — prawdziwie, całkiem. [przypis edytorski]

[604]

naręczniego (daw.) — dziś: naręcznego; naręczni: w zaprzęgu koń po prawej stronie. [przypis edytorski]

[605]

napilniej (daw.) — dziś: najpilniej. [przypis edytorski]

[606]

sadniwy (daw.) — o koniu: mający rany przetarte w skórze przez uprząż. [przypis edytorski]

[607]

zwierać psy (daw.) — wiązać psy na smyczy. [przypis edytorski]

[608]

zamieszkać (daw.) — zapomnieć, zaniechać, opuścić (por. omieszkać); tu: zmarnować. [przypis edytorski]

[609]

Ze psy sie (…) goni (daw.) — goni się z psami. [przypis edytorski]

[610]

łomić (daw.) — łamać. [przypis edytorski]

[611]

pożar — tu: nazwa psa gończego. [przypis edytorski]

[612]

szach — nazwa psa gończego. [przypis edytorski]

[613]

na brzezie — dziś: na brzozie. [przypis edytorski]

[614]

kierz (daw.) — krzak. [przypis edytorski]

[615]

tarnki (daw.) — owoce tarniny a. ogólnie: jagody. [przypis edytorski]

[616]

radby (…) dopadł (daw.) — dziś popr.: rad by dopadł. [przypis edytorski]

[617]

chróściel — daw. ortografia, dziś popr. chruściel: ptak z rodziny żurawiowatych, zamieszkujący błota, zarośla nadwodne i stepy a. niewielki ptak łąkowy; derkacz. [przypis edytorski]

[618]

strusia — nazwa psa gończego. [przypis edytorski]

[619]

pieszki (daw.) — na piechotę. [przypis edytorski]

[620]

dubiel — ryba podobna do karasia. [przypis edytorski]

[621]

chróściel — daw. ortografia, dziś popr. chruściel: ptak z rodziny żurawiowatych, zamieszkujący błota, zarośla nadwodne i stepy a. niewielki ptak łąkowy; derkacz. [przypis edytorski]

[622]

wacek (daw.) — mieszek, worek. [przypis edytorski]

[623]

niemasz (daw.) — dziś popr.: nie masz. [przypis edytorski]

[624]

kto się w to wda (daw.) — kto się w to zaangażuje. [przypis edytorski]

[625]

Pożar z Kruczkiem — nazwy psów gończych. [przypis edytorski]

[626]

tuszyć (daw.) — mieć nadzieję. [przypis edytorski]

[627]

Nieprosz — nazwa psa gończego. [przypis edytorski]

[628]

niemasz (daw.) — dziś popr.: nie masz. [przypis edytorski]

[629]

nie wiele (daw.) — dziś: niewiele. [przypis edytorski]

[630]

ji (daw.) — dziś: go, jego. [przypis edytorski]

[631]

oprawić (daw.) — przyprawić. [przypis edytorski]

[632]

jestliś (daw.) — jeśliś; jeśli jesteś. [przypis edytorski]

[633]

pierno (daw.) — pieprzno. [przypis edytorski]

[634]

slężak (daw.) — ślężak; gatunek sukni. [przypis edytorski]

[635]

kaplerzyk (daw.) — kołnierz, naszyjnik. [przypis edytorski]

[636]

obojczyk (daw.) — ozdobny kołnierz. [przypis edytorski]

[637]

teperella — kołnierz marszczony. [przypis edytorski]

[638]

gorgulik — ozdoba przy kołnierzu kobiecym. [przypis edytorski]

[639]

niźli (daw.) — zanim; jeśli. [przypis edytorski]

[640]

cewka (daw.) — szpulka do zwijania nici; tu przen.: nici. [przypis edytorski]

[641]

listewka (daw.) — taśma, ozdobne obramowanie, obszywka. [przypis edytorski]

[642]

wleść (daw.) — dziś: wleźć. [przypis edytorski]

[643]

regestr (daw.) — rachunek; wleść w regestr: popaść w długi. [przypis edytorski]

[644]

boby — dziś popr.: bo by (z czasownikiem). [przypis edytorski]

[645]

mie — daw. mię; dziś: mnie. [przypis edytorski]

[646]

teszno (daw.) — tęskno; nieprzyjemnie. [przypis edytorski]

[647]

nieżadnie (daw.) — jakoś. [przypis edytorski]

[648]

łoktuszka (daw.) — kobieta owinięta w łoktusę tj. w płachtę. [przypis edytorski]

[649]

dzisia (daw.) — dziś: dzisiaj. [przypis edytorski]

[650]

sromota (daw.) — wstyd, hańba. [przypis edytorski]

[651]

ty (daw.) — dziś: te. [przypis edytorski]

[652]

zabaczyć (daw.) — zapomnieć. [przypis edytorski]

[653]

nie wiele (daw.) — dziś: niewiele. [przypis edytorski]

[654]

borgować (daw.) — dawać na borg, tj. na rachunek. [przypis edytorski]

[655]

niemasz (daw.) — dziś popr.: nie masz. [przypis edytorski]

[656]

zacz (daw.) — za co. [przypis edytorski]

[657]

je (daw.) — ich. [przypis edytorski]

[658]

bryż (daw.) — haft wypukły. [przypis edytorski]

[659]

siemię (daw.) — nasiono; ziarno zboża. [przypis edytorski]

[660]

piszczy (daw.) — tryb rozkazujący, dziś: piszcz. [przypis edytorski]

[661]

ciągni sie (daw.) — tryb rozkazujący od ciągnąć się: wysilać się na wydatki. [przypis edytorski]

[662]

ty (daw.) — dziś: te. [przypis edytorski]

[663]

teszno (daw.) — nieprzyjemnie; tęskno. [przypis edytorski]

[664]

gody (daw.) — wesele; święto. [przypis edytorski]

[665]

płat (daw.) — opłata, podatek. [przypis edytorski]

[666]

bram (daw.) — listwa u szaty (obramowanie), galon. [przypis edytorski]

[667]

zwysić (daw.) — zyskać, wygrać. [przypis edytorski]

[668]

wyciągać się (daw.) — wysilać się na koszty. [przypis edytorski]

[669]

niechaj (daw.) — nie ruszać; zaniechać, porzucić. [przypis edytorski]

[670]

pawem (daw.) — dziś: pawiem. [przypis edytorski]

[671]

niemaszli (daw.) — dziś popr.: nie maszli; konstrukcja z partykułą -li: jeśli nie masz. [przypis edytorski]

[672]

sukniej (daw.) — dziś: sukni. [przypis edytorski]

[673]

lepak (daw.) — atoli, przeciwnie. [przypis edytorski]

[674]

poniechać (daw.) — porzucić, zostawić. [przypis edytorski]

[675]

wszegoby sie napełniły (daw.) — dziś: napełniłyby się wszystkim. [przypis edytorski]

[676]

odeczcić (daw.) — oddać cześć, ugościć wzajemnie. [przypis edytorski]

[677]

ochynąć się (daw.) — popaść w niebezpieczeństwo. [przypis edytorski]

[678]

na szrot puścić mowę (daw.) — rozpuścić język. [przypis edytorski]

[679]

ruszać (daw.) — dotykać (niemile), urażać. [przypis edytorski]

[680]

najść (daw.) — znaleźć. [przypis edytorski]

[681]

zskapieć (daw.) — znikczemnieć, podupaść. [przypis edytorski]

[682]

zepsieć (daw.) — spodleć, podupaść. [przypis edytorski]

[683]

wytecz (daw.) — choroba nożna koni, psów itp. [przypis edytorski]

[684]

chramać (daw.) — chromać; chorować. [przypis edytorski]

[685]

przyrodzenie (daw.) — natura; cechy wrodzone. [przypis edytorski]

[686]

sajan (łac. sagum) — suknia żołnierska. [przypis edytorski]

[687]

stradyotka (daw.) — krótka szata jeźdźców. [przypis edytorski]

[688]

dębić (daw.) — uciskać, naciskać. [przypis edytorski]

[689]

delija (daw.) — delia, w daw. stroju szlachty pol. szata wierzchnia, opończa. [przypis edytorski]

[690]

wżdy (daw.) — przecież, wszak. [przypis edytorski]

[691]

on (daw.) — dziś: ten. [przypis edytorski]

[692]

czuha (daw.) — szuba, długa suknia podszyta futrem. [przypis edytorski]

[693]

dołoman (daw.) — kurtka wierzchnia, węgierska, dołman. [przypis edytorski]

[694]

smard (daw.) — nicpoń, urwis. [przypis edytorski]

[695]

rajtarka (daw.) — trzęsienie febryczne. [przypis edytorski]

[696]

inakszy (daw.) — inny, odmienny. [przypis edytorski]

[697]

szyroki (daw.) — dziś: szeroki. [przypis edytorski]

[698]

węszej (daw.) — dziś: węższej. [przypis edytorski]

[699]

kuczma (daw.) — rodzaj czapki. [przypis edytorski]

[700]

gamrat (daw.) — pieczeniarz: człowiek nawykły żywić się cudzym kosztem, lubiący wygodnie żyć z cudzej pracy; darmozjad. [przypis edytorski]

[701]

rozniemóc się — (daw. pisownia: rozniemódz się) rozchorować się; por. niemoc: choroba. [przypis edytorski]

[702]

trzebaby (daw.) — dziś popr.: trzeba by. [przypis edytorski]

[703]

jestli (daw.) — jeśli, czy. [przypis edytorski]

[704]

pozdno (daw.) — dziś: późno. [przypis edytorski]

[705]

jedno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[706]

kampust (daw.) — maślanka, kwaśne mleko. [przypis edytorski]

[707]

śniadać (daw.) — jeść śniadanie. [przypis edytorski]

[708]

naszy (daw.) — dziś: nasi. [przypis edytorski]

[709]

rządny (daw.) — porządny, oszczędny, gospodarny. [przypis edytorski]

[710]

niemasz (daw.) — dziś popr.: nie masz. [przypis edytorski]

[711]

przemor (daw.) — wielki głód; głód morzący (doprowadzający do śmierci). [przypis edytorski]

[712]

miedzy (daw.) — dziś: między. [przypis edytorski]

[713]

mieszek — sakiewka na pieniądze. [przypis edytorski]

[714]

niespory (daw.) — nieduży. [przypis edytorski]

[715]

ciągnąć się (daw.) — wysilać się na wydatki. [przypis edytorski]

[716]

owy (daw.) — dziś: owe. [przypis edytorski]

[717]

barzo (daw.) — dziś: bardzo. [przypis edytorski]

[718]

rzezane (daw.) — wycinane. [przypis edytorski]

[719]

kurek — kogucik. [przypis edytorski]

[720]

natknąć — tu: zatknąć. [przypis edytorski]

[721]

bieretek (daw.) — berecik; beret, biret; nakrycie głowy aksamitne, zwykle okrągłe. [przypis edytorski]

[722]

piórek (daw.) — dziś: piórko. [przypis edytorski]

[723]

śniecić (daw.) — być pustym, zepsutym; por. śnieć zepsuty, pusty kłos zboża. [przypis edytorski]

[724]

łoni (daw.) — zeszłego roku. [przypis edytorski]

[725]

ji (daw.) — dziś: go. [przypis edytorski]

[726]

naszychtować (daw.) — nastawić, naprawić. [przypis edytorski]

[727]

niemasz (daw.) — dziś popr.: nie masz. [przypis edytorski]

[728]

hatłas (daw.) — atłas. [przypis edytorski]

[729]

ony (daw.) — dziś: te. [przypis edytorski]

[730]

leda nacz (daw.) — na byle co. [przypis edytorski]

[731]

radby (…) sprostał (daw.) — dziś: rad by sprostał; chętnie by sprostał. [przypis edytorski]

[732]

niszych (daw.) — dziś: niższych. [przypis edytorski]

[733]

płat (daw.) — opłata, podatek. [przypis edytorski]

[734]

łoni (daw.) — zeszłego roku. [przypis edytorski]

[735]

nokieć — choroba nożna koni i bydła; tu: nicpoń. [przypis edytorski]

[736]

rzezać (daw.) — wykrawać. [przypis edytorski]

[737]

płach (daw.) — blacha na piersi; obrona. [przypis edytorski]

[738]

omierznąć (daw.) — zbrzydnąć. [przypis edytorski]

[739]

forboty (daw.) — koronka. [przypis edytorski]

[740]

radbyś (…) miał (daw.) — dziś popr.: rad być miał. [przypis edytorski]

[741]

smukierz (daw.) — przyozdabiający suknie. [przypis edytorski]

[742]

kabat (daw.) — płaszcz. [przypis edytorski]

[743]

w ludziech (daw.) — dziś: w ludziach, u ludzi. [przypis edytorski]

[744]

swym sprawam (daw.) — dziś: swym sprawom. [przypis edytorski]

[745]

baczyć — uważać, zważać na coś a. kogoś. [przypis edytorski]

[746]

chudy (daw.) — tu: biedak. [przypis edytorski]

[747]

snadnie (daw.) — łatwo. [przypis edytorski]

[748]

urości (daw.) — urośnie. [przypis edytorski]

[749]

zajęczego skakać (daw.) — trwożyć się. [przypis edytorski]

[750]

zaparty (daw.) — zamknięty. [przypis edytorski]

[751]

wrota (daw.) — brama, drzwi. [przypis edytorski]

[752]

niemasz (daw.) — dziś popr.: nie masz. [przypis edytorski]

[753]

radszej (daw.) — dziś: raczej. [przypis edytorski]

[754]

swar (daw.) — kłórnia. [przypis edytorski]

[755]

przyrazić (daw.) — przycisnąć, przygnieść. [przypis edytorski]

[756]

chytrszy (daw.) — dziś: bardziej chytry, sprytniejszy. [przypis edytorski]

[757]

właśnie (daw.) — tu: właściwie; w odpowiedni sposób. [przypis edytorski]

[758]

niem (daw.) — dziś: nim. [przypis edytorski]

[759]

przestawać na czymś (daw.) — poprzestawać na czymś, zadowalać się czymś. [przypis edytorski]

[760]

łyczko ciągnąć (daw.) — korzystać. [przypis edytorski]

[761]

stawać (daw.) — nie brakować, wystarczać. [przypis edytorski]

[762]

trzebaby (daw.) — dziś popr.: trzeba by. [przypis edytorski]

[763]

odbłądzić się (daw.) — stać się winnym. [przypis edytorski]

[764]

radszej sie ku brzegu miejmy (daw.) — raczej trzymajmy się brzegu (nie wypływajmy na zbyt głębokie wody); tu: przen. nie wdawajmy się w zbyt szerokie dywagacje, nie wyciągajmy zbyt śmiałych wniosków. [przypis edytorski]

[765]

swar (daw.) — rozmowa, dyskusja, kłótnia. [przypis edytorski]

[766]

chramać (daw.) — chromać, chorować; chramać na czymś: mieć chory jakiś narząd, część ciała lub miejsce. [przypis edytorski]

[767]

gędzić (daw.) — grać na muzycznym instrumencie. [przypis edytorski]

[768]

wina (daw.) — grzywna, kara pieniężna. [przypis edytorski]

[769]

snadnie (daw.) — łatwo. [przypis edytorski]

[770]

puścić na skrzydło (daw.) — zaniedbać. [przypis edytorski]

[771]

niemądr (daw.) — dziś: niemądry. [przypis edytorski]

[772]

Widzę, iż go k'domu teszno (daw.) — widzę, że mu tęskno do domu. [przypis edytorski]

[773]

karać się (daw.) — brać sobie do serca przestrogę. [przypis edytorski]

[774]

przymówka (daw.) — przysłowie. [przypis edytorski]

[775]

wszytko (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[776]

Rzeczpospolita (…) Ku temu, co czedł — Dwie ostatnie części dzieła: monolog uosobionej Rzeczpospolitej i końcowy zwrot do czytelnika nie zachowały się w całości. Jedyny ocalały egzemplarz pełnego wydania utworu Mikołaja Reja (wydany w Krakowie przez Macieja Szarffenberka w 1543 r., stanowiący własność biblioteki hr. Potockich w Krakowie, mieszczącej się niegdyś w domu „pod Baranami”, sygnatura biblioteczna A. 1014) jest od tego miejsca uszkodzony. Poprzedni badacze: Ambroży Grabowski, który w 1838 roku sporządził ręczny odpis tekstu, oraz Roman Zawiliński, redaktor wydania źródłowego dla niniejszej edycji, postarali się o dopełnienie tekstu tam, gdzie to było możliwe. Uzupełnienia te zostały ujęte w nawias kwadratowy; tam, gdzie brakuje tekstu, a nie sposób go uzupełnić, wstawiono wielokropek w nawiasie kwadratowym. [przypis edytorski]

[777]

jedno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[778]

znajdzieli (daw.) — konstrukcja z partykułą -li: czy znajdzie. [przypis edytorski]

[779]

mie — daw. mię; dziś: mnie. [przypis edytorski]

[780]

wżdy (daw.) — przecież, w końcu. [przypis edytorski]

[781]

mie — daw. mię; dziś: mnie. [przypis edytorski]

[782]

wszytcy (daw.) — dziś: wszyscy. [przypis edytorski]

[783]

niestotyż — dziś: niestetyż; niestety. [przypis edytorski]

[784]

mie — daw. mię; dziś: mnie. [przypis edytorski]

[785]

jedno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[786]

skarzyć (daw.) — skarżyć się. [przypis edytorski]

[787]

wszytkęm tam swą nadzieję straciła (daw.) — straciłam tam całą swą nadzieję. [przypis edytorski]

[788]

wszem (daw.) — wszystkim. [przypis edytorski]

[789]

jedno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

[790]

o pożytkoch (daw.) — forma Msc.lm, dziś popr.: o pożytkach. [przypis edytorski]

[791]

po światu (daw.) — po świecie. [przypis edytorski]

[792]

mie — daw. mię; dziś: mnie. [przypis edytorski]

[793]

tuszyć (daw.) — mieć nadzieję, spodziewać się. [przypis edytorski]

[794]

ty (daw.) — dziś: te. [przypis edytorski]

[795]

krotkie (daw.) — dziś: krótkie. [przypis edytorski]

[796]

rozkoszy (daw.) — forma B.lm, dziś popr.: rozkosze. [przypis edytorski]

[797]

prawie (daw.) — prawdziwie. [przypis edytorski]

[798]

ćchać (daw.) — uderzać, niszczyć, psuć; dźgać. [przypis edytorski]

[799]

ty (daw.) — dziś: te. [przypis edytorski]

[800]

upad (daw.) — upadek. [przypis edytorski]

[801]

zaż sie (…) ćwiczy (daw.) — zaliż się ćwiczy; czy się ćwiczy.) [przypis edytorski]

[802]

snać a. snadź (daw.) — wszak, przecież. [przypis edytorski]

[803]

zwonica (daw.) — dzwonnica. [przypis edytorski]

[804]

wszytko (daw.) — wszystko. [przypis edytorski]

[805]

zawżdy (daw.) — zawsze. [przypis edytorski]

[806]

a baczyszli, iż cię szczęście wzniosło (daw.) — konstrukcja z partykułą -li: a jeśli uważasz (zauważysz), że cię szczęście wzniosło. [przypis edytorski]

[807]

nie wzwiesz (daw.) — nie dowiesz się. [przypis edytorski]

[808]

łodzia (daw.) — łódź. [przypis edytorski]

[809]

ochynąć się (daw.) — popaść w niebezpieczeństwo. [przypis edytorski]

[810]

iście — rzeczywiście, naprawdę. [przypis edytorski]

[811]

bez nadzieje (daw.) — dziś: bez nadziei. [przypis edytorski]

[812]

jestli (daw.) — jeśli. [przypis edytorski]

[813]

pilen (daw.) — dziś: pilny. [przypis edytorski]

[814]

stroić się — tu: zbroić się. [przypis edytorski]

[815]

co słusze (daw.) — co wypada; co jest obowiązkiem. [przypis edytorski]

[816]

niefolguj (daw.) — dziś popr. ortografia: nie folguj; folgować sobie: pozwalać sobie. [przypis edytorski]

[817]

używiesz (daw.) — dziś: użyjesz. [przypis edytorski]

[818]

ocz (daw.) — o co. [przypis edytorski]

[819]

ocz mamy przydź (daw.) — do czego mamy przyjść; co się z nami stanie. [przypis edytorski]

[820]

czedł (daw. forma) — czytał; od daw. czyść: czytać, liczyć. [przypis edytorski]

[821]

jestliżeś (…) czedł (daw.) — jeśli czytałeś. [przypis edytorski]

[822]

nietrefny (daw.) — niewłaściwy; mniej stosowny. [przypis edytorski]

[823]

naszedł (daw.) — od: najść: znaleźć. [przypis edytorski]

[824]

snadź (daw.) — przecież, wszak. [przypis edytorski]

[825]

w ludzioch (daw. forma) — w ludziach. [przypis edytorski]

[826]

przyrodzenie (daw.) — natura, wrodzone cechy. [przypis edytorski]

x