Wesprzyj Wolne Lektury 1,5% podatku — to nic nie kosztuje! Wpisz KRS 00000 70056 i nazwę fundacji Wolne Lektury do deklaracji podatkowej. Masz czas tylko do końca kwietnia :)

Przekaż 1,5%

Przekaż 1,5% podatku na Wolne Lektury KRS 00000 70056
Ufunduj darmowe książki dla tysięcy dzieciaków.
WIĘCEJ

Szacowany czas do końca: -
Juliusz Słowacki, Balladyna
  1. Alkohol: 1
  2. Anioł: 1 2
  3. Bieda: 1 2
  4. Błazen: 1 2
  5. Bogactwo: 1 2
  6. Bóg: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
  7. Bunt: 1
  8. Burza: 1 2 3
  9. Chciwość: 1 2
  10. Chłop: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
  11. Chrystus: 1
  12. Ciemność: 1 2
  13. Cierpienie: 1 2 3 4
  14. Cnota: 1
  15. Córka: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
  16. Cud: 1
  17. Czarownica: 1 2 3 4 5
  18. Czary: 1 2 3 4 5 6 7 8 9
  19. Diabeł: 1 2
  20. Dom: 1
  21. Drzewo: 1 2 3 4 5 6 7
  22. Duch: 1 2 3
  23. Dwór: 1
  24. Dziecko: 1 2 3 4
  25. Dziewictwo: 1 2 3
  26. Głód: 1 2
  27. Głupiec: 1
  28. Głupota: 1
  29. Gotycyzm: 1 2 3 4 5 6 7 8
  30. Grób: 1
  31. Historia: 1
  32. Jedzenie: 1
  33. Kara: 1 2 3 4 5 6 7 8 9
  34. Klęska: 1
  35. Kłamstwo: 1 2 3 4 5
  36. Kobieta: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
  37. Kobieta "upadła": 1
  38. Kochanek: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
  39. Kochanek romantyczny: 1 2 3 4 5
  40. Kondycja ludzka: 1 2 3 4
  41. Konflikt: 1
  42. Konflikt wewnętrzny: 1 2
  43. Koniec świata: 1
  44. Kradzież: 1
  45. Krew: 1 2 3 4 5 6 7 8
  46. Król: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
  47. Ksiądz: 1 2
  48. Lekarz: 1 2
  49. Lenistwo: 1 2
  50. Los: 1 2 3 4
  51. Łzy: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
  52. Małżeństwo: 1 2 3 4 5
  53. Marzenie: 1 2 3 4 5 6 7 8
  54. Matka: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22
  55. Mądrość: 1 2
  56. Mąż: 1 2 3 4 5 6 7 8 9
  57. Mężczyzna: 1 2 3 4 5
  58. Miłosierdzie: 1
  59. Miłość: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
  60. Miłość platoniczna: 1
  61. Miłość romantyczna: 1 2
  62. Miłość silniejsza niż śmierć: 1 2 3
  63. Miłość tragiczna: 1 2 3
  64. Młodość: 1
  65. Modlitwa: 1
  66. Morderstwo: 1 2 3 4 5 6 7 8 9
  67. Muzyka: 1
  68. Natura: 1
  69. Nauka: 1 2
  70. Niemiec: 1 2
  71. Niewola: 1
  72. Noc: 1
  73. Nuda: 1
  74. Obcy: 1
  75. Obowiązek: 1 2 3 4
  76. Obraz świata: 1 2
  77. Obyczaje: 1 2 3 4 5 6
  78. Odwaga: 1
  79. Ofiara: 1 2
  80. Ogień: 1 2 3
  81. Ojciec: 1
  82. Pan: 1
  83. Państwo: 1
  84. Pieniądz: 1 2 3 4
  85. Piętno: 1 2 3 4
  86. Pijaństwo: 1 2 3 4
  87. Pocałunek: 1 2 3 4
  88. Pochlebstwo: 1
  89. Podstęp: 1 2
  90. Poeta: 1
  91. Poezja: 1
  92. Pogrzeb: 1
  93. Pokora: 1
  94. Pokusa: 1 2
  95. Polak: 1 2
  96. Poświęcenie: 1
  97. Pozycja społeczna: 1 2 3 4 5 6 7 8 9
  98. Praca: 1 2 3 4 5 6
  99. Prawda: 1
  100. Prawo: 1
  101. Próżność: 1 2
  102. Przebranie: 1 2
  103. Przeczucie: 1 2 3 4
  104. Przekleństwo: 1 2
  105. Przemiana: 1 2
  106. Przemijanie: 1
  107. Przemoc: 1
  108. Przyjaźń: 1
  109. Przysięga: 1
  110. Przywódca: 1
  111. Ptak: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
  112. Pycha: 1 2 3
  113. Religia: 1
  114. Rodzina: 1 2
  115. Rośliny: 1 2
  116. Rozpacz: 1
  117. Rozum: 1 2
  118. Rycerz: 1 2 3 4 5 6 7 8
  119. Samobójstwo: 1 2
  120. Samotnik: 1
  121. Sąd: 1
  122. Sen: 1 2 3 4 5 6 7
  123. Serce: 1 2
  124. Sędzia: 1
  125. Sielanka: 1 2
  126. Siostra: 1 2 3 4 5 6 7
  127. Słońce: 1
  128. Sługa: 1 2 3 4 5 6 7
  129. Sprawiedliwość: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
  130. Starość: 1 2 3 4 5 6 7
  131. Strach: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
  132. Szaleniec: 1 2 3 4 5 6
  133. Szaleństwo: 1 2 3 4 5
  134. Szantaż: 1
  135. Szatan: 1 2 3 4 5 6
  136. Szczęście: 1 2
  137. Szlachcic: 1 2 3 4 5 6
  138. Śmierć: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
  139. Śmierć bohaterska: 1
  140. Światło: 1
  141. Święty: 1
  142. Tajemnica: 1 2 3 4 5 6 7 8
  143. Tęsknota: 1
  144. Tłum: 1
  145. Trucizna: 1 2 3
  146. Trup: 1 2 3 4 5 6 7 8 9
  147. Ucieczka: 1
  148. Urzędnik: 1 2
  149. Walka: 1 2 3
  150. Wąż: 1 2
  151. Wesele: 1
  152. Wiara: 1
  153. Wierzenia: 1
  154. Wieś: 1 2 3
  155. Wino: 1
  156. Wiosna: 1 2 3
  157. Władza: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
  158. Woda: 1 2 3
  159. Wojna: 1
  160. Wygnanie: 1
  161. Wyrzuty sumienia: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
  162. Wzrok: 1 2 3
  163. Zabawa: 1
  164. Zaręczyny: 1
  165. Zaświaty: 1
  166. Zazdrość: 1 2 3 4 5 6
  167. Zbrodnia: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16
  168. Zbrodniarz: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
  169. Zdrada: 1 2 3
  170. Zemsta: 1 2 3 4 5 6 7
  171. Złodziej: 1
  172. Zwierzęta: 1 2 3
  173. Zwycięstwo: 1 2
  174. Żałoba: 1
  175. Żebrak: 1
  176. Żona: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
  177. Życie snem: 1
  178. Żywioły: 1 2 3

Uwspółcześniono niektóre dawne formy dla ułatwienia lektury, np. miłuje kuchnią > miłuje kuchnię, je podaną sobie połową > je podaną sobie połowę; Kolosseum > Koloseum; pomor > pomór; zboje > zbóje; wziąść > wziąć; niczym nie skłócone > niczym nieskłócone, jeszcze nie złowione > jeszcze niezłowione; poziómek > poziomek; Była już na grabinie z dawna przeznaczona > (…) na grabinię z dawna przeznaczona; powiedźcie, co to za wiedźma > powiedzcie, co to za wiedźma; drzysz > drżysz.

Juliusz SłowackiBalladynaTragedia w pięciu aktach

KOCHANY POETO RUIN!

Pozwól, że pisząc do ciebie, zacznę od apologu[1], który mi opowiedziano nad Salaminy zatoką.

Stary i ślepy harfiarz z wyspy Scio przyszedł nad brzegi Morza Egejskiego, a usłyszawszy z wielkim hukiem łamiące się fale, myślał, że szum ów pochodził od zgiełku ludzi, którzy się zbiegli pieśni rycerskich posłuchać. — Oparł się więc na harfie i śpiewał pustemu morza brzegowi: a kiedy skończył, zadziwił się, że żadnego ludzkiego głosu, żadnego westchnienia, żadnego pieśń nie zyskała oklasku. Rzucił więc harfę precz daleko od siebie, a te fale, które śpiewak mniemał tłumem ludzkim, odniosły złote pieśni narzędzie i położyły mu je przy stopach. I odszedł od harfy swojej smutny Greczyn, nie wiedząc, że najpiękniejszy rapsod nie w sercach ludzi, ale w głębi fal Egejskiego Morza utonął.

Kochany Irydionie[2]! Ta powiastka o falach i harfiarzu zastąpi wszelką do Balladyny przemowę. Wychodzi na świat Balladyna z ariostycznym[3] uśmiechem na twarzy, obdarzona wnętrzną siłą urągania się z tłumu ludzkiego, z porządku i z ładu, jakim się wszystko dzieje na świecie, z nieprzewidzianych owoców, które wydają drzewa ręką ludzi szczepione. Niech naprawiacz wszelkiego bezprawia Kirkor pada ofiarą swoich czystych zamiarów; niech Grabiec miłuje kuchnię Kirkora; niechaj powietrzna Goplana kocha się w rumianym chłopie, a sentymentalny Filon szuka umyślnie męczarni miłosnych i umarłej kochanki; niechaj tysiące anachronizmów[4] przerazi śpiących w grobie historyków i kronikarzy: a jeżeli to wszystko ma wnętrzną siłę żywota, jeżeli stworzyło się w głowie poety podług praw boskich, jeżeli natchnienie nie było gorączką, ale skutkiem tej dziwnej władzy, która szepce do ucha nigdy wprzód niesłyszane wyrazy, a oczom pokazuje nigdy, we śnie nawet, niewidziane istoty; jeżeli instynkt poetyczny był lepszym od rozsądku, który nieraz tę lub ową rzecz potępił: to Balladyna wbrew rozwadze i historii zostanie królową polską — a piorun, który spadł na jej chwilowe panowanie, błyśnie i roztworzy[5] mgłę dziejów przeszłości.

Uśmiechnij się teraz, Irydionie, bo oto naśladując francuskich poetów: powiem ci, że Balladyna jest tylko epizodem wielkiego poematu w rodzaju Ariosta, który ma się uwiązać z sześciu tragedii, czyli kronik dramatycznych. Cienie już różne ludzi niebyłych wyszły ze mgły przedstworzenia i otaczają mnie ciżbą gwarzącą: potrzeba tylko, aby się zebrały w oddzielne tłumy, ażeby czyny ich ułożyły się w postacie piramidalne wypadków, a jedną po drugiej garstkę na świat wypychać będę; i sprawdzą się może sny mego dzieciństwa. Bo ileż to razy, patrząc na stary zamek koronujący ruinami górę mego rodzinnego miasteczka, marzyłem, że kiedyś w ten wieniec wyszczerbionych murów nasypię widm, duchów, rycerzy; że odbuduję upadłe sale i oświecę je przez okna ogniem piorunowych nocy, a sklepieniom każę powtarzać dawne Sofoklesowskie „niestety!” A za to imię moje słyszane będzie w szumie płynącego pod górą potoku, a jakaś niby tęcza z myśli moich unosić się będzie nad ruinami zamku. — O! nie mów mi, że z dzwonków polnych większa ozdoba ruinom niż z tego wieńca myśli, w który je ubierze poeta: — bo choć róże rosnące na ruinach pałacu Nerona rozwidniały nam pięknie te gruzy: to jednak jaśniej mi je oświecił ów duch Irydiona, któregoś ty pod krzyżem w Koloseum położył i nakrył złotymi skrzydłami anioła.

Tak więc, kiedy ty dawne posągowe Rzymian postacie napełniasz wulkaniczną duszą wieku naszego, ja z Polski dawnej tworzę fantastyczną legendę, z ciszy wiekowej wydobywam chóry prorockie — i na spotkanie twojej czarnej, piorunowej, dantejskiej[6] chmury prowadzę lekkie, tęczowe i ariostyczne obłoki, pewny, że spotkanie się nasze w wyższej krainie nie będzie walką, ale tylko grą kolorów i cieni, z tym smutnym dla mnie końcem, że twoja chmura, większym wichrem gnana i pełniejsza piorunowego ognia, moje wietrzne i różnobarwne obłoki roztrąci i pochłonie.

Doniosły mi sylfy, żeś powędrował teraz odwiedzić Etnę czerwoną: posłałem natychmiast Skierkę, aby ci na drodze wszystkie pootwierał kwiaty i wszystkie gwiazdy nad tobą zapalił; za to przez wdzięczność, stanąwszy na szczycie wulkanu, spojrzyj na mórz rozległe błękity i pomyśl, że niedawnymi czasy przez te zwierciadła wędrował okręt mój, jak łabędź żaglami nakryty. Powiedz, czy nie dojrzysz jakiego rysu na fali, jakiego śladu po zniknionym okręcie? Księża wtenczas śpiewali hymn do Najświętszej Panny, a ja stałem z wlepionymi w ogień Etny oczyma, smutny, że mnie fala znów tylko do Europy odnosiła. Słuchaj w ciszy powietrznej, czy echo tego hymnu, który mi serce uciszał, nie drga dotąd w kryształowej atmosferze? Szukaj mojego śladu w powietrzu i na fali, a jeśli o mnie na fali i w powietrzu nie słychać, to znajdź mnie w sercu twoim i niech ja będę jeszcze z tobą przez jedną godzinę. Wszak darem to jest Boga, że my umiemy myślą latać do siebie w odwiedziny.

Rozpisałem się długo, a zamierzyłem był tylko napisać

Autorowi Irydiona
na pamiątkę
Balladynę

poświęca

Juliusz Słowacki

Paryż, dnia 9 lipca 1839 r.

OSOBY:

  1. Pustelnik — Popiel III wygnany
  2. Kirkor — pan zamku
  3. Matka — wdowa
  4. Balladyna,
  5. Alina — jej córki
  6. Filon — pasterz
  7. Grabiec — syn zakrystiana
  8. Fon Kostryn — naczelnik straży w zamku Kirkora
  9. Gralon — rycerz Kirkora
  10. Kanclerz
  11. Wawel — dziejopis[7]
  12. Paź
  13. Poseł ze stolicy Gnezna
  14. Oskarżyciel sądowy
  15. Lekarz koronny
  16. Pany — rycerze — służba zamkowa — wieśniacy — dzieci.

OSOBY FANTASTYCZNE:

  1. Goplana — nimfa, królowa Gopła
  2. Chochlik
  3. Skierka

Za czasów bajecznych, koło jeziora Gopła.

AKT PIERWSZY

SCENA I

Las blisko jeziora Gopła — chata pustelnika ustrojona kwiatami i bluszczem. — Kirkor wchodzi w karaceńskiej zbroi[8], bogato ubrany, z orlimi skrzydłami…

KIRKOR

sam
1
Rady zasięgnąć warto u człowieka,
Który się kryje w tej zaciszy leśnej;
Chłop, Król, Szaleniec, SzlachcicPobożny starzec — ma jednak w rozumie
Nieco szaleństwa: ilekroć mu prawisz[9]
5
O zamkach, królach, o królewskich dworach,
To jak szalony od rozumu błądzi[10],
Miota przekleństwa, pieni się, narzeka;
Musiał od królów doznać wiele złego,
I z owąd[11] został przyjacielem gminu[12].
stuka do celi
10
Puk! puk! puk!

GŁOS Z CELI

Kto tam?

KIRKOR

Kirkor.

PUSTELNIK

wychodząc z celi
Witaj synu…
Czego chcesz?

KIRKOR

15
Rady.

PUSTELNIK

Zostań pustelnikiem.

KIRKOR

Gdybym podstarzał dziesiątym krzyżykiem[13],
Może bym w smutne schronił się dąbrowy[14];
Ale ja młody, pan czterowieżowy,
20
Przemyślam dzisiaj, jak by się ożenić…
Poradź mi, starcze.

PUSTELNIK

Lat dwadzieścia z górą
Jak żyję w puszczy…

KIRKOR

Cóż stąd?

DziewictwoPUSTELNIK

25
Więc ocenić
Ludzi nie mogę — ani wskazać, którą
Weźmiesz dziewicę.

KIRKOR

Te, co rozkwitały
Z dzieciństwa pączków, gdyś ty żył na świecie,
30
Są dziś pannami… czerwony li[15] biały
Pączek na róży, taka będzie róża…
Przypomnij niegdyś najpiękniejsze dziecię,
Białą, jak w ręku anielskiego stróża
Kwiat lilijowy — niech jej słowik śpiewny
35
Zazdrości głosu, a synogarlica[16]
Wiernością zrówna… gdzie taka dziewica,
Wskaż mi, o starcze? Władza, ZbrodniaMówią, że królewny
Słyną wdziękami?

PUSTELNIK

Nieba! to ród węża.
40
Żona zbrodniami podobna do męża,
Córki do ojca, a do matek syny;
Jak w jednym gnieździe skłębione gadziny.
O bogdaj piorun!…

KIRKOR

Nie przeklinaj.

PUSTELNIK

45
Młody,
Przeklinaj ze mną — oni klątwy warci.
Bogdaj doznali, co pomór[17] i głody!
Bogdaj piorunem na poły pożarci,
Padając w ziemi paszczą rozdziawioną,
50
Proch mieli płaszczem, a węża koroną.
Bogdaj! — Klnąc zbójcę potargałem siły,
Wściekłem się jako brytan uwiązany.
Bo też ja kiedyś byłem pan nad pany,
Stutysiącznemu narodowi miły,
55
Żyłem w purpurze[18], dziś noszę łachmany;
Muszę przeklinać. Dziecko, ŚmierćMiałem dziatek[19] troje,
Nocą do komnat weszli brata zbóje,
Różyczki moje trzy z łodygi ścięto!
Dziecinki moje w kołyskach zarżnięto!
60
Aniołki moje!… wszystkie moje dzieci!

KrólKIRKOR

Któż jesteś, starcze?

PUSTELNIK

Ja… Król Popiel trzeci…

KIRKOR

schyla kolano
Królu mój!

PUSTELNIK

Któż mię z żebraki rozezna?[20]

ZemstaKIRKOR

65
Uzbrajam chamy[21] i lecę do Gnezna
Mścić się za ciebie…

PUSTELNIK

Młodzieńcze, rozwagi!

KIRKOR

Krew, Sprawiedliwość, WładzaBezprawie gorzej od Mojżesza plagi[22]
Kala tę ziemię i prędzej się szerzy;
70
Popiel, skalany dzieci krwią niewinną,
Niegodny rządzić tłumowi rycerzy.
Niech więc się stanie, co się stać powinno,
Pod okiem Boga, na tej biednej ziemi.

PUSTELNIK

AniołCzy ty skrzydłami anioła złotemi
75
Z nieba zleciałeś?

KIRKOR

PtakNa barkach orlicy
Para tych białych skrzydeł wyrastała;
Gdy na rycerskiej są naramiennicy,
Będzieżli[23] rycerz mniej niż owa biała
80
Ptaszyna ludziom użyteczny? — mali[24]
Gadom przepuszczać rycerz uskrzydlony
Orła piórami?

PUSTELNIK

O mężu ze stali!
Ty jesteś z owych, którzy walą trony.

KIRKOR

85
Król, Władza, ZbrodniaTy wiesz, jak nasza ziemia wszeteczeństwem
Króla skalana. Wiesz, jak Popiel krwawy
Pastwi się coraz nowym okrucieństwem…
Zaczerwienione krwią widziałem stawy:
Król żywi karpie ciałem niewolników.
90
Nieraz wybiera dziesiątego z szyków
I tnąc w kawały, ulubionym rybom
Na żer wyrzuca; resztę ciał wymiata
Na dworskie pola i czerwonym skibom
Ziarno powierza. Sąsiad ziemię kata
95
Na pośmiewisko zwie Rusią Czerwoną.
Głód, ŚmierćDotąd żyjącym pod Lecha koroną
Bóg dawał żniwo szczęścia niezasiane,
Lud żył szczęśliwy; dzisiaj niesłychane
Pomory, głody sypie Boża ręka.
100
Ziemia upałem wysuszona pęka;
Wiosenne runa złocą się, nim ziarno
Czoła pochyli, a wieśniacy garną
Sierpami próżne tylko włosy żyta.
Ta sama Polska, niegdyś tak obfita,
105
Staje się co rok szarańczy szpichlerzem;
Niegdyś tak bitna, dziś bladym rycerzem
Z głodami walczy i z widmem zarazy.

Cud, Bóg, Król, ReligiaPUSTELNIK

Ach jam[25] przeklęty! przeklęty! trzy razy
Przeklęty! winien jestem nieszczęść ludu.

KIRKOR

110
Jako, tyś winien?…

PUSTELNIK

Z rozlicznego cudu
Korona Lecha sławną niegdyś była,
W niej szczęścia ludu, w niej krainy siła
Cudem zamknięta… oto ja, wygnany,
115
Lud pozbawiłem tej korony.

KIRKOR

Starcze?…

PUSTELNIK

Korona brata mego jak liczmany[26]
Fałszywa… moja pod spróchniałe karcze[27]
Lasu wkopana… miałem ją do grobu
120
Ponieść za sobą.

KIRKOR

Skądże tej koronie[28]
Cudowna władza?

PUSTELNIK

Ku ojczystej stronie
Wracali niegdyś od Betleem żłobu
125
Święci królowie — dwóch Magów i Scyta[29].
Ów król północny zaszedł w nasze żyta,
Zabłądził w zbożu jak w lesie — bo zboże
Rosło wysokie jak las w kraju Lecha;
Więc zabłądziwszy rzekł: «Wyprowadź, Boże!»
130
Król, PolakAż oto przed nim odkrywa się strzecha
Królewskiej chaty — bo Lech mieszkał w chacie. —
Wszedł do niej Scyta i rzekł: «Królu! bracie!
Idę z Betleem, a gwiazda błękitna
Twoich bławatków ciągle szła przede mną,
135
Aż tu zawiodła». — Lech rzekł: «Zostań ze mną.
Kraina moja szczęśliwa i bitna,
Jeśli chcesz, to się tą ziemicą[30] z tobą
Dzielę na poły». — Scyta rzekł: «Zostanę,
Lecz kraju nie chcę, bo ziemie złamane
140
Rozgraniczają się krwią i żałobą
Dzieci i matek». Więc razem zostali;
Ale to długa powieść…

KIRKOR

Mów! mów dalej!

PUSTELNIK

Więc jako dawniej czynili mocarze,
145
Z Lechem się mieniał Scyta na obrączki;
A pokochawszy mocniej sercem, w darze
Dał mu koronę… stąd nasza korona.
Zbawiciel niegdyś wyciągając rączki
Szedł do niej z matki zadumanej łona
150
I ku rubinom podawał się cały
Jako różyczka z liści wychylona,
I wołał: caca! i na brylant biały
Różanych ustek perełkami świecił.

KIRKOR

O biedny kwiatku! na toż ty się kwiecił,
155
By cię na krzyżu ćwiekami przybito?
Pycha, ZemstaCzemuż nie było mnie tam na Golgocie,
Na czarnym koniu, z uzbrojoną świtą!
Zbawiłbym Zbawcę — lub wyrąbał krocie[31]
Zbójców na zemstę umarłemu.

PUSTELNIK

160
Synu!
Bóg weźmie twoją pochopność do czynu
Za czyn spełniony. Wróćmy w nasze czasy.
Gdy mię brat wygnał, uniosłem w te lasy
Świętą koronę…

KIRKOR

165
Wróci ona! wróci!
Przysięgam tobie… Lecz…

PUSTELNIK

Co chcesz powiadać?

KIRKOR

Nim Kirkor w przepaść okropną się rzuci
Szukając zemsty — chcę — chciałbym cię badać,
170
Na jakim pieńku zaszczepić rodowe
Drzewo Kirkorów, aby kiedyś nowe
Plemię rycerzy tronu twego strzegło?
Kogo wprowadzić w podwoje zamkowe
Z żony imieniem?

PUSTELNIK

175
ŻonaTylu ludzi biegło
Z pierścionkiem ślubnym za marą[32] wielkości,
A prawie wszyscy wzięli kość niezgody
Zamiast straconej z żebra swego kości[33].
Postąp inaczej — ty szlachetny, młody;
180
PtakNiechaj ci pierwsza jaskółka pokaże,
Pod jaką belką gniazdo ulepiła;
Gdzie okienkami błysną dziewic twarze,
A dach słomiany, tam jest twoja miła.
ChłopAni się wahaj, weź pannę ubogą,
185
Żeń się z prostotą, i niechaj ci błogo
I lepiej będzie, niżbyś miał z królewną…

KIRKOR

Tak radzisz, starcze?

PUSTELNIK

Idź, synu, na pewno[34]
Do biednej chaty — niechaj żona karna,
190
Miła, niewinna…

KIRKOR

Jaskółeczko czarna!
Ptaszyno moja, gdzie mię zaprowadzisz?

PUSTELNIK

Słuchaj mię, synu…

KIRKOR

Starcze, dobrze radzisz…
195
Prowadź, jaskółko!
Odchodzi Kirkor.

Młodość, Starość, Szczęście, SamotnikPUSTELNIK

sam
O! ci młodzi ludzie,
Odchodzą od nas i wołają głośno:
Idziemy szukać szczęścia. Więc my, starce[35],
Cośmy przebiegli po tej biednej ziemi,
200
A nigdy szczęścia w życiu nie spotkali;
Możeśmy tylko szukać nie umieli…
Idź! idź! idź, starcze, do pustelnej celi…
chce wchodzić do celi — i zatrzymuje się na progu
Wchodzi Filon, pasterz… zamyślony — fantastycznie we wstążki i kwiaty ubrany.

Kochanek, Próżność, SielankaFILON[36]

z egzaltacją
O! złote słońce! drzewa ukochane!
O! ty strumieniu, który po kamykach
205
Z płaczącym szumem toczysz fale śklane!
Rozmiłowane w jęczących słowikach
Róże wiosenne! z wami Filon skona!
Bo Filon marzył los Endymijona[37],
Marzył, że kiedyś po blasku miesiąca
210
Biała bogini, różami wieńczona,
Z niebios błękitnych przypłynie, i drżąca
Czoło pochyli, a koralowemi
Ustami usta moje rozpłomieni.
Ach! tak marzyłem! Ale na tej ziemi
215
Nie ma Dyjanny[38]. Samotny uwiędnę
Jako fijołek — albo kwiat jesieni.

PUSTELNIK

Co znaczą owe narzekania zrzędne?
Młody szaleńcze, gdzie zimny rozsądek?
Wywracasz świata boskiego porządek,
220
A że ty chciwy Akteona[39] wanien,
Czekasz na ziemi anielskiego bóstwa:
Dlatego tyle zestarzałych panien
Dotąd się mężów swych nie doczekały;
Szukaj kochanki na ziemi.

FILON

225
Marzenie, MiłośćŚwiat cały
Na próżno zbiegłem przeglądając mnóstwa
Dziewic śmiertelnych. Nieraz wzrok łakomy
Śledził spod złotej kapeluszów słomy
Żniwiarek twarze, podobne czerwienią
230
Makom zbożowym. Nieraz poglądam
Na białe płótna, łąk jasną zielenią
Słońcu podane; rojąc serca szałem,
Że z bieli płócien jako z morskiej piany
Alabastrowa[40] miłości bogini
235
Wyjdzie na słońce. Ach! tak obłąkany,
Żyłem na świecie jako na pustyni;
Nienasycony, dumający, rzewny.
Byłem na dworach, widziałem królewny
Podobne gwiaździe Wenus[41], co wynika
240
Wieczorem z nieba różowego zorzą,
Zaczerwieniona, ale bez promyka.
Serca nie mają, a sercem się drożą[42]
Więcej niż koron brylantami.

PUSTELNIK

245
Niedoścignionych gwiazd szalony kupcze!
Ty, co na dworach szukałeś kochanki:
Precz! precz ode mnie, kwiecie beznasienny,
Studniom niezdatny jak stłuczone dzbanki,
Światowi jako słońca blask jesienny
250
Bezużyteczny. Szaleniec, SzaleństwoSkoro na tron wrócę,
Zamknę cię w szpital szalonych lub rzucę
Na bakalarską[43] ławę między dzieci.

FILON

Mój dobry ojcze! niechaj ci Bóg świeci!
Musisz być chory, gadasz nieprzytomnie.

PUSTELNIK

255
SzaleniecWszyscy szaleńcy zlatują się do mnie,
A wszyscy marzą o królewskich dworach,
Myślą o królach, a kryją się w borach,
I jęczą, jęczą jak oślepłe sowy.

FILON

Wsadź, starcze, głowę w strumień kryształowy,
260
Może ochłonie.

PUSTELNIK

Władza, PrzekleństwoWoda nie obmyje
Na moim czole czerwonego pasu.
Widzisz! czy widzisz, jak korona ryje?
Dwudziestoletnie życie w głębi lasu
265
Nie zagoiło rany. Pas na czole,
A drugi taki pas mi serce płata;
Ten od korony,
pokazując na serce
ten od mieczów kata.
O! moje dzieci! o! sieroctwa bole!
270
O! moja przeszłość!

FILON

Nudzi mię ten stary,
W głowie ma jakieś bezcielesne mary,
Pewnie oszalał samotnością, postem[44].

Cierpienie, Kłamstwo, PrawdaPUSTELNIK

Cierpienie myśli jest kolącym ostem,
275
Lecz rzeczywistość… o! ta jak żelazo
Rani, zabija…

FILON

O tym inną razą[45]
Mówić będziemy, Kochanek, Kochanek romantycznya przekonam ciebie,
Że smutek serca…

PUSTELNIK

280
Niechaj cię pogrzebie,
Mdława istoto. Nic niech nic zabije;
A twój grobowiec zamknie nic.

FILON

O luba!
Nieznaleziony twój obraz
pokazując na serce
285
tu żyje!
Nieznalezienie gorsze niźli zguba;
Jam cię nie znalazł, a widzę przed sobą!
Idę do lasu, gdzie będę sam — z tobą…
Błogosławiony wyobraźni cudzie,
290
Ty mnie ocalasz!
odchodzi w las

PUSTELNIK

Jak szaleją ludzie!
wchodzi do celi

SCENA II

Inna część lasu — widać jezioro Gopło.
Skierka i Chochlik wchodzą.

WiosnaSKIERKA

Gdzie jest Goplana, nasza królowa?

CHOCHLIK

Spi jeszcze w Gople.

SKIERKA

I woń sosnowa,
295
I woń wiosenna nie obudziła
Królowej naszej? woń taka miła!
Czyliż[46] nie słyszy, jak skrzydełkami
Czarne jaskółki biją w jezioro
Tak, że się całe zwierciadło plami
300
W tysiące krążków?

CHOCHLIK

Praca, LenistwoZanadto skoro[47]
Zbudzi się jędza i będzie
Do pracy nas zaprzęgać. To w puste żołędzie
Wkładać jaja motylic — to pomagać mrówkom
305
Budującym stolice i drogi umiatać
Do mrównika wiodące… to majowym krówkom
Rozwiązywać pancerze, aby mogły latać,
To zwiedzać pszczelne ule i z otwartej księgi
Czytać prawa ulowe lub rotę przysięgi
310
Na wierność matce pszczelnej od zrodzonej pszczółki;
To na trzcinę jeziora zwoływać jaskółki
I uczyć budownictwa pierworoczne matki.
Już zamykać stawiane na ptaszęta klatki,
Nim jaki biedny ptaszek uwięźnie w zapadni,
315
Na przekor ptasznikowi; już to pani sroce
Ciągle trąbić do ucha naukę: nie kradnij;
Albo wróblowi wmawiać, że pięknie świegoce,
Aby ciągle świegotał nad wieśniaczą chatą…
Pracuj jak koń pogański, pracuj całe lato,
320
A zimą spij u chłopa za brudnym przypieckiem,
Między garnkami, babą szczerbatą i dzieckiem.

SKIERKA

Bo też ty jesteś leniwy, Chochliku!
patrzy na jezioro
Czary, WiosnaAch, patrz! na słońca promyku
Wytryska z wody Goplana;
325
Jak powiewny liść ajeru[48],
Lekko wiatrem kołysana;
Jak łabędź, kiedy rozwinie
Uśnieżony żagiel steru,
Kołysze się — waha — płynie.
330
I patrz! patrz! lekka i gibka,
Skoczyła z wody jak rybka,
Na nezabudek[49] warkoczu
Wiesza się za białe rączki,
A stopą po fal przezroczu
335
Brylantowe iskry skrzesza.
Ach czarowna! któż odgadnie,
Czy się trzyma z fal obrączki?
Czy się na powietrzu kładnie[50]?
Czy dłonią na kwiatach się wiesza?

CHOCHLIK

340
PtakOna ma wianek na głowie…
Czy to kwiaty? czy sitowie?

SKIERKA

O nie… to na włosach wróżki
Uśpione leżą jaskółki.
Tak powiązane za nóżki
345
Kiedyś, w jesienny poranek,
Upadły na dno rzeczułki:
Rzeczułka rzuciła wianek,
Wianek czarny jak hebany
Na złote włosy Goplany.

CHOCHLIK

350
Lenistwo, PracaRadzę ci, uciekajmy, mój Skierko kochany,
Wiedźma gotowa zaraz nową pracę zadać.
Albo obracać młyny, skąd woda uciekła
Biednemu młynarzowi, lub każe spowiadać
Leniwego szerszenia, nim pójdzie do piekła
355
Za kradzież słodkich miodów… lub malować pawie

SKIERKA

Więc uciekaj… ja się bawię…
PtakPromienie słońca przenikły
Jaskółeczek mokre piórka…
Ożyły — pierzchły — i znikły
360
Jak spłoszonych wróbli chmurka
Królowa nasza bez ducha.
Zadziwiona stoi, słucha;
Nie śmie wiązać i zaplatać
Kos[51] rozwianych, nie wie, czemu
365
Wianeczkowi uwiędłemu
Przyszło ożyć? skąd mu latać?
Goplano! Goplano! Goplano!
Wchodzi Goplana.

PracaGOPLANA

Narwij mi róż, Chochliku! poleciał mój wianek.

CHOCHLIK

Już się zaczyna praca.
Chochlik odchodzi mrucząc.

GOPLANA

370
Czy to jeszcze rano?

SKIERKA

Pierwsza wiosny godzina.

GOPLANA

Ach! gdzież mój kochanek?

SKIERKA

Co mi rozkażesz, królowo?
Zadaj piękną jaką pracę.
375
Winąć[52] tęczę kolorową,
Albo budować pałace,
Powojami wiązać dachy.
I opierać kwiatów gmachy
Na kolumnach malw i dzwonów
380
Lazurowych.

GOPLANA

zamyślona
Nie!

SKIERKA

Chcesz tronów
Z wypłakanych nieba chmurek?
Czy ci przynieść pereł sznurek?
385
Z owych pereł, które dają
Lep na ptaszki; ale mają
Takie blaski, takie wody,
Jak kałakuckie[53] jagody.
Chcesz? lecę na trzęsawice[54],
390
Dojrzę — dogonię — pochwycę —
Błędnego moczar ognika;
I zaraz w lilijkę białą
Oprawię jak do świecznika,
I nakryję białym dzwonkiem,
395
By ci świecił… Czy to mało?
Rozkaż, pani! Co pod słonkiem,
Co na ziemi, wszystko zniosę:
Drzewa, kwiaty, światło, rosę.
Co nad ziemią, w ziemi łonie:
400
Dźwięki, echa, barwy, wonie,
Wszystko, o czym kiedy śniły
Myśli twoje w jezior burzy
Kołysane.

MiłośćGOPLANA

Skierko miły,
405
Ja się kocham.

SKIERKA

W czym? czy w róży
Bezcierniowej? czy w kalinie?
W czterolistnej koniczynie?
Może w kwiatku: «niech Bóg świeci»,
410
Który posadzi macocha
Na grobie mężowskich dzieci?
Może w Magdaleny nitce[55],
Co bez wiatru leci płocha?
Może w białej margieritce,
415
Co piątym listkiem: «nie kocha»
Zabiła młodą pasterkę?
W czym się kochasz? poszlij[56] Skierkę,
A przyniesie ci kochanka,
I wplecie do twego wianka,
420
I będziesz go wiecznie miała,
Pieściła i całowała
Do przyszłej wiosny poranka,
Do drugiego kwiatów wieku.

GOPLANA

Ach! ja się kocham, kocham się w człowieku!

SKIERKA

425
To ludzkie czary.

GOPLANA

Tej zimy, gdym usnęła
Na skrysztalonym łożu, światło mię jakieś
Z głuchego snu gwałtownie ocuciło.
Otwieram oczy — patrzę… płomień czerwony
430
Jako pożaru łuna bije przez lody
I słychać głuchy huk. Rybacy to rąbali
Przełomkę[57] biednym rybkom zdradliwą… Nagle
Okropny krzyk — w przełomkę człowiek pada.
Na moje upadł łoże; a czy to światło
435
Podobne barwie róż, które świeciło
W moim pałacu szklistym? czy też prawdziwe
Róże na jego licach śmiercią mdlejące;
Ale się piękny wydał — ach! piękny tak, że chciałam
Zatrzymać go na wieki w zimnych pałacach,
440
I nie rozwiązać z wieńca ramion, i przykuć
Łańcuchem pocałunków. Wtem zaczął konać…
Musiałam wtenczas, ach! musiałam go wypuścić!
Gdybym przynajmniej mogła była go wynieść
Z wody na rękach moich, usta z ustami
445
Spoić i życie wlać w ostygłe jego piersi;
Ale ty wiesz, co to za męka dla nas,
Kiedy, podobne kwiatom, musiemy składać
Rumieniec nasz i piękne barwy wiosny,
I do kamieni białych podobne leżyć
450
W głębiach jeziora. Taką ja wtenczas byłam.
Musiałam leżeć na dnie, ani się płocho[58]
Na światło dnia wyrywać. Na pół martwego
Wyniosłam drzącą[59] ręką i przez otwory
W lodzie wybite rzucam: sama boleśnie
455
Wracam na puste łoże, na zimne łoże;
A moje serce rozdarł okrzyk rybaków,
Którzy witali wtenczas, gdy ja żegnałam.
WiosnaJakżem czekała wiosny, przyszła nareszcie!
Z miłością w sercu budzę się… kwiaty
460
To nic przy jego licach — gwiazdy gasną
Przy jego jasnych oczach… Ach kocham, kocham!

SKIERKA

Kobieta, MężczyznaKtoś idzie tutaj lasem.

GOPLANA

To on! to on! mój miły.
Bądź niewidomym, Skierko.
Skierka odchodzi.
Wchodzi na scenę Grabiec — rumiany — w ubiorze wieśniaka.

GRABIEC

465
Ach, cóż to za panna?
Ma twarz, nogi, żołądek — lecz coś jakby szklanna[60].
Co za dziwne stworzenie z mgły i galarety.
Są ludzie, co smak czują do takiej kobiety;
Ja widzę coś rybiego w tej dziwnej osobie.

GOPLANA

470
Jak się nazywasz, piękny młodzieńcze?

GRABIEC

Nic sobie…

GOPLANA

Miły nic sobie!

GRABIEC

Jakżeś głupia, mościa pani[61]
Nic sobie, to się znaczy, że nic nie przygani
475
Mojej piękności, to jest, żem piękny. A zwę się
Grabiec.

GOPLANA

Cóż cię za anioł obłąkał w tym lesie?

GRABIEC

Proszę, coż za ciekawość w tym wywiędłym schabku!

GOPLANA

Proszę cię, panie Grabiec!

GRABIEC

480
Wolno mówić: Grabku!
Panie Grabku!

GOPLANA

Któż jesteś?

GRABIEC

Aśćki[62] panny sługa…
A pytasz, kto ja jestem?… to historia długa;
485
W naszym kościółku stały ogromne organy,
Mój tata grał na dudach; pięknie grywał pjany[63],
Ale kiedy na trzeźwo, okropnie rzępolił;
Do tego był balwierzem i całą wieś golił,
Golił i grał na dudach, bo golił w sobotę,
490
Na dudach grał w niedzielę; a miał taką cnotę,
Że nie pił, kiedy golił, a pił, kiedy grywał.
I wszystko szło jak z płatka[64]. Wtem kogut zaśpiéwał
I mój ojciec małżeństwem z żoną los zespolił.
Panna młoda wąs miała, ojciec wąs ogolił
495
I wszystko szło jak z płatka. Lecz tu nowe cuda!
Żona grała na dudach, a tatuś był duda;
Grała więc po tatusiu i dopóty grała,
Aż go na cmentarzyku wiejskim pogrzebała.
Ja zaś, pośmiertne dzieło pana organisty,
500
Jestem, jak mówią, ojca wizerunek czysty,
Bo lubię stary miodek[65] i kocham gorzonnę[66],
I uciekam od matki…

GOPLANA

Słowa jego wonne
Przynosi wiatr wiosenny do mojego ucha…
505
O luby! ja cię kocham…

Próżność, Mężczyzna, WieśGRABIEC

Coż to za dziewucha?
Obcesowo[67] zaczyna. Wprawdzie to nie dziwy.
Ilekroć przez wieś idę, to serca jak śliwy
Lecą pod moje nogi… wołają dziewczęta:
510
Panie Grabku! Grabiątko, niech Grabiec pamięta,
Że jutro grabim siano — pomóż, Grabku, grabić
A to znaczy, że za mnie dałyby się zabić,
I to, że się na sienie[68] dadzą pocałować.

PocałunekGOPLANA

Czy mię kochasz, mój miły…?

GRABIEC

515
Ha!… trzeba skosztować…
Na przykład… daj całusa

GOPLANA

Stój!… Dziewictwo, Miłość, Śmierćpocałowanie
To ślub dla czystych dziewic. Na dziewiczym wianie[69]
Za każdym pocałunkiem jeden listek spada.
520
Nieraz dziewica czysta i smutkami blada
Dlatego, że spadł jeden liść u serca kwiatu,
Nie śmie kochać i daje pożegnanie światu,
I do mogiły idzie nigdy niekochana.

GRABIEC

Coś waćpanna jak mniszka.

GOPLANA

525
Raz pocałowana
Będę twoją na wieki — i ty mój na wieki…

GRABIEC

Ha, pocałunek bliski, a ten «mój» daleki.
całuje

GOPLANA

O mój luby!

GRABIEC

Dalibóg… pfu!… pocałowałem
530
Niby w pachnącą różę… pfu… róża jest ciałem,
Ciało jest niby różą… niesmaczno!…

GOPLANA

Więc teraz co wieczora na leśne rozłogi
Musisz do mnie przychodzić. Będziemy błądzili,
535
Kiedy księżyc przyświeca, kiedy słowik kwili,
Nad falą szklistych jezior, pod wielkim modrzewiem
Będziemy razem marzyć przy księżycu[70]

GRABIEC

do siebie
Nie wiem,
Co odpowiedzieć babie…

GOPLANA

540
Ty smutny? ty niemy?
O! my z tobą będziemy szczęśliwi!

GRABIEC

Będziemy,
Lecz nie wieczorem — i nie przy jeziorze…

GOPLANA

Czemu?

GRABIEC

545
Bo ja nie lubię wody jak wściekły.

GOPLANA

Mojemu
Kochankowi rwać będę poziomki, maliny.

GRABIEC

Lecz ja nie lubię malin… a kiedy dziewczyny
Niosą dzbanek na głowie, nieraz zrzucam dzbanek,
550
Ale to nie dla malin.

GOPLANA

Lecz ty mój kochanek…
Ty musisz lubić kwiaty… Więc przyjdź co wieczora.

GRABIEC

A to już tego nadto!… co za nudna zmora!
Nie przyjdę w żaden wieczór…

GOPLANA

555
Dlaczego?

GRABIEC

Za borem
Pewna dziewczyna czeka na Grabka wieczorem.

GOPLANA

Dziewczyna?

GRABIEC

Tak… dziewczyna…

GOPLANA

560
Czy piękna dziewczyna?

GRABIEC

Ha?… co pannie do tego?… zwie się Balladyna.

GOPLANA

Siostra Aliny?… córka wdowy?… ale ona
Złe ma serce…

GRABIEC

Waćpanna, widzę, coś szalona…
565
Nie wierzę w babskie dziwy, sądy i przestróżki[71]
Wszystkie dziewczęta, które mają małe nóżki,
To mają piękne usta i serca — a właśnie
Ona piękną ma nóżkę…

GOPLANA

zapalając się
570
Jeśli mi ciebie kto wydrze, kochanku.
Ty jesteś moim! moim! moim wiecznie!
Choćbyś miał księżyc za ślubny pierścionek,
Choćbyś miał księżyc, to ja go rozłamię,
Zagaszę księżyc, który cię prowadzi
575
Do pocałunków, do kochanki domu.
Ach bądź mi wiernym! błagam cię! zaklinam!
Na twoje własne szczęście. Ach! zaklinam!
Bo zginiesz, luby… nie… razem zginiemy,
Ale ty zginiesz także, gdy ja zginę…
580
Więc nie chcę zginąć, abyś ty nie zginął.
Przynajmniej dzisiaj nie chodź tam wieczorem,
Przynajmniej dzisiaj nie chodź tam… ja każę…

GRABIEC

A któż ty jesteś, co każesz?

Czarownica, Woda, WierzeniaGOPLANA

Królowa!
585
Królowa fali, Goplana.

GRABIEC

Ej!… w nogi!
Jezus Maryja! a tom popadł w biedę,
Szatana żona chce być moją żoną.
Grabiec ucieka.

GOPLANA

sama
MiłośćNiech słońce gaśnie! niechaj gwiazdy toną
590
W bezdrożne niebo! niechaj róże więdną!
Co mi po słońcu, po gwiazdach, po kwiatach,
Wolę je stracić niż kochanka stracić.
Co mam potęgi, co nadprzyrodzonej
Siły nad światem; to obrócę na to,
595
Aby to serce podbić i mieć moim…
Skierko! Chochliku!…

SKIERKA

przybiega
Czy słyszałeś, Skierko,
Moją rozmowę z kochankiem? aniołem?

SKIERKA

Nie karz… ciekawość… szczera moja skrucha,
600
Biały powoju kwiatek uszczyknąłem
I końcem rożka włożywszy do ucha
Słyszałem… przez kwiat…

GOPLANA

Gdzie Chochlik?

SKIERKA

Leniwy
605
Ciągnie się z wiankiem…
Wchodzi Chochlik z wiankiem.

GOPLANA

A wstydź się, Chochliku!
Patrz, coś ty narwał chwastu i pokrzywy,
Brzydkich piołunów, koniczyn, trawniku.

SKIERKA

Pozwól mi, pani, niech ja go wysiekę
610
Za taki wianek…

CHOCHLIK

Ej!… ja cię urzekę[72]

GOPLANA

CzarySłuchajcie mię cicho, diabliki…
Oto, Chochlo, polecisz za moim kochankiem;
Idź przy nim, przed nim, za nim, jak skoczne ogniki,
615
I błąkaj po murawach tak, by przed porankiem
Nie trafił do mieszkania — ani do tej chaty,
Gdzie mieszkają dwie piękne dziewczęta — dwa kwiaty,
Córki wdowy… rozumiesz… a o wschodzie słońca
Tu miłego przyprowadź.

CHOCHLIK

620
Będę go bez końca
Błąkał i sadzał w błocie… cha! cha! cha! cha! cha! cha!
Odchodzi Chochlik.

GOPLANA

A ty, mój Skierko, leć na mały mostek
Gdzie jest mogiła samobójcy stracha
Ukryj się w łozy[73] zarostek.
625
Za godzinę przez ten mostek
Będzie jechał pan bogaty,
Ustrojony w złote szaty,
Jak do ślubu — bez oręży,
I kareta złotem błyska,
630
I pięć rumaków w zaprzęży;
Cztery karych i klacz biała
Przodem lecąc iskry ciska.
A na mostku wypróchniała
Leży belka drżąca, śliska.
635
Czy rozumiesz?

SKIERKA

Wywrócić?

GOPLANA

skłaniając głową
Lecz nie szkodzić żywym.
Ani ludziom, ni koniom.

SKIERKA

A potem?

GOPLANA

640
Tego pana w płaszczu złotem,
Hymnem wiatru czułym, tkliwym
Zaprowadzić aż do chaty,
Gdzie mieszka uboga wdowa
I dwie młode córki chowa.
645
Kobieta, PrzemianaUczyń tak, by pan bogaty
Wziął tam żonę i we dwoje
Odjechał złotą karetą.
Luby Skierko! dziecię moje!

SKIERKA

Dziewczyna będzie kobietą,
650
Nim dwa razy słońce zaśnie,
Nim dwa razy księżyc zgaśnie.
odlatuje

GOPLANA

sama
Więc rozesłałam sylfy[74]; niechaj pracują
Na moje szczęście. Teraz nie idzie o to,
Aby wojskami kwiatów zdobywać niwy;
655
Miłość tragicznaNie kwiatów strzec mi teraz, nie tęcze winąć[75],
Ani słowiki uczyć piosenek, ani
Budzić jaskółki wodne… kocham!… ginę!…
ŁzyA jeśli on mię kochać nie będzie? cała
W mgłę się rozpłynę białą, i spadnę łzami
660
Na jaki polny kwiat, i z nim uwiędnę.
rozpływa się w powietrzu

SCENA III

Córka, Dom, MatkaChata Wdowy.
Wdowa i córki jej Balladyna i Alina wchodzą z sierpami.

WDOWA

Praca, Chłop, KobietaZakończony dzień pracy. Moja Balladyno,
Twoje rączki od słońca całe się rozpłyną
Jak lodu krysztaliki. Już my jutro rano
Z Alinką na poletku[76] dożniemy ostatka;
665
A ty, moje dzieciątko, siedź sobie za ścianą…

ALINA

StarośćNie! nie, nie, jutro odpoczywa matka,
A my z siostrzycą idziemy na żniwo.
Słoneczko lubi twoję główkę[77] siwą
I leci na nią by[78] natrętna osa
670
Do białych kwiatków; ani go od włosa
Liściem odpędzić; że też nigdy chmurki
Bóg nie nadwieje, aby cię zakryła.
O! biedna matko!

WDOWA

675
Z wami to nawet ubożyzna miła;
A kto posieje dla Boga, nie straci.
Zawsze ja myślę, że wam Bóg zapłaci
Bogatym mężem… a kto wie? a może
Już o was słychać na królewskim dworze?
680
A my tu żniemy, aż tu nagle z boru
Jaki królewic — niech i kuchta dworu
Albo koniuszy — zajeżdża karetą…
I mówi do mnie: «Podściwa[79] kobieto,
Daj mi za żonę jedną z córek». — «Panie!
685
Weź Balladynę, piękna jak dziewanna». —
Obyczaje, PrzemijanieTobie się także, Alino, dostanie
Rycerz za męża… ale starsza panna
Powinna prędzej zostać panną młodą.
W rzeczułkach woda goni się za wodą.
690
Mój królewicu, żeń się z Balladyną.

BALLADYNA

Gdzie ty mój grzebień podziałaś, Alino?
Marzenie, Życie snemCo ty tam słuchasz, jak się matce marzy.

ALINA

Wiesz, Balladyno, że to jej do twarzy,
Kiedy śni głośno, kiedy się uśmiecha.

WDOWA

do Balladyny
695
Dobrze ty mówisz! BógChata taka licha,
A mnie się marzy Bóg wie nie co…
Ale Bogu się także w wiekuistej chwale
Musi coś marzyć… a gdyby też Bogu
Chciało się matce dać złotego zięcia…

BALLADYNA

700
Ach! słychać jakiś tarkot na rozłogu,
Jedzie gościńcem dwór jakiegoś księcia.
Pięć koni… złota kareta… ach kto to?…
Jedzie aleją… Jak to pięknie złoto
Między drzewami błyska!… Ach! mój Boże,
705
Co im się stało?… śród naszego mostu
Powóz prrr… stanął… i ruszyć nie może…

WDOWA

Pewnie chcą konie napoić…

BALLADYNA

Ot właśnie!
Pan poi konie na drodze po prostu…

WDOWA

710
Ha! jeśli pić chcą…

ALINA

Już słoneczko gaśnie,
Trzeba zapalić sosnowe łuczywo[80]

BALLADYNA

biegnąc od okna
Ach lampę zaświeć… ach lampę… co żywo…
O! gdzie mój grzebień?
Słychać pukanie do drzwi.

WDOWA

715
Cóż to? co?… ktoś puka…
Otwórz, Bladyno[81].

BALLADYNA

Niech siostra otworzy…

WDOWA

Prędzej otwórzcie… ktoś do chaty stuka.

ALINA

Ach ja się boję…

WDOWA

720
Niech wszelki duch Boży
Boga wychwala… ja odemknę chatę…
patrzy przez dziurkę od klucza
O jakie stroje złocisto-bogate!
otwiera
Czy w imię Boga?…
Kirkor wchodzi.

KIRKOR

Tak, z Boga imieniem.
725
Proszę wybaczyć, ale nad strumieniem
Mostek pod moim załamał się kołem,
Szukam schronienia…

WDOWA

Proszę poza stołem,
Mój królewicu, siadać — proszę siadać.
730
Chata uboga — raczyłeś powiadać,
Że powóz… O! to nieszczęście! —
Dziewczęta! To moje córki, jasny królewicu —
A to już dawno człowiek nie pamięta
Takich przypadków, chyba przy księżycu
735
Młynarz, co jechał przeszłej wiosny.

BALLADYNA

Matko,
Dosyć — daj panu mówić…
Wchodzi Skierka niewidzialny dla aktorów.

KIRKOR

Czary, Muzyka, MiłośćPrzed tą chatką
Słyszałem dźwięki luteń… czy to córki
740
Wasze grywają na lutni?

WDOWA

Przepraszam —
Nie… królewicu…

SKIERKA

Z niewidzialnej chmurki
Sympatycznymi kwiaty poukraszam[82]
745
Obie dziewice, bo moja królowa
Nie powiedziała, do której nakłonić
Serce Kirkora… Muzyka echowa
Zacznie hymnami powietrznymi dzwonić;
A wieniec kwiatów taką woń rozleje,
750
Że serce tego człowieka omdleje,
Że jednym sercem dwa serca pokocha.
Wkłada wieńce kwiatów na głowy dziewicom — słychać muzykę.

WDOWA

Może królewic chce odpocząć trocha?…

KIRKOR

z zadziwieniem i niespokojnością
Odpocząć, kiedy dźwięki takie cudne
Słyszę… Dziewice, wasze są to pieśni?…
755
Słyszę śpiewanie…

ALINA

Czy się panu nie śni?
Tu w chacie… cicho…

KIRKOR

NudaAch! jakże mi nudne
Wspomnienie zamku pustego!…

SKIERKA

na stronie
760
Czar działa…

Łzy, WodaKIRKOR

Z jakich kadzideł ta woń się rozlała?…
To z pewna[83] wasze wieńce, uroszone
Łzami wieczora, dają takie wonie?

BALLADYNA

Lecz my nie mamy wieńców.
SługaWchodzi Sługa Kirkora bogato ubrany.

SŁUGA

765
Naprawione
Koło w powozie…

KIRKOR

Wyprząc z dyszla konie,
Ja tu zostanę…
Sługa odchodzi.

WDOWA

Chłop, SzlachcicCóż to za zjawienie?
770
Królewic w chacie! Na jakim on sienie[84]
Spać będzie?… Jemu listki róży cisną…

KIRKOR

do siebie
Prawdę wróżyłeś, pustelniku stary:
Gdzie okienkami dwie różyczki błysną,
Gdzie dach słomiany…

SKIERKA

do siebie
775
Zakończone czary…

KIRKOR

do Wdowy
Konflikt wewnętrzny, Miłość, MałżeństwoSłuchajcie, matko! na świat wyjechałem
Szukać ubogiej i cnotliwej żony;
Dalej nie jadę, bo tu napotkałem
Cudowne bóstwa!… O! gdybym dwa trony —
780
Ach! powiem raczej, gdybym miał dwa serca!
Lecz zdaje mi się, że dwa serca noszę…
Dwoma sercami o dwie córki proszę;
Ale Bóg jedną tylko wziąć pozwala
I do ślubnego prowadzić kobierca;
785
Więc trzeba wybrać… Czemuż losu fala
Rozbiła serce moje o dwie skały?
Ach czemuż oczy pierwej nie wybrały
I nie powiodły czucia? Dziś nie umiem
Wybrać…

WDOWA

790
Ja ciebie, panie, nie rozumiem…

KIRKOR

Proszę o rękę jednej z córek… może
Pozycja społecznaSłyszałaś kiedy o hrabi Kirkorze,
Co ma ogromny zamek, cztery wieże,
Złocisty powóz, konie i rycerze
795
Na swych usługach?… Otóż Kirkor… to ja…
Proszę o jedną z córek…

WDOWA

Córka moja?…
Ja dwie mam córki — ale Balladyna…

KIRKOR

Czy starsza?

WDOWA

800
Tak jest… a młodsza Alina
Także jak anioł…

KIRKOR

do siebie
Kochanek, MążJaki wybór trudny!
KobietaStarsza jak śniegi — u tej warkocz cudny
Niby listkami brzoza przyodziana;
805
Ta z alabastrów — a ta zaś różana —
Ta ma pod rzęsą węgle — ta fijołki —
Ta jako złote na zorzy aniołki,
A ta zaś jako noc biała nad rankiem.
Więc jednej mężem — drugiej być kochankiem;
810
Więc obie kochać, a jedną zaślubić?
Lecz którą kochać? którą tylko lubić?…
Niech się przynajmniej z ust różanych dowiem,
Która mnie kocha?…
do dziewic
Moje smugłe[85] łanie,
815
Czy mnie kochacie?

BALLADYNA

Ach! ja ci nie powiem:
«Nie»… ale nie śmiem wymówić: «Tak, panie» —
Może ty zgadniesz, choć będę milczała;
Zgadnij, rycerzu.

KIRKOR

do Aliny
820
A ty, różo biała?

ALINA

rzucając się na łono matki
Kocham…

Kobieta, Żona, MążKIRKOR

Obiedwie[86] kochają.

WDOWA

Zapewne,
że muszą kochać!… tożby to dopiero,
825
Gdyby nie kochać rycerza, co szczerą[87]
Mógłby za żonę wziąć sobie królewnę,
Piękny i śmiały.

KIRKOR

Któraż z was, dziewice,
Będzie mię więcej kochała po ślubie?
830
Jak będzie kochać? lubić, co ja lubię?
Jak mi rozchmurzać gniewu nawałnice?

BALLADYNA

Miłość, Ofiara, PoświęcenieO panie! jeśli w zamku są czeluście,
Z czeluści ogień bucha, a ty każesz
Wskoczyć — to wskoczę. Jeśli na odpuście
835
Ksiądz nie rozgrzeszy, to wezmę na siebie
Śmiertelne grzechy, którymi się zmażesz.
Jeżeli dzida będzie mierzyć w ciebie,
Stanę przed tobą i za ciebie zginę…
Czegóż chcesz więcej?…

WDOWA

840
Weź! weź Balladynę
Szczera jak złoto.

KIRKOR

do Aliny
A ty, młodsza dziewo,
Co mi przyrzekasz?

ALINA

Kochać i być wierną.

KIRKOR

845
Konflikt wewnętrznyAch nie wiem, której oddać rękę lewą
Jako szwagierce — a której z pierścionkiem[88]
O! gdybym ujrzał tę gwiazdę przedsterną[89],
Co wiodła króle do Dzieciątka żłobu!
Serce mam jedno, a ciągnie do obu.
850
Którą odrzucić? której być małżonkiem?
Obie kochają, więc niesprawiedliwość
Poniesie jedna, jeśli wezmę drugą.
W obojgu jedna prostota i tkliwość,
W obojgu miłość jednaką zasługą…
855
Którą tu wybrać?…

ALINA

Córka, Matka, ObowiązekJeśli mnie wybierzesz,
Szlachetny panie, to musisz obiecać,
Że mię do zamku twojego zabierzesz
Z matką i siostrą… Bo któż będzie matce
860
Gotować garnek? kto ogień rozniecać?
Ona nie może zostać w biednej chatce,
Kiedy ja będę w pałacach mieszkała.
Patrz, ona siwa jak różyczka biała.
O! widzisz panie… musisz także ze mną
865
I matkę zabrać…

KIRKOR

O! jakąż tajemną
Rozkoszą serce napełnia… o! miła…

WDOWA

Lecz Balladyna to samo mówiła
W sercu i w myśli… Wierzaj mi, rycerzu,
870
I Balladyna kocha matkę starą.

KIRKOR

Jużem był wybrał i znów mi w puklerzu[90]
Dwa serca biją…

Córka, Matka, ObowiązekBALLADYNA

Byłabym poczwarą
Niegodną twojej ręki, ale piekła,
875
Żebym się matki kochanej wyrzekła.
Prócz matki, siostry, wszystko ci poświęcę.

LosKIRKOR

Oślepionego chyba losu ręce[91]
Wskażą mi żonę…

CzarySKIERKA

śpiewa do ucha Wdowy
Matko, w lesie są maliny,
880
Niechaj idą w las dziewczyny.
Która więcej malin zbierze,
Tę za żonę pan wybierze.

WDOWA

Coś matce staruszce
Przyszło do głowy… Mój ty królewicu,
885
Jeśli pozwolisz twej pokornej służce,
To ci poradzi, piękny krasnolicu[92].
Oto niech rankiem idą w las dziewczyny,
A każda weźmie dzbanek z czarnej gliny;
I niechaj malin szukają po lesie:
890
A która pierwsza dzban pełny przyniesie
Świeżych malinek, tę weźmiesz za żonę.

KIRKOR

Wyborna rada… Chłop, Marzenie, SzlachcicO! złota prostoto!
Ty mi dasz szczęście niczym nieskłócone,
Dnie rozkoszami przeplatane z cnotą.
895
Tak, moja matko… niech o słońca wschodzie
W las idą córki z dzbankami na głowie.
A my w lipowym usiądziemy chłodzie;
Która powróci pierwsza, ta się zowie
Hrabini Kirkor… Sądź sam, wielki Boże.

WDOWA

900
Chłop, SzlachcicKrólewic znajdziesz w tej chateczce łoże,
Pachnące siano zakryte bielizną.
Wierzaj mi, panie, żabki się nie wślizną
Do twego sianka… proszę do alkowy[93].

SługaKIRKOR

klaszcze
Wchodzi Sługa.
Przynieś z powozu puchar kryształowy,
905
Wino i zimne żubrowe pieczywo[94]
Sługa odchodzi.
Bądźcie mi zdrowe, piękne narzeczone…
odchodzi do alkowy poprzedzany przez Wdowę

SiostraALINA

Siostrzyco moja… o! jakież to dziwo,
O! jakie szczęście!

BALLADYNA

Jeszcze niezłowione,
910
To szczęście, siostro, może nie dla ciebie…

ALINA

O! moja siostro… wszakże to na niebie
Jeśli nie słońce, to gwiazdy nad głową:
Jeśli nie będę panią Kirkorową,
To będę pani Kirkorowej siostrą.
915
KochanekA tobie jutro trzeba wziąć się ostro
Do tych malinek, bo wiesz, że ja zawsze
Uprzedzam ciebie i mam pełny dzbanek.
Nie wiem, czy na mnie jagody łaskawsze
Same się tłoczą… czy tam… twój kochanek…

BALLADYNA

920
Milcz!…

ALINA

Ha, siostrzyczko? a ja wiem, dlaczego
Malin nie zbierasz…

BALLADYNA

Co tobie do tego?

Kochanek, Miłość, Pozycja społecznaALINA

Nic… tylko mówię, że ja bym nie chciała
925
Rzucić kochanka ani dla rycerza,
Ani dla króla… a gdybym kochała,
Wzajem kochana, rolnika, pasterza,
To już by żaden Kirkor…

BALLADYNA

Nie chcę rady
930
Od głupiej siostry…
Słychać klaskanie za chatą. — Balladyna zapala świeczkę i ukrywszy ją w dłoni wychodzi.

ALINA

Pocałunek, ZdradaHa!… zaklaskał w borze —
Wyszła ze świeczką… O, mój wielki Boże!
Co tam pan Grabek powie na te zdrady.
Bo też ta siostra chce iść za Kirkora,
935
A jam widziała na kwiatkach ugora,
Ba! i pod naszą osiną słyszałam
Sto pocałunków… przebacz mi, o! Chryste,
Że sądzę miłość, której ach! nie znałam…
klęka
Widzisz, mój Boże! ja mam serce czyste,
940
A przysięgając nie złamię przysięgi…
Boże! ptaszęta u Twojej potęgi
Mogą uprosić o wiszeńkę[95] czarną,
Jaskółkom w dziobek dajesz muszkę marną.
Jeśli ty zechcesz, Boże mój jedyny,
945
Gdzie stąpię… wszędzie czerwone maliny…
siada na ławie i usypia

CzarySKIERKA

śpiewa
SenNiech sen szczęścia pozłacany
Zamyka oczy dziewczyny…
A ja lecę do Goplany…
odchodzi

ALINA

przez sen
Wszędzie maliny! maliny! maliny…
950
KONIEC AKTU PIERWSZEGO

AKT DRUGI

SCENA I

Las przy jeziorze Gople. — Wschód słońca. — Chochlik i Grabiec w czerwone błoto trzęsawic uwalany[96] — i dobrze podpiły[97].

GRABIEC

Nie pójdę krokiem[98] dalej.

CHOCHLIK

Ale tu już blisko
Do twojego domostwa.

GRABIEC

Moje czarne psisko,
955
Nie wierzę tobie… bo mię błąkasz — sadzasz w błocie
I wykręcasz ogonem… Nie… mój czarny kocie,
Chciałem ciebie pogłaskać, a ogień wytrysnął…
Spać chcę.

CHOCHLIK

Zażyj tabaki…

Drzewo, PrzyjaźńGRABIEC

trzymając się dębu
960
Patrz, dąb mię uścisnął…
I nie dziw, dąb przyjaciel grabiny[99]… Mój dębie.
Wierz mi, że cię szacuję; co w sercu, to w gębie.

CHOCHLIK

Chodźmy dalej…

GRABIEC

PijaństwoZnalazłem dęba przyjaciela;
965
Choćbyś mi raj pokazał, gdzie Bóg wróble strzela,
To nie porzucę dębu, co się cały chwieje
I potrzebuje wsparcia. — Patrz, biedaczek mdleje.
Tu, psie! tutaj z latarnią! zgubiłem dębinę.
Ha! dąb uciekł… nie poznał mnie… obrosłem w trzcinę,
970
Siedząc w błotach noc całą…

CHOCHLIK

Chodź do karczmy.

GRABIEC

Na to
Masz ze mnie przyjaciela — na to jak na lato…
Nie… to już nie przystoi… jeśli karczma dama
975
Kocha mię, jak ja kocham… to nadejdzie sama…
Głupstwo chodzić do dziewcząt… Skąd ty masz tabakę?

CHOCHLIK

Od pana Lucyfera.

GRABIEC

Ty mi świecisz bakę[100].
Psie mój miły, poszukaj zająca — a strzelę.

CHOCHLIK

980
Czym?…

GRABIEC

Gromem… Cośmy z tobą dobrzy przyjaciele,
Przepraszam ciebie bardzo, żem cię zawiódł w błota,
Siedzieliśmy w kałuży po uszy jak cnota,
I kichali — kichali… mój nos w nos waćpana.

CHOCHLIK

985
Pamiętasz, co nam trzcina mówiła?

GRABIEC

Kochana!
Przyszła na pomoc…

CHOCHLIK

Trzcina ratowała dudę…

GRABIEC

Ja zawsze obwiniałem trzciny o obłudę…
kładzie się

CHOCHLIK

990
Chodź dalej…

SenGRABIEC

Spać chcę…

CHOCHLIK

Lepiej wleź na dąb…

GRABIEC

śpiewa
Na dębie
Siedzą gołębie,
995
Na stawku pływają kaczki…
Jeżeliś przyjacielem, to zanieś do praczki
Moje spodnie…

CHOCHLIK

Co? jak to? chcesz spać bez szlafmycy[101]?

GRABIEC

Nie chcesz?… to idź do diabła, kocie czarownicy.

CHOCHLIK

1000
Dobrej nocy…

GRABIEC

Dobranoc… dobranoc, psie miły.
Szedłbym jeszcze do karczmy, ale nie mam siły.
Dobranoc…
zasypia

CHOCHLIK

Co za głupie stworzenia ci ludzie!
1005
Spił się, cały w czerwonej umazgał się rudzie[102]
I śpi; niech sobie teraz nadchodzi Goplana.
Goplana wchodzi ze Skierką.

GOPLANA

SenGdzie on? ach, zasnął… Niech zorza różana
Pierwsze mu blaski na oblicze rzuci:
Lecz niech się zorza na poły zasmuci
1010
I płaczem rosy słońce tak przesłoni,
Aby łagodne powiek nie raziło…
A ty, Chochliku, weźmij z hojnej dłoni
Twoją nagrodę…

CHOCHLIK

biorąc dar
Orzech świstun, zgniłą
1015
Pełny tabaką… dzięki ci, królowo,
Przez dwa dni będę częstował hiszpanką
Chłopstwo pijane…

GOPLANA

do Skierki
Któraż jest kochanką
Kirkora?…

SKIERKA

1020
Obie…

GOPLANA

O szalona głowo!

SKIERKA

Przyjdą do lasu szukać malin obie,
Jak ci mówiłem…

GOPLANA

Poradź mi, co zrobię?

SKIERKA

1025
Spuść się na czarne Balladyny serce;
ZazdrośćZazdrość widziałem w maleńkiej iskierce,
Więcej niż zazdrość…

GOPLANA

Cóż robiły w nocy?

Kochanek, SiostraSKIERKA

Alina boskiej wzywając pomocy
1030
Usnęła cicho, marząc o malinach;
A Balladyna zapaliła świecę
I wyszła, bo ktoś zaklaskał w osinach.
Leciałem za nią śledzić tajemnicę
Nocnej przechadzki… Jako mgliste mary
1035
Szła po murawach i drżąca, i cicha:
A płomyk świecy przez różowe szpary
Białych paluszków, jak z róży kielicha,
Błyskał i gasnął, to błyskał, to gasnął.
Zbudził się ptaszek w osinach i zasnął,
1040
Tak cicho przeszła wietrznymi poloty,
Tak cicho przeszła… Ćmy wianeczek złoty
Zwinął się, leciał nad dziewicy głową.
Stanęła… słucham… ona ciche słowo
Wmieszała w szmery listeczków osiny…
1045
Ktoś odpowiedział…

GOPLANA

Może Balladyny
Drużka[103]?…

SKIERKA

Nie, pani.

GOPLANA

Kto?

SKIERKA

1050
Mamże[104] powiedzieć?

GOPLANA

pokazując na śpiącego Grabka
On?

SKIERKA

Tak…

KaraGOPLANA

do Chochlika
Chochliku!… kazałam ci śledzić,
Przeszkodzić.

CHOCHLIK

1055
Diabeł kochankom przeszkodzi.

GOPLANA

Zamknij Chochlika, Skierko, w muszli żabiéj
I na jezioro puść by[105] kota w łodzi.

CHOCHLIK

O pani! pani! lepiej ty mię zabij…

GOPLANA

Zabić nie mogę, lecz mogę ukarać…

SKIERKA

1060
Pójdź, panie Chochlo, o łódkę się starać.
Chochlik, przekrzywiając się jak krnąbrne dziecko, odchodzi ze Skierką.

Kara, ZazdrośćGOPLANA

sama
Więc on ją widział… on ją widział nocą;
Przekleństwo! wczoraj widział ją w osinie.
Niechaj te gwiazdy nigdy się nie złocą,
Co im świeciły! Niech ten miesiąc[106] ginie!
1065
Niechaj anielskiej drogi mleczne stopnie
W proch się rozsypią!… On był tam? — okropnie.
Żeby ta dziewa jedno mi spojrzenie
Przedała[107] dzisiaj za brylanty światów…
Jak go ukarać?… ach ja się zamienię
1070
W błękitny powój i węzłami kwiatów
Na śmierć uścisnę… O nie… z tego wianka
Kochanek żywy wyjdzie, a kochanka
Rozpłomieniona miłością omdleje.
Jak go ukarać?… ŁzyNiechaj wrośnie wszystek
1075
W płaczącą wierzbę, korą się odzieje,
Niech się na drzewie skłoni każdy listek,
Jakoby smutny przewinieniem spadał
I płakał… Luby, gdy cię tak zobaczę,
Że będziesz płaczem na płacz odpowiadał,
1080
To będę płakać, ach! że wierzba płacze.
Skierka wraca.

SKIERKA

Zamknięty w muszli po strumykach skacze
I na jezioro wyjeżdża w powozie
Nieboszczki żaby.

GOPLANA

Wytnij rózgę w łozie.
Skierka podaje Goplanie pręcik.
1085
Obudź się teraz! obudź się, kochany!
Powiedz, dlaczego?…

GRABIEC

senny
Spię… bo jestem pjany.

GOPLANA

Powiedz, dlaczego? jak miłosny słowik
Piosnką wieczora?…

GRABIEC

śniąc na pół
1090
Podaj mi borowik
I włóż pod głowę za poduszkę… a nie?
To idź do stawu, rybo, koczkodanie.

GOPLANA

Czary, Drzewo, Zemsta, Czarownica, WładzaWięc poznaj władzę Goplany!
Wrośnij w ziemię i z tej ziemi
1095
Wyrośnij korą odziany
I liściami płaczącemi.
Grabiec tonie w ziemię, wierzba na tym miejscu wyrasta.
Rośnij, wierzbo płacząca:
Skarż się, gdy ptaszek trąca,
Gdy cię strumyk podrywa;
1100
Kiedy wietrzyk rozniesie
Twoje listki po lesie.
Łzy, Miłość, NaukaSkierko! przyszlij[108] słowika, niech tej wierzbie śpiewa
Słowa miłosne i niech ją nauczy
Kochać i płakać;
1105
Ale niech żaden dziób kruczy
Nie śmie nad nią smutnie krakać
Pieśni pogrzebu,
Bo ta wierzba nie umarła.

SKIERKA

O! jakże pięknie listki rozpostarła!
1110
Jak się kłania kwiatom, niebu.
Wierzba wyrosła z człowieka
I piękniejsza, niż był człowiek.

GOPLANA

Niechaj teraz kochanek Balladyny czeka,
Niechaj sękowym okiem spod korzanych powiek[109]
1115
Upatruje dziewicy…

SKIERKA

Widzę dwie dziewczyny.
Niosą na głowach czarne dzbanki z gliny,
Szukają malin.

GOPLANA

Skryjmy się w gęstwiny.
Goplana i Skierka kryją się. — Alina wchodzi z dzbankiem na głowie.

ALINA

1120
Marzenie, Kobieta, MałżeństwoAch pełno malin — a jakie różowe!
A na nich perły rosy kryształowe.
Usta Kirkora takie koralowe
Jak te maliny… Fijołeczki świeże,
Wzdychacie próżno, bo ja nie mam czasu
1125
Zrywać fijołków — bo siostrzyczka zbierze
Dzban pełny malin i powróci z lasu,
I weźmie męża; a ja z fijołkami
Zostanę panną… Choćbyście wy były,
Fijołki moje, złotymi różami,
1130
Wolę maliny.
śpiewa, szukając malin
Mój miły! mój miły!
Złoty wielki pan.
Mojemu miłemu
Niosę malin dzban,
1135
Bo on woli, mój kochanek,
Taki pełny malin dzbanek
Niż zbożowy łan. Oh!
Niż zbożowy łan.
odchodzi w prawo
Wchodzi Balladyna z dzbankiem na głowie.

BALLADYNA

Krew, Słońce, PrzeczucieJak mało malin! a jakie czerwone
1140
By[110] krew. — Jak mało — w którą pójdę stronę?
Nie wiem… A niebo jakie zapalone
Jak krew… Czemu ty, słońce, wschodzisz krwawo?
Noc wolę ciemną niż taki poranek…
Gdzie moja siostra?… musiała na prawo
1145
Pójść i napełnić malinami dzbanek;
Rozpacz, SzaleństwoA ja śród jagód[111] chodzę obłąkana
Jakąś rozpaczą i łzy gubię w rosie.

ALINA

z głębi lasu
Siostrzyczko moja! siostrzyczko kochana!
A gdzie ty?…

BALLADYNA

1150
Jaki śmiech w Aliny głosie!
Musi mieć pełny dzbanek…
Alina wchodzi.

ALINA

Cóż, siostrzyczko?

BALLADYNA

Co?…

ALINA

Czy masz pełny dzbanek?

BALLADYNA

1155
Nie…

ALINA

Balladyno,
Coż ty robiłaś?

BALLADYNA

Nic…

ALINA

To źle, różyczko…
1160
SiostraJa mam dzban pełny, mniej jedną maliną[112].

BALLADYNA

Weź tę malinę z mego dzbanka.

ALINA

Miła!…
Siostrzyczko moja, powiedz, gdzieżeś była?
Wyszłyśmy razem, miałaś dosyć czasu;
1165
Wszak ja ci, siostro, nie ukradłam lasu.
Dlaczegoż teraz z taką białą twarzą
I z przyciętymi ustami?…

BALLADYNA

Z twojego dzbanka maliny jak węże,
1170
Aby mię kąsać żądłami wymówek.
Idź i bądź panią! siostra się zaprzęże
Jak wół do pługa, będzie tłoczyć olej
Z kolących siemion i z brzydkich makówek.

ALINA

A wstydź się, siostro… proszę cię, nie bolej
1175
Nad moim szczęściem.

BALLADYNA

Cha! cha! cha!

ALINA

Co znaczy
Ten śmiech okropny? siostro! czy ty chora?
Jeżeli wielkiej doznajesz rozpaczy,
1180
To powiedz… Ale ty kochasz Kirkora?
Ty bardzo kochasz? Siostro! powiedz szczerze!
Bo widzisz, rybko, są inni rycerze,
Jak będę panią, to ci znajdę męża…

BALLADYNA

Ty będziesz panią? ty! ty!
dobywa noża

ALINA

1185
Balladyna!…
Co ten nóż znaczy?…

BALLADYNA

Ten nóż?… to na węża
W malinach…

ALINA

Siostro, jesteś blada, sina.
1190
Kalinko[113] moja! co tobie? co tobie?
Czemu ty blada? ach! jak to okropnie!
Przemów choć słówko! Usiądźmy tu obie
I mówmy z sobą otwarcie, roztropnie,
Jak dwie siostrzyczki.
Siadają na murawie.
1195
MiłośćJa kocham Kirkora.
Ach nie dlatego, że Kirkor bogaty,
Że wielki rycerz, pan możnego dwora,
Że ma karetę złotą, złote szaty;
A jednak miło mi, że chodzi w złocie,
1200
Że miecz ma jasny, służebników krocie:
Bo to jak rycerz w bajce, co się rodzi
Z wielkiego króla i w lesie znachodzi[114]
Jakąś zaklętą królewnę.

BALLADYNA

wstając z pomięszaniem[115]
Och!…

Morderstwo, ZbrodniaALINA

wstając
1205
Miła!…
Co tobie?

BALLADYNA

ze wzrastającym pomięszaniem
Gdybym cię, siostro, zabiła…

ALINA

Co też ty mówisz?

Pokora, PychaBALLADYNA

Daj mi te maliny!…

ALINA

1210
A kto wie, siostro? gdybyś poprosiła,
Pocałowała usteczka Aliny,
Może bym dała?… spróbuj, Balladynko…

BALLADYNA

Prosić?…

ALINA

Inaczej żegnaj się z malinką.

BALLADYNA

przystępując
1215
Co?…

ALINA

Kobieta, Małżeństwo, Marzenie, MążBo też widzisz, siostro, że ten dzbanek
To moje szczęście, mój mąż, mój kochanek,
Moje sny złote i mój ślubny wianek,
I wszystko moje…

BALLADYNA

z wściekłością natrętną
1220
Oddaj mi ten dzbanek.

ALINA

Siostro?…

BALLADYNA

Oddaj mi… bo!…

ALINA

z dziecinnym naigrawaniem się
Bo!… i cóż będzie?..
Bo?… Nie masz malin, więc suche żołędzie
1225
Uzbierasz w dzbanek — czy wierzbowe liście?…
I tak… ja prędzej biegam i przez miedzę
Ubiegnę ciebie…

BALLADYNA

Ty?…

ALINA

A oczewiście[116],
1230
Że ciebie w locie, siostrzyczko, wyprzedzę…

BALLADYNA

Ty!

Strach, WzrokALINA

O! nie zbliżaj się do mnie z takiemi
Oczyma… Nie wiem… ja się ciebie boję.

BALLADYNA

zbliża się i bierze ją za rękę
I ja się boję… połóż się na ziemi…
1235
Połóż… ha!
zabija

ALINA

Puszczaj!… oh!… konam…
pada

Wyrzuty sumieniaBALLADYNA

Co moje
Ręce zrobiły?… O!…

ModlitwaGŁOS Z WIERZBY

Jezus Maryja…

BALLADYNA

przerażona
1240
Kto to?… zawołał ktoś?… czy to ja sama
Za siebie samą modliłam się?… Żmija,
Krew, Morderstwo, ZbrodniarzKobieta, siostra — nie siostra… Krwi plama
Tu — i tu — i tu —
pokazując na czoło, plami je palcem
i tu. — Ktoż zabija
1245
Za malin dzbanek siostrę?… Jeśli z bora[117]
Kto tak zapyta? powiem — ja. — Nie mogę
Skłamać i powiem: ja! — Jak to ja?… Wczora
Mogłabym przysiąc, że nie… W las!… w las!… w drogę,
Wczorajsze serce niechaj się za ciebie
1250
Modli. — Ach jam się wczoraj nie modliła.
To źle! źle! — dzisiaj już nie czas… Bóg, Wiara, Kondycja ludzkaNa niebie
Jest Bóg… zapomnę, że jest, będę żyła,
Jakby nie było Boga.
odbiega w las
Goplana i Skierka wchodzą. — Alina leży zabita.

GOPLANA

Ach okropność,
1255
Ludzie tak siebie zarzynają nożem.
Nie wiem, jak ludzka poczyna roztropność[118]
W takim zdarzeniu?… My duchy nie możem
Znać owych ziółek, które rany leczą;
A ona ciepła, może jeszcze żywa?
1260
Pustelnik nieraz ziółka w lesie zrywa,
Więc może, gdyby miał koło niej pieczą[119],
Do życia wróci… Ach Skierko mój drogi,
Sprowadź tu pustelnika.
Skierka odbiega.
Kara, Morderstwo, ZbrodniarzWy ciernie i głogi,
1265
Jeżeli zabójczyni padnie na kolana,
Bądźcie pod jej kolanami.
ŁzyNiech leci wiatrem ścigana,
Przerażona strumyka mruczącego łzami
Jak siostry płaczem…
patrząc w las
1270
Kochanek romantycznyWidzę tego pasterza, co się zwie tułaczem,
Wygnanym z kraju szczęścia, i po całym świecie
Szukał próżno kochanki… dziś kocha się w kwiecie,
W słońcu, w gwiazdach… w jutrzence… niech ujrzy te ciało[120]
odchodzi w las
Wchodzi Filon, patrząc w niebo.

MiłośćFILON

z emfazą
Po co mi świecisz, małżonko Tytana,
1275
Twarzą, co przeszła z różowej na białą?…
Po co mi świecisz, Febie[121]? Tyś do rana
Miłością konał na Tetydy łonie;
A teraz puszczasz rozhukane konie,
I z szat wilgotnych srebrną trzęsiesz rosę,
1280
Szczęśliwy Febie!… Tam blada Dyjanna[122],
Patrząc na twoje czoło złotowłose,
Przed Endymionem kryje się w błękicie,
Do głębi serca promieniami ranna…
Kobieta, Kochanek romantyczny, ŚmierćMiłość — to światło, to niebo, to życie!
1285
A jam nie kochał! o biada mi! biada!
spostrzega ciało Aliny
Cóż to za bóstwo?… Jak marmury blada!
Nieżywa?… Boże! a taka podobna
Do nieśmiertelnych bogiń — i nieżywa —
Jak nad nią płacze ta wierzba żałobna!
1290
A moja dusza na marzenia tkliwa
Łez dla niej nie ma?… Samotność popsuła
Źródło łez moich!… Jaka postać cudna!…
Jak ona wczoraj musiała być czuła!
Jak do niej wianek przypadał[123] weselny!
1295
Jak mogła kochać!… A dziś!… śmierć obłudna
Życie wydarła, a wdzięk pośmiertelny
Na moją zgubę nieżywej nadała…
O! mój aniele! ty śmierci kochanka!
O! jak miłośnie twoja ręka biała
1300
Ujęła czarny dzbanek… z tego dzbanka
Płyną maliny, a z alabastrowej
Piersi wytryska drugi taki strumień
Piękniejszy barwą od krwi malinowej.
Ach! twój zabójca od dwu będzie sumień
1305
Ścigany za te dwa strumienie krwawe…
Nie… to zwierz leśny musiał zabić ciebie,
Człowiek by nie mógł — Boże!… oto rdzawe
Leży żelazo — to człowiek!… Ach w niebie
Szukać schronienia przed tłumem tych ludzi!
1310
PocałunekSpij, moja luba! ciebie nie obudzi
Ten pocałunek… a mnie niech zabije…
Całuje usta umarłej i podnosi nóż… Pustelnik nadbiega.

PUSTELNIK

Stój! stój, zabójco. — On żelazo kryje
Do swoich piersi…

FILON

Ojcze! patrzaj na nią!
1315
Znalazłem przecie kochankę… nieżywą.

ŁzyPUSTELNIK

Czyjeż to miecze takie kwiaty ranią?
Któż te pustynie krwią czerwieni żywą?
Czy tu król Popiel zawitał i plami
Białe lilije naszych lasów?…

FILON

1320
Łzami
Krew tę obmyję…

PUSTELNIK

Wstydź się łez…

FILON

Ach ona
Śmierć, Trup, KobietaUmarła… patrzaj… tu! tu! tu… niebieski
1325
Kwiatek — znak śmierci śród białego łona..
Gwiazdeczka śmierci…

PUSTELNIK

Ty młody i rzeźki,
Podnieś umarłą i weź na ramiona;
Ja ci pomogę dźwigać lekkie ciało.
1330
W celi mam ziółka…

FILON

Ty duszę omdlałą
Krzepisz nadzieją; ty podajesz ramię
Duszy nieszczęsnej, która się już kładła
W mogiłę żalu…Miłość romantyczna, Śmierć pozwól, że ułamię
1335
Gałązkę z wierzby, pod którą upadła
Kochanka moja okropnie zabita…
Tum[124] ją zobaczył — tu pokochał — stracił
Wprzód, nim pokochał… Ach w przeszłości świta
Szczęście stracone; jam się nie zbogacił,
1340
A skarb znalazłem…
Drzewourywa gałązkę z wierzby

GŁOS Z WIERZBY

Nie trącaj, bom pjany…

FILON

Ta wierzba gada…

Anioł, SzatanPUSTELNIK

W lesie są szatany.
Ja znam się z nimi; nieraz mi do celi
1345
W okna stukają…

FILON

W lesie są anieli,
Ale umarli…

PUSTELNIK

Chodź z twoim aniołem…
Filon bierze na ramiona ciało Aliny i odchodzi z Pustelnikiem. DrzewoGoplana i Skierka wychodzą z gęstwin.

GOPLANA

wskazując na wierzbę
Przeklęci ludzie! jakim oni czołem[125]
1350
Śmieli ułamać gałąź z tego drzewa?
On musi cierpić[126]

Łzy, AlkoholSKIERKA

Ach! coś się wylewa
Gorzkiego z rany… to zapewne woda
Z ziarnek pszenicy ogniem wymęczona,
1355
Którą ci ludzie piją…

GOPLANA

Łza stracona…
Ach każdej łezki brylantowej szkoda,
Kiedy nie dla mnie płynie ze źrennicy[127].
Jutro ty będziesz wolny, mój kochanku;
1360
Jutro wymawiać będziesz okrutnicy,
Że cię dręczyła z ranka do poranku…
Szaleniec, SzaleństwoUkryj się, Skierko — patrzaj! Balladyna
Zbłąkana w lesie tu nadchodzi, sina,
Okropnie blada, z rozpuszczonym włosem.
1365
Wyrzuty sumieniaJa twarz zakryję i pod wierzbą siędę[128];
Będę mówiła do niej siostry głosem
I obłąkaną gryźć będę… gryźć będę…
Skierka odchodzi.

BALLADYNA

wbiega na scenę, obłąkana
Wyrzuty sumienia, Zbrodniarz, Siostra, OfiaraWiatr goni za mną i o siostrę pyta,
Krzyczę: «Zabita — zabita — zabita!»
1370
Drzewa wołają: «Gdzie jest siostra twoja?»…
Chciałam krew obmyć… z błękitnego zdroja[129]
Patrzała twarz jej blada i milcząca...
O… gdzie ja przyszła?… to wierzba płacząca…
Ta sama… gdzie ja… — Siostra moja!… żywa!…

GOPLANA

1375
Siostro…

BALLADYNA

Okropnym wołasz mię imieniem!
Gotycyzm, Trup, Wyrzuty sumieniaTrup… trup… trup na mnie białą dłonią kiwa…
Wszystkie mi włosy przesiękły sumnieniem[130]
I ciągną nazad, wstając z głowy. — Ale
1380
Nogi przykute…

Wyrzuty sumienia, ZbrodniarzGOPLANA

Czy ci smutne żale
Nie mówią, siostro, żeś ty źle zrobiła?
I gdyby siostra twoja żyła?…

BALLADYNA

Żyła?

GOPLANA

1385
Mogłażbyś ty ją zabić po raz drugi?

BALLADYNA

szukając koło siebie
Zgubiłam mój nóż.

GOPLANA

Ach nie dosyć długi
Nóż twój był, siostro…

BALLADYNA

To nie moja wina.

GOPLANA

1390
Siostro! lecz jeśli przebaczy Alina?…
Jeśli zapomni… i powie: «Siostrzyczko,
SenMiałam sen taki — do chaty wieczorem…
Nim wyszłaś w ciemne osiny ze świeczką,
Przyjechał rycerz; rycerz był upiorem,
1395
Upiór dwie siostry pokochał szalenie
I obie wysłał na maliny; …śniłam,
Że gdyśmy zaszły w głuche lasu cienie,
Siostra mnie nożem… Wtem się obudziłam…
Chodźmy do wróżki, niech sen wytłumaczy»…

BALLADYNA

zamyślona
1400
To sen… ach, prawda… i mnie się wydaje,
Że to sen, siostro…

GOPLANA

Ten sen nic nie znaczy…

BALLADYNA

To sen…

GOPLANA

I tylko matka nas połaje,
1405
Żeśmy się długo zabawiły w borze.

BALLADYNA

A rycerz…

GOPLANA

Zniknął… to sen…

Chciwość, Szatan, ZbrodniarzBALLADYNA

Być nie może…
Co? ha okropnie, rycerz jak sen zniknął?

GOPLANA

1410
Ale ja żyję…

BALLADYNA

Bogdajbyś umarła!
To sen… to sen — ha?… Krewrozum już przywyknął
Do twojej śmierci. Skoro bym otarła
Krew z mojej ręki… byłabym szczęśliwa.

GOPLANA

odkrywa twarz
1415
Bądź nią, szatanie! twa siostra nieżywa.

BALLADYNA

O wielki Boże! a ty co za widmo?…

GOPLANA

Bańka z kryształu, którą wichry wydmą
Z błękitu fali… i barwami kwiatu
Malują zorze. — Ale bądź spokojną,
1420
Los, Zbrodnia, TajemnicaJa nie wyjawię tajemnicy światu,
Zostawię ciebie przeznaczeniem spójną[131]
Z ręką rycerza i ze zbrodni ręką;
A ręka zbrodni dalej zaprowadzi.
Usychaj wiecznie tajemnicy męką.
1425
Drzewo, RoślinyKażda malina może ciebie zdradzi,
Ta wierzba ciebie widziała,
Korą wyśpiewa…
Lękaj się drzewa!
Lękaj się kwiatu!
1430
Każda lilija albo róża biała
I na ślubie, i po ślubie
Będzie plamami szkarłatu
Na wszystkich liściach czerwona.
Idź… weź ten dzbanek… Natura, Zemstaja ciebie nie zgubię.
1435
Ale natura zbrodnią pogwałcona
Mścić się będzie — idź do chaty.
Balladyna bierze z rąk Goplany dzbanek Aliny i odchodzi milcząca.
Piętno, Krew, Zbrodniarz, KaraOdeszła i splamione krwią obmyje szaty.
Ale na czole plama zostanie czerwona;
Nie ostrzegłam jej, próżno byłoby ostrzegać,
1440
Ta plama nie zejdzie z czoła.
Ja zaś idę po fali kryształowej biegać.
Rzucę ten ciemny obraz zbrodni w jasne koła
Zwierciadlanego Gopła… O blasku miesiąca
Wrócę słuchać, jak szumi ta wierzba płacząca.
odchodzi

SCENA II

Ganek przed chatą Wdowy ocieniony lipą.
Wdowa i Kirkor siedzą na ławie.

KIRKOR

1445
Nie widać córek…

WDOWA

Wrócą, panie! wrócą
Jedna za drugą jak dwie gąski białe,
Jedna za drugą. Ach, łzy mi się rzucą
Ze starych oczu, na Chrystusa chwałę,
1450
Gdy je zobaczę…

KIRKOR

Któraż pierwszą będzie?
Czy Balladyna?

WDOWA

Pewnie Balladyna.
Wszak ona pierwsza w kościele i wszędzie
1455
Pierwsza… z organem piosenkę zaczyna.
Alina także pierwsza.

KIRKOR

Więc Alina
Może powróci?

WDOWA

Ha! może Alina;
1460
Bogu to wiedzieć…

PrzeczucieKIRKOR

Czy wiesz, moja stara,
Żem niespokojny o twoje dziewczęta…

WDOWA

To i ja właśnie… jakaś niby mara
W głowę mi wlazła. Choć nikt nie pamięta,
1465
Aby na wiosnę kiedy być nie było
Malin… a gdyby się też przytrafiło,
Że nie ma malin… tak marzyłam wczora,
Nim sen przyleciał… Chłop, Dwór, Król, Wieśgdyby też śród bora
Nie było malin? — potem sama sobie
1470
Mówiłam: «Głupiaś… wszakże koń przy żłobie,
Gdy nie ma owsa, to zajada siano;
Jeśli dziewczęta malin nie dostaną,
To nazbierają poziomek». — Wy, króle!
Może wam w zamkach nie znać się, co ziomka,
1475
A co malina, co siano a słomka,
A co są dziuple, a co pszczelne ule.
Wam tylko złoto, złoto, zawsze złoto…

KIRKOR

Ach! nie wierz temu… nieraz my zgryzotą
Trapieni w zamkach dnie pędzimy liche.
1480
Po stokroć, matko, wolę twoje ciche
I wiejskie życie… Miło na tym ganku
Czekać wieśniaczej małżonki, jak lubo
Kołysze sercem ten powiew poranku;
Ty taka dobra, choć masz szatę grubą.

Matka, PrzeczucieWDOWA

1485
To mój świąteczny przecie ubiór — proszę!
Cycowa[132] suknia!… tylko w święto noszę
Takie ornaty… Wraca Balladyna…

KIRKOR

Gdzie?

WDOWA

O! nie widać… lecz matce wiadomo.
1490
Patrz, panie! Ptakoto jaskółeczka sina
Zamiast wylecić, kryje się pod słomą,
I cicho siedzi… Gdyby zaś Alina
Wracała z gaju, tobyś to, mój panie,
Usłyszał w belkach szum i świegotanie,
1495
Jedna za drugą pyrr… pyrr… lecą z gniazdek
Do tej dziewczynki i nad nią się kręcą
Niby chmureczka małych, czarnych gwiazdek
Nad białą gwiazdką…

KIRKOR

Dlaczegóż się nęcą
1500
Ptaszki do młodszej córki?

WDOWA

Któż to zgadnie?…
Idzie Bladyna, widzisz?…

MiłośćKIRKOR

Jak jej ładnie
Z tym czarnym dzbankiem na głowie.
Balladyna wchodzi ze spuszczoną głową.
1505
ZaręczynyDziewico!
Oddaj mi dzbanek, ja ci zaś nawzajem
Daję pierścionek…
bierze dzbanek
Balladyna odwraca głowę. — Kirkor kładzie na jej palec pierścionek.

WDOWA

Brylanciki świecą…

KIRKOR

Oby nam życie było słodkim rajem.
1510
Obyczaje, ŻonaIdź do komnaty, starym obyczajem
Niechaj ci warkocz zaplatają swatki,
Niechaj świeżymi przetykają kwiatki,
A za godzinę, drżącą, uwieńczoną,
Wezmę z rąk matki, i będziesz mi żoną.
1515
Kareta czeka, po księdza pojadę.
Odchodzi Kirkor.

BALLADYNA

Och!

WDOWA

Czegóż wzdychasz? i coś niby blade
Usteczka ściskasz?…

BALLADYNA

Matko moja droga,
1520
Nie wiem, jak wyznać?

WDOWA

Cóż, córeczko miła?
Czy ty już drżąca od łożnicy proga
Chciałabyś uciec jak sarneczka?…

BALLADYNA

Siła[133]
1525
Złego mam donieść…

WDOWA

Co?

Córka, MatkaBALLADYNA

Ach! nie dasz wiary.
Ale Alina… Ach… ta siostra młoda
I tak kochana… Ach jaka jej szkoda!

WDOWA

1530
Co, córko?

BALLADYNA

Bo też psułaś ją bez miary.
Twoja to wina, że dziś…

WDOWA

Mów, bo skonam.

BALLADYNA

Kłamstwo, Matka, Córka, UcieczkaLękam się mówić, może nie przekonam
1535
Ślepej miłości, matki przywiązania.
Lecz któż by myślał, że ta młoda łania
Ucieknie…

WDOWA

Córko… Alina?

BALLADYNA

Uciekła…

WDOWA

1540
Gdzie… jak? z kim? — Boże! Matki się wyrzekła.

BALLADYNA

Ach przewidziałam dawno, że tak będzie.
Jakiś obdarty młokos chodził wszędzie
Za tą dziewczyną, szeptał jej do ucha.
Napominałam. — Wiesz, jak ona słucha
1545
Kazań od siostry… I dziś… z nim uciekła…

WDOWA

Wyrodne dziecko!… Więc idź aż do piekła!
ŁzyNie pomyślałaś na te stare oczy,
Że będą płakać… dobrze, bo nie będą
Płakać po tobie. — Bo matka ma smoczy
1550
Płód zamiast serca, można serce krajać,
To się kawałki węża znowu sprzeda
Jak płótna kawał… Chciałabym ją łajać[134]
Przeklinać… dręczyć… Ot, wiesz… że te oczy
Jak noże, ot tak… wlepiłabym w łono
1555
Jak noże… tylko bez tej łzy, co mroczy.
Może byś ty mnie widziała szaloną,
Ale co płakać… Nie! nie! nie!
płacze łkając

BALLADYNA

Mój Boże!
I tak zasmucić!…

WDOWA

1560
O! i tak zasmucić!

BALLADYNA

Zasmucić matkę starą?…

WDOWA

O! mój Boże!
Tak starą… Ale ona może wrócić.
Kto wie!… Nieprawdaż, ona wrócić może?
1565
Jak sama kiedy siądzie przy oświatce
Nocą… pomyśli: «Gdzie matka?», a już by
Serca nie miała, żeby też o matce
Nie pomyślała nigdy…

BALLADYNA

Idą drużby…
Słychać weselną muzykę.

WDOWA

1570
Jak oni grają smutnie i wesoło…
Ty teraz skarbem moim… Zbrodniarz, Piętno, Krewdaj mi czoło,
Niech pocałuję… Cóż to! jakaś plama,
Jak krew czerwona?

BALLADYNA

z przerażeniem
Krew?…

WDOWA

1575
To od maliny
Może… daj… zetrę…

BALLADYNA

ścierajcąc
Matko… zetrę sama.

WDOWA

Jeszcze jest…

BALLADYNA

trąc czoło
Teraz?…

WDOWA

1580
Jeszcze — jak rubiny
W twoim pierścionku pięknie sobie świeci.

BALLADYNA

na nowo usiłując zetrzeć
A teraz?…

WDOWA

Jeszcze jest… by na osieci
Listek czerwony…

BALLADYNA

1585
O! o! to okropnie!

WDOWA

Daj mi tu czoło, a zetrę roztropnie.
Może to ranka…
wspina się na palcach

BALLADYNA

Matko! nie dotykaj
Tej plamy…

WDOWA

1590
Czy cię boli?…

BALLADYNA

Nie — nie boli…

WDOWA

Przyniosę wody spod owej topoli,
Gdzie piją wróble…
Wdowa odchodzi.

BALLADYNA

Plamo krwawa, znikaj!…
Obyczaje, WeseleWchodzą Swaty i Drużki, ustrojeni, z muzyką; zbliżają się do Balladyny, ta odwraca twarz.

SWATY

śpiew
1595
Nie odwracaj czoła,
Wstydliwa dziewczyno;
Mąż na ciebie woła,
Młodziutka kalino.
Nie odwracaj czoła…

DziewictwoDZIEWICE

śpiewając
1600
Chcą nam ciebie wydrzeć swaty;
Niech cię bronią białe kwiaty
Twego wianka…

SWATY

śpiew
Kwiaty ciebie nie obronią
Ni białością, ani wonią,
1605
Od kochanka…
Dziewice podają Balladynie kosze z kwiatami.

Krew, ZbrodniarzBALLADYNA

Precz! precz. — Odkąd zaczęły kwitnąć białe róże
Z czerwonymi plamami?… Wynieście te kosze…
Balladyna ucieka do chaty.

JEDNA Z DZIEWIC

Pogardziła kwiatami, które ja przynoszę,
Ja, dawna przyjaciółka.

JEDEN Z MŁODZIEŃCÓW

1610
Patrzcie, w pyłu chmurze
Błyska złota kareta, jedzie Kirkor z księdzem.

DRUGI Z MŁODZIEŃCÓW

Przy tej karecie słońce zdaje się mosiędzem[135].
KONIEC AKTU DRUGIEGO

AKT TRZECI

SCENA I

Dom Wdowy dopalający się — przed pogorzeliskiem garstka wieśniaczego ludu.

PIERWSZA KOBIETA

Oj widzicie, jak Bieda, Diabeł, Szczęściediabły ludziom szczęście noszą.
1615
Ta nędzarka, ta wdowa ze swoją kokoszą,
W złotej karecie błotem na nas biednych bryzga.

DRUGA KOBIETA

ZazdrośćOj prawda, że to gorzko, nam się to wyślizga,
Co się drugim dostało.

Kobieta, Małżeństwo, StarośćSTARZEC

A ja wam powiadam,
1620
Że staruszka podczciwa[136], sam nasz ojciec Adam
Mógłby ją wziąć za żonę, lepiej mu przypadła[137]
Niż Ewa…

PIERWSZA KOBIETA

Bo bez zębów, jabłek by nie jadła.

STARZEC

Lekarz, WieśPamiętajcie, że ona ubogie leczyła.
1625
Ty sama, co tu wrzeszczysz, moja pani miła,
Już by cię dawno szatan pojął do swej chwały,
Gdyby nie ta staruszka.

DRUGA KOBIETA

I mój Stasiek mały
Także jej winien życie, więc jej nie zazdroszczę,
1630
Dalibóg nie zazdroszczę; wóz sianem wymoszczę
I pojadę w zamczysku odwiedzić staruszkę…

DZIEWCZYNA

I Balladynie miło będzie widzieć drużkę.
Pojadę z tobą, matko.

DRUGA KOBIETA

Jak chcesz, moje dziecię,
1635
To narwijże róż polnych i bławatków w życie,
Na wianek dla tej pani.

STARZEC

Oj, nie jedź, kobiéto!
OgieńWidzisz ten pożar?

DRUGA KOBIETA

Pozycja społecznaCóż stąd — że słomą podbitą
1640
Chatę spalili — cóż stąd?

STARZEC

Widać, że się wstydzą
Chaty, słomy, bławatków i nas…

PIERWSZA KOBIETA

Na to zgoda,
A mówiłam, że oni z biednych chłopków szydzą.

STARZEC

1645
Dajcie im święty pokój.

DZIEWCZYNA

A ta panna młoda
To zadzierała nosa!… Widzieliście wczora.
Wstążkę czarną na czole miała zamiast wianka,
Wszystko, by się odróżnić… a w kosach[138] równianka[139]
1650
Nie z białych róż, ze złotych… Twarz niby upiora
Blada… a uśmiech hardy; a kiedy się śmieje,
To ząbków ani widać.

DRUGA KOBIETA

Nim słońce dogrzeje,
Jedźmy, dziewczyno, wozem do zamku Kirkora…

DRUGA DZIEWCZYNA

1655
Nie jedź! nie jedź!…

DZIEWCZYNA

Nie jadę.

DRUGA KOBIETA

Stara wóz wymości
I pojedzie… Jak do nich mówić po godności?

STARZEC

Grzecznie mówić.

DRUGA KOBIETA

1660
Pojadę.

Miłość tragicznaDZIEWCZYNA

Tego im i trzeba;
Bieda, Bogactwo, Pozycja społecznaKażą ci na dziedziniec wynieść kawał chleba,
A ty się kłaniasz nisko jak wieko u skrzyni;
A pani z okna plunie. — Ha! mościa grabini[140],
1665
Przyniosłam ci kosz jajek. — Wiecie wy, że ona
Była już na grabinię[141] z dawna przeznaczona,
Bo miała wziąć za męża Grabka pijanicę.
Wiecie o tym? na Boga… to nie tajemnice,
Zwąchali się z Grabiczem — to dziw, gdzie on siedział?
1670
Nie było go na ślubie.

PIERWSZA KOBIETA

Może się dowiedział…
I poszedł do jeziora z rozpaczy.

DZIEWCZYNA

Niełatwo
Wisusowi utonąć…

PIERWSZA KOBIETA

1675
Otóż Grabiec pędzi
Z lasu, jak zwykle wiejską otoczony dziatwą,
Niby kania od wróblów[142]
Grabiec wpada na scenę, za nim tłum dzieci.

DZIEWCZYNA

Niech z wami gawędzi.
Jeśli dotąd nic nie wie, nie mówcie o niczem;
1680
Narwę grochu na wianek.
odchodzi

DZIECI

Z Grabiczem! z Grabiczem!
Tańcujmy! tańcuj, Grabku!

GRABIEC

Precz, bachury!

STARZEC

Gdzieżeś to bywał? czemu tak ponury?

GRABIEC

1685
Co? gdziem ja bywał?

DZIEWCZĘTA

I coś robił?

GRABIEC

Rosłem.

DZIEWCZĘTA

Co ty powiadasz?

GRABIEC

Rosłem.

DZIECI

1690
On był osłem!
Grabiec był osłem…

GRABIEC

Milcz, przeklęty tłumie,
Bo mi się zdaje, że liściami szumię.
Gdybym przynajmniej miał tyle gałązek,
1695
Co miałem wczora; nie szczędziłbym wiązek
Na wasze plecy.

DZIECI

Co pan Grabek plecie?

Czary, DrzewoGRABIEC

do starca
Powiedz mi, starcze! czy to można w lecie?…
Czy można to być? — dotąd korą świerzbię! —
1700
Być wierzbą?…

STARZEC

Wierzbą można zostać wierzbie,
Ale grabinie to nie…

GRABIEC

A ja byłem
Wierzbą…

STARZEC

1705
Co mówisz?…

GRABIEC

Mówię, co mówiłem.
Bogdaj was diabeł pozamieniał w łozy,
Córki tej wierzby, i piekielne kozy
Wypuścił na was… Ale ja w rozpaczy;
1710
Ja byłem wierzbą…

STARZEC

Jednak to coś znaczy…
PijaństwoA byłeś w karczmie?

GRABIEC

Wprzód nim wierzbą byłem,
To byłem w karczmie.

STARZEC

1715
I piłeś?…

GRABIEC

A piłem…

STARZEC

śmiejąc się
Więc to sen, panie Grabku, wierzba owa!…

GRABIEC

pokazując na pogorzelisko
A gdzie ta chata?

DZIEWCZYNA

Jaka?…

GRABIEC

1720
Ta, gdzie wdowa
Żyła z córkami?…

DZIEWCZYNA

A toż chata stoi…

GRABIEC

Gdzie?

DZIEWCZYNA

Ty pijany!…

GRABIEC

1725
Gdzie?

DZIEWCZYNA

Tu!…

GRABIEC

Niech was poi
Rosą diablica, jak mnie napoiła,
Jeśli tu chata…

DZIEWCZYNA

1730
Chata się zmieniła
W twój nos czerwony, kiedyś ty się zmienił
W płaczącą wierzbę.

GRABIEC

Bogdaj cię ożenił
Sztokfisz w habicie z diabłem — Obyczajea gdzie ona?…

DZIEWCZYNA

1735
Kto?

GRABIEC

Balladyna?

DRUGA DZIEWCZYNA

wchodzi z grochowym wiankiem
Także przemieniona
W ten grochowy wianuszek, w grochowy wianuszek…
rzuca na głowę Grabkowi wianek

DZIECI

Cha! cha! cha! groch na wierzbie rośnie zamiast gruszek!
1740
Cha! cha! cha! panie Grabku! Grabku, gdzieś ty bywał?
A tu słowik kochance mężulka wyśpiéwał…

DZIEWCZYNY

A pan Grabek był wierzbą!

DZIECI

Grabek rosnął[143] w lesie!

DZIEWCZYNY

A żoneczka w złocistej smyknęła kolesie[144].
1745
Cha! cha! cha!

DZIECI

Żeń się, Grabku, z miotłą czarownicy!
Cha! cha! cha!

STARZEC

bierze Grabka za rękę
Chodź do karczmy, przy miodu szklanicy
Ja ci wszystko opowiem.
wyprowadza Grabka

DZIECI

lecąc za Grabkiem
1750
Gil, wróbel i dzierzba
Śpiewały na grabinie — a on rzekł: «Jam wierzba».
Nuż z niego kręcić dudy… Smyknęła dziewczyna!
Cha! cha! cha! wierzba, wierzbie, wierzbiątko, wierzbina.
Dzieci i cały tłum wychodzą za Grabkiem.

SCENA II

Sala pyszna w zamku Kirkora.
Balladyna wchodzi zamyślona w bogatej szacie — z wstążką czarną na czole.

BALLADYNA

sama
Więc mam już wszystko… wszystko… teraz trzeba
1755
Używać… pańskich uczyć się uśmiechów,
I być jak ludzie, którym spadło z nieba
Ogromne szczęście… Wyrzuty sumieniaWszakże tylu ludzi
Większych się nad mój dopuścili grzechów
I żyją. — Rankiem głos sumnienia[145] nudzi,
1760
Nad wieczorami dręczy i przeraża,
A nocą ze snu okropnego budzi…
O! gdyby nie to!… Cicho. — Mur powtarza:
«O! gdyby nie to…»
Wchodzi Kirkor zbrojny z rycerstwem.

Żona, MążKIRKOR

Moja młoda żono!
1765
Jakże ci w moim zamczysku?…

BALLADYNA

Spokojnie.
Wchodzi Fon Kostryn.

KOSTRYN

Rycerze zbrojni czekają przed broną[146].

BALLADYNA

Grabio! dlaczego tak rano i zbrojnie?

KIRKOR

Kochanie moje, odjeżdżam…

BALLADYNA

1770
Gdzie?

KIRKOR

Droga!
Przysiągłem święcie taić cel wyprawy.

BALLADYNA

Odjeżdżasz! ach, ja nieszczęsna!

KIRKOR

Na Boga!
1775
MiłośćNie płacz, najmilsza… bo ci będzie łzawy
Głos odpowiadał nierycerskim echem…
Ani mię trzymaj przymileń uśmiechem,
Bo moje oczy olśnione po słońcu
Drogi nie znajdą… Niech pierś uniesiona
1780
Ciężkim westchnieniem z krągłego robrońcu[147]
Czarów nie rzuca, niech twoje ramiona
Wiszą ku ziemi jak uwiędłe bluszcze.

BALLADYNA

rzucając się na szyję
Gdzie jedziesz? Mężu… ja ciebie nie puszczę!
Dlaczego jedziesz? czyś poprzysiągł komu?

KIRKOR

1785
Sobie przysiągłem.

BALLADYNA

OgieńBogdaj ogień gromu
Bóg rzucał tobie przed konia podkową;
Może piorunem twój koń przerażony,
Piorunem w bramę powróci zamkową.
1790
Więc ty na długo chcesz zaniechać żony?

KIRKOR

Za trzy dni wrócę…

BALLADYNA

Czyś ty kiedy liczył,
Ile w dniu godzin? ile chwil w godzinach?

KIRKOR

ObowiązekNiechaj wie człowiek, że mu Bóg pożyczył
1795
Życia na krótko, niechaj odda w czynach,
Co winien Bogu.

BALLADYNA

Lecz ty winien żonie
Pozostać z żoną…

KIRKOR

Nic mię nie zatrzyma,
1800
PocałunekMuszę odjechać — daj mi białe skronie!
całuje w czoło
Przed ludzi okiem ty wiesz, że prawdziwe
Pocałowania dają się oczyma,
A biedne usta, tak jako pierzchliwe
Jaskółki, muszą w lot z białego kwiatka
1805
Chwytać miodową pocałunku muszkę —
Bądź zdrowa, żono… Gdzie jest nasza matka?
Może spi jeszcze, pożegnaj staruszkę:
Nie mogę czekać.
odprowadzając na stronę
W skarbcu masz pieniążki,
1810
Szafuj… i baw się… — Piętno, Tajemnicadaj mi czoło białe,
Jeszcze raz… — żono! nie lubię tej wstążki,
Czoło należy do mnie, czoło całe,
Rozwiąż tę wstążkę…

BALLADYNA

Mężu, uczyniłam
1815
Ślub…

KIRKOR

Ślub po siostrze… tak… lecz gdy powrócę,
To wiedz się z Bogiem, ale mi się wyłam
Z takiego ślubu…

BALLADYNA

Tak…

KIRKOR

1820
Bo się pokłócę
Z tobą, kochanko… i to nie na żarty. —
Bądź zdrowa. — Chamy na koń! — niechaj warty
Czuwają w zamku…
do Balladyny
Wspominaj mnie…
Odchodzi Kirkor i wszyscy prócz Balladyny.

BALLADYNA

sama
1825
Mężu!…
Wyrzuty sumieniaOdjechał. Po co? Gdzie? — Sumnienia wężu,
Ty mi powiadasz: «Oto mąż odjechał
Szukać Aliny»… ona w grobie — w grobie?
Lecz jeśli znajdzie grób? — Tak się uśmiechał,
1830
Jakby chciał mówić: «Przywiozę ją tobie,
A zdejmiesz wstążkę, jak przywiozę».
Fon Kostryn wchodzi.

Łzy, Mąż, ŻonaKOSTRYN

Pani!…
Hrabia zaklina, abyś mu przez okno
Posłała uśmiech…
Balladyna staje w oknie i uśmiecha się. Kostryn na stronie.
1835
Mężowie, żegnani
Żon uśmiechami, sami we łzach mokną.

BALLADYNA

odchodząc od okna
Pojechał…
do Kostryna
RycerzKtoś ty, rycerzu?…

KOSTRYN

Dowodźca[148]
1840
Warty zamkowej. —

BALLADYNA

Nagrodzę ci hojnie
Czujność i wierność…

KOSTRYN

Nie potrzeba bodźca
Temu, kto służy rycersko i zbrojnie
1845
Tobie, grafini… Otośmy dostali
Zamkowi temu obronę tajemną;
Ach! my oboje będziemy czuwali,
Ja nad aniołem — ty, anioł, nade mną.

NiemiecBALLADYNA

Jak się nazywasz?

KOSTRYN

1850
Fon Kostryn…

BALLADYNA

Nie z Lachów?

KOSTRYN

Z niemieckich książąt rodzę się.

BALLADYNA

Wygnany?

KOSTRYN

Jak biedny ptaszek spod płonących dachów
1855
W lot się puściłem… Obcydziś obcy… nieznany
Własnej ojczyźnie, sługa w obcym kraju;
Niech to nie będzie moim potępieniem!
Ty także obca…

BALLADYNA

Co?

KOSTRYN

1860
Ty jesteś z raju.
odchodzi

BALLADYNA

sama
Jak się ja prędko poznałam spojrzeniem
Z tym cudzoziemcem. — Ja mu nic nie winna —
Szukałam okiem przerażonym w tłumie
Kogoś. — Wierzyłam, że tu być powinna
1865
Bratnia mi dusza… dusza moja… z moją…
Zacząć — jak? Spojrzeć — jeżeli zrozumie,
Przemówić. – BógDziwnie, że się ludzie boją
Ludzi jak Boga i więcej niż Boga.
Będę odważną z ludźmi…
Wchodzi Wdowa ubrana jak w drugim akcie, w świątecznym ubiorze.

WDOWA

1870
Córko droga!
Co to się stało? Królewic odjechał?

BALLADYNA

Cóż stąd?

WDOWA

Mąż, ŻonaNazajutrz po ślubie zaniechał
Żoneczki młodej… czyś go zagniewała?
1875
To by źle było! SenJakże ty dziś spała,
Gołąbko moja? wszak mówią, że trzeba
Pamiętać zawsze sen na nowym łożu.
Otóż ja śniłam, że do mnie aż z nieba
Przyszła Alina, ot tak niby w morzu
1880
Płynąc w obłoczkach… i rzekła…

BALLADYNA

Mów lepiej, matko.

WDOWA

Czy ty chcesz kaganiec
Włożyć na usta matce?

BALLADYNA

1885
Matko stara,
Zamek nie chata, tu zatrudnień chmara,
Tu nie snów słuchać…
Wchodzi Sługa.

SŁUGA

Jakaś tam hołota
Stoi przed bramą i wykrzyka hardo,
1890
Aby ją puścić przez zamkowe wrota.
A straż złożoną na krzyż halabardą
Zamknęła bramy… Ta chłopianka stara
Z drabiniastego woza bez ustanku
Krzyczy żołnierzom: «Powiedz, mój kochanku,
1895
Matce Kirkora żony, że Barbara,
Jej przyjaciółka, zjeżdża w odwiedziny».

WDOWA

To moja kuma… jakie tam nowiny?…

BALLADYNA

Odprawić ten wóz.

WDOWA

Balladyno?…

BALLADYNA

1900
Matko!
Czy ci się sprzykrzył zamek?… dobra droga,
Możesz odjechać z tą starą…

WDOWA

Co?… klatką?
Tym drabiniastym wozem? — A! na Boga,
1905
Córko, co mówisz?

BALLADYNA

O! to żarty… żarty…
Każ, matko, wóz ten wyprawić…

WDOWA

z westchnieniem
Wyprawcie. —
Powiedzcie, że śpię.

BALLADYNA

do Sługi
1910
A jeśli uparty
Wóz nie odjedzie, rozumiecie — warty
Czuwają w zamku…

WDOWA

do Sługi
Tylko nie nabawcie
Biedy… to stara.
Sługa odchodzi.
1915
Prawda, córko moja,
Gdyby przyjmować, toby tu jak z roja
Sypało chłopstwo. — Niechaj nas kochają
Z daleka — prawda? Ksiądz, Rozum, MądrośćCórki rozum mają,
Ty nie głupiutka; kiedy zaczniesz prawić,
1920
To księdza nawet nie zrozumie głowa.
Córka, MatkaMoja córuniu! każ ty przecie sprawić
Sukienkę matce, bo już ta cycowa
Ma blade kwiatki, a jak tu kobiécie
W szarak się ubrać? Córko! moje życie!

BALLADYNA

1925
To jutro, matko, przypomnij. — StarośćA tobie,
Starej kobiecie, lepiej nie wychodzić
Z ciepłej komnaty…

WDOWA

Ach nudno jak w grobie
Tak samej siedzieć… Czy ty chcesz zagrodzić
1930
Zamek matuli?…

BALLADYNA

Nie — nie…

WDOWA

Balladyna
Kocha mię?… prawda, córko? A malina
Na twoim czole? ta plama… o! pokaż…
1935
Czy boli ciebie? Ty nigdy nie kwokasz[149],
Kurko, choć boli… a to może boli?…

BALLADYNA

Dosyć już, matko…

WDOWA

Woda spod topoli
Obmyć nie mogła… o! córko kochana…
1940
To jakaś dziwna i okropna rana,
Bladniesz, by[150] o niej wspomnieć…

BALLADYNA

Więc dlaczego
Wspominasz, matko?…

WDOWA

To z serca dobrego…
1945
Z dobrego serca…

BALLADYNA

Wierzę! wierzę! wierzę!
Matko, idź teraz do siebie na wieżę.

WDOWA

Do mojej ciupy[151]?…

BALLADYNA

Tam ci jeść przyniosą…
1950
I pić przyniosą…

WDOWA

I pić jak ptaszkowi?…

BALLADYNA

Idź, matko!

WDOWA

To już z moją siwą kosą[152]
Będę się bawić… Tylko służalcowi
1955
Każ mi jeść przynieść… nie zapomnij…
odchodzi

BALLADYNA

sama
Mieszam się — bladnę… Ja się kiedyś zdradzę
Przed matką, mężem… Wszystko się urzekło
Na moją zgubę. Ludzie jako szpaki
1960
Uczone mowy, Sprawiedliwośćprzez okropną władzę
Sprawiedliwości, nie myśląc o mowie,
Tak mówią, jakoby tajnymi szlaki[153]
Dążyli ciągle w głąb serca. Surowie
Kładą sędziego pytanie: czyś winna?
1965
Krętymi słowy… Matka, mąż, oboje,
I mąż, Matka, Miłość, Obowiązeki matka — ta kobieta gminna…
Trzeba ją kochać, to matka.
Kostryn wchodzi na scenę.

KOSTRYN

Pokoje
Kazałem suto osnuć w złotogłowy.
1970
Dziś dzień poślubny… dziś na dwór zamkowy
Zjadą się liczne pany i rycerze,
Wasale twoi…

BALLADYNA

Trzeba zamknąć wieżę,
Kłamstwo, MatkaGdzie mieszka moja — mamka[154] — ona chora,
1975
Snu potrzebuje.

KOSTRYN

Jak to — ta potwora
Mlekiem poiła twoje usta śliczne?
Ach nie!… Ta chyba bogini niebieska,
Co na błękity lała drogi mleczne[155]
1980
Tak, że się każda białych piersi łezka
W gwiazdę mieniła i dziś ludziom płonie;
Ta sama chyba na śnieżystym łonie
Ukołysała ciebie…

BALLADYNA

Mój rycerzu,
1985
Złote masz usta…

KOSTRYN

Ty dyjamentowe
Serce. — Kazałem na Gopła pobrzeżu
Zapalić smolne beczki i ogniowe
Słupy; do ognia weselnego lecą
1990
Weseli goście. Czy pochwalasz, pani?

BALLADYNA

Czyń, jak przystoi.

KOSTRYN

Wieże się oświecą
Jasnym kagańcem i tylko wybrani
Goście do zamku mają być przyjęci.
1995
Właśnie dziś jakiś prostak bez pamięci
Wdzierał się tutaj, kazałem go psami
Poszczwać za wrota… Śmiałek nad śmiałkami,
Psom odszczekiwał ciągle, że znał ciebie,
A w takich ustach to bluźnierstwo srogie.

BALLADYNA

2000
Któż by to mógł być?

Chłop, PanKOSTRYN

Ktoś z tych, co po chlebie
Pańskim się włóczą, i szaty ubogie
Łatają nitką wyskubaną z płaszcza
Panów, gdy nadto blisko przypuszczają
2005
Taką hołotę… wyszczekana paszcza.
O! ty go nie znasz… twe usta nie mają
Zgłosek na takie imię — jakiś gbura —
Grabiec…

BALLADYNA

Co? Grabiec? Tego chłopstwa chmura
2010
To jak szarańcza.

KOSTRYN

Przebacz im, grabini.
Królowa kwiatów na próżno obwini
Chłopianki ułów, że koło niej brzęczą.
Albo się obwiń niewidzialną tęczą
2015
Przed ludzi okiem; albo znoś cierpliwie
Nasze wejrzenia…

BALLADYNA

O! ty, syn książęcy,
Mieszasz się próżno z tymi, co na niwie
Wiejskiej wyrośli… z tysiąca tysięcy
2020
Możesz być pierwszym, byleś tajemnicy
Umiał dochować.
Kostryn przyklęka i całuje kraj szaty.
Chodźmy do skarbnicy
Zaczerpnąć nieco złota, aby godnie
Gości przyjmować…

KOSTRYN

2025
Poniosę pochodnie.
Kostryn poprzedza z pochodniami Balladynę — wychodzą.

SCENA III

Las przed chatą pustelnika.
Kirkor zbrojny. — Pustelnik z koroną w ręku.

PUSTELNIK

WładzaKirkorze, oto złocista korona.
Więc może kiedyś za twoją pomocą
Wróci na Gnezno i niezakrwawiona
Błyśnie ludowi.

KIRKOR

2030
Widzisz, jak ją złocą
Promienie słońca; dobra wróżba.

Małżeństwo, Mąż, ŻonaPUSTELNIK

Boże,
Świeć naszej sprawie… Dam ci jedną radę.
Młodziutką żonę pojąłeś, Kirkorze?

KIRKOR

2035
Pełna prostoty, spokojny odjadę.

PUSTELNIK

Wtenczas w kobiecie całą ufność kładę,
Jeżeli wolna od wad matki Ewy.
Doświadcz ją. Poszlij zapieczętowaną
Skrzynię[156] małżonce i srogimi gniewy
2040
Zagroź, jeżeli znajdziesz rozłamaną
Pieczęć małżeńską.
wynosi żelazną skrzynkę

KIRKOR

Dobrze, niech tak będzie.
To moja pieczęć, dwie złote żołędzie
W paszczy dzikowej. Pójdź sam[157], wierny sługo.
Wchodzi Sługa.
2045
Zanieś to żonie, a jakkolwiek długo
Będę się bawił, niechaj nie otwiera,
Bo ja tak każę.
Sługa odchodzi.
Ona taka szczera!
RycerzAch ty mi szczęścia pokazałeś drogę,
2050
Czynami tylko zawdzięczyć ci mogę.
Żegnaj mi, starcze… Królem cię powitam.

PUSTELNIK

Na twoim czole już zwycięstwo czytam.

KIRKOR

Na koń, rycerze!
Odchodzi Kirkor. — Słychać tętent oddalających się koni.

PUSTELNIK

Czemu się ten rycerz
2055
Dwudziestą laty pierwej nie urodził[158]?…
Byłem na tronie, to kraj cały płodził
Same poczwary; jak niezdatny snycerz[159],
Który w kamieniach szuka ludzkiej twarzy
I czyni ludziom podobne kamienie,
2060
Ale bez duszy… Czyliż[160] przyrodzenie[161],
Nim stworzy, długo o stworzeniu marzy,
Długo próbuje, naprzód[162] tworząc karcze[163],
A potem ludzi jak Kirkor.
Kochanek romantyczny, Miłość silniejsza niż śmierćWchodzi Filon — fantastycznie ubrany.

FILON

O! starcze!
2065
Gdzie jest kochanka moja?

PUSTELNIK

Nie ożyła.

Mężczyzna, Kochanek, RycerzFILON

Ach to mi pokaż, gdzie leży mogiła
Serca mojego?… Niechaj widzę, jakie
Kwiaty wyrosły z posianej nadziei.
2070
Blade być muszą…

PUSTELNIK

O! wieczna płacznico!
Czemu bezczynny błądzisz w leśnej kniei?
Biegnij z Kirkorem, twoje złote włosy
Odziej żelazną rycerza przyłbicą;
2075
I na tę szalę, która ludzkie losy
Waży na ziemi, rzuć ziarko makowe
Twojego życia… może los przeważy.

FILON

Gdzie jej mogiła?… gdzie?

Grób, Trup, Gotycyzm, ZaświatyPUSTELNIK

Gliny surowe
2080
Pierś już wyjadły, a po białej twarzy
Robactwo łazi…

FILON

O nie! ona w ziemi
Jako rzek nimfa, na glinianym dzbanku
Dłonią oparta, dzban malinowemi
2085
Leje gwiazdami i w różowym wianku
Trzyma zaklętą na malin ruczajek
Białą jej postać… zbudzić się nie może;
Oczki, aż listkiem niezapominajek
Z grobu wyrosną, w rubinowe zorze
2090
Mogiły patrzą gwiazdami błękitu.
W grobie się błyszczy.

PUSTELNIK

W grobie tyle świtu,
Co nad kołyską marzeń.

FILON

A cień blady
2095
Nieraz tam błądzi, gdzie zwieszone smutnie
Nad grobowcami brzozy, jako lutnie
Od słowikowej trącane gromady,
Płaczą i szumią listkowymi struny.
Nieraz ją srebrne uplączą piołuny,
2100
Nieraz rozkwitły zatrzyma bławatek;
Nieraz jak dziecko staje — i westchnieniem
Zdmucha cykorii opuszony kwiatek.
Ciało jej leży pod zimnym kamieniem;
Duch na promykach księżycowych pływa
2105
I nieraz płocho te kwiatki obrywa,
Co każdym listkiem liczą szczęścia chwile.
Ach powiedz, starcze… więc ludzie w mogile
Marzą o szczęściu?…

PUSTELNIK

Umrzyj, to się dowiesz.
2110
A jeśli wrócisz z grobu, to opowiesz
O tych marzeniach sumnieniom[164] zbrodniarzy;
A może będą spali cicho w łożu…

Głupiec, LosFILON

Pójdę… i stanę na leśnym rozdrożu.
Jeżeli jaka jaszczurka zielona
2115
Pobiegnie w prawo, to w grobie się marzy…
Jeśli na lewo… to człowiek — nic — kona
I nie śni…
Odchodzi Filon.

PUSTELNIK

Na biednym świecie — ziemia, to szalona
2120
Matka szalonych — któż to znowu?

BALLADYNA

wbiega prędko
Kto ty?

BALLADYNA

Pani z bliskiego zamku.

PUSTELNIK

Czego żądasz?

LekarzBALLADYNA

Wiem, że znasz ziółek lekarskie przymioty,
2125
Że leczysz rany.

PUSTELNIK

Zdrowo mi wyglądasz.
Pokaż zranione miejsce.

BALLADYNA

Starcze!

PUSTELNIK

Lekarz
2130
Powinien widzieć…

BALLADYNA

Czy ty mi przyrzekasz
Wyleczyć?

PUSTELNIK

Pokaż tę ranę!

BALLADYNA

Na czole.
2135
Patrz! ha… co?

Piętno, ZbrodniarzPUSTELNIK

Niby miesiąc w mglistym kole
Krwi… twoja rana… czerwona i sina.
Powiedz mi, jaka, jaka straszna wina
Przyczyną?

BALLADYNA

2140
Żadna.

PUSTELNIK

Lekarz musi wiedzieć
Wprzód, nim wyleczy.

BALLADYNA

Czerwona malina
Splamiła czoło.

PUSTELNIK

2145
Musisz mi powiedzieć,
Kiedy to było?

BALLADYNA

Wczora[165].

PUSTELNIK

Wczora rano?

BALLADYNA

Tak.

PUSTELNIK

2150
Daj mi ręką posłuchać uderzeń
Twojego serca. — Czy pod zapłakaną
Wierzbą nie rosły maliny? Mów śmiało;
Żądam od ciebie spowiedniczych zwierzeń.
Czy ta malina była kiedyś białą?
2155
A tyś ją może sama sczerwieniła?
Przyłóż do serca tę, co cię zraniła,
Malinę…
odpycha ją gwałtownie
Biada tobie! serce twoje
Wydało…

BALLADYNA

2160
Starcze!

PUSTELNIK

Siostra, Morderstwo, ZbrodniaTyś siostrę zabiła!

BALLADYNA

Nie — nie — Pieniądzmasz złoto — jeszcze tyle troje[166]
Przyniosę…

PUSTELNIK

Słuchaj! za co płacisz?

BALLADYNA

2165
Nie wiem…

PUSTELNIK

Ta rana ciebie piekielnym zarzewiem
Pali… ha?…

BALLADYNA

Pali…

PUSTELNIK

I spałaś dziś?

BALLADYNA

2170
Spałam.

PUSTELNIK

Z tą raną?…

BALLADYNA

Starcze, ja nic nie wyznałam.

PUSTELNIK

Nic! o przeklęta! a za coś płaciła?

BALLADYNA

Za twoje leki.

PUSTELNIK

2175
Bogdaj[167] rana gniła,
Aż cienie śmierci na całą twarz padną;
A moje zioła piekłu nie ukradną i bólu…

BALLADYNA

Starcze biada tobie!

PUSTELNIK

z ironią
Co ty mi grozisz, kiedy ja chorobie
2180
Obmyślam leki? czary piekieł trudzę,
Aby tę ranę zmazać z twego czoła.
Chcesz? siostrę twoją umarłą obudzę.

BALLADYNA

Obudzisz?

PUSTELNIK

SiostraSiostra niech siostry zawoła!
2185
Umarła wstanie i tę ranę zmaże.
Chcesz?

BALLADYNA

Gdybym miała trzy wybladłe twarze,
Na każdej twarzy trzy
Straszniejsze plamy,
2190
Wolę je nosić aż do Boga sądu,
Niż…

PUSTELNIK

Milcz, zbrodniarko! teraz my się znamy
Do głębi serca… GotycyzmNiechaj z tego trądu
Lęgną się w mózgu gryzące robaki,
2195
W sumnieniu węże; niech kąsają wiecznie,
Kara, PrzekleństwoAż umrzesz wewnątrz, a zgniłymi znaki
Okryta, chodzić będziesz jako żywe
Trupy… precz! precz! precz! ty musisz koniecznie
Czekać, co Boga sądy sprawiedliwe
2200
Uczynią z tobą… A coś okropnego
Bóg już przeznaczył, może jutro spełni.
Może odmówi chleba powszednego[168],
Może ci włosy kołtunami zwełni,
Potem zabije nie wyspowiadaną
2205
Ogniem niebieskim… Biada! jutro rano
Na murach zamku ujrzysz Boga palec.
Ty jesteś jako zjadliwy padalec,
A jeszcze gorszą plamę masz wyrytą
Na twoim sercu niż na twoim czole.
2210
Co… czyś ty martwa?… Obudź się, kobiéto…
Obudź się… słuchaj.

BALLADYNA

jak ze snu
Co to? ha! wyrzekłeś,
Że siostra moja zbudzi się?… ja wolę
Umrzeć. — Dlaczego ty się, starcze, wściekłeś?
2215
Biada ci! Biada!
ucieka

PUSTELNIK

sam
Zbrodnia jak dzięcioł w drzewa bije suche;
A cięcie noża daje takie głuche;
Echo jak topor kata, kiedy rąbie
2220
Głowy na pniaku. Bóg to wszystko słyszy,
Wszystko zamyka w tej okropnej trąbie,
Co kiedyś będzie na sąd wołać ludzi.
Słychać śmiech w lesie.
Wszelki duch! W lesie śmieją się szatani!
Wiedźma goplańska z diablików orszakiem
2225
Śmieszy ponure dęby, a z płaczących
Brzóz się najgrawa[169].
Słychać odgłos łowów i psów łajanie.
To łowiec umarły
Mglistymi psami mgliste pędzi tury
Błyskawicowym wichrem oślepione.
2230
Pójdę… i łowy przeżegnam, niech giną
Na wieki wieków… Lecz to nierozsądek
Sąsiedztwo diabłów mienić[170] w nieprzyjaciół.
Słychać dzwony podziemne.
Cóż to? zalane przed wiekami miasta
Wołają z Gopła do Boga o litość
2235
Płaczem wieżowym… Może jaki krzyżyk
Wieży sodomskiej między lilijami
Widać na fali?… Pójdę — nie wytrzymam —
Pójdę przeżegnać miasto potępione;
Może spokojne pod modlitwą starca
2240
Snem cichym zaśnie w pogrobowej fali;
Jak potępiony człowiek, za którego
Dziecię się modli.

SCENA IV

Las jak poprzednio. — Skierka i Chochlik.

CHOCHLIK

Poleciał… głupi jak wrona.

SKIERKA

bierze porzuconą na kamieniu koronę
Patrz, oto starca korona.
2245
Niechaj na włosach Goplany
Od księżycowych promyków
Błyska jak wianek ogników
Związany włosem i wlany
W gniazdeczko złotych warkoczy.

CHOCHLIK

2250
Patrz, nasza pani tu kroczy.
Grabiec i Goplana wchodzą na scenę.

Kochanek, Czarownica, WodaGRABIEC

Moja najmilsza wiedźmo, deszczowa panienko,
Tobie jezioro łożem, a chmura sukienką;
Gdy po lesie przechodzisz, każdy kwiat i drzewo
Wołać by cię powinien: «Chodź, panno ulewo!»
2255
Oraczowi by ciebie mieć nad suchą niwą.
A gdybym ja był kwiatkiem, gorczycą, pokrzywą
Albo rumiankiem, wtenczas wieczną tobie miłość
Przysiągłbym i w małżeńską wstąpiłbym zażyłość.
Ale ja na nieszczęście nie kwiat ani ziele;
2260
Człowiek mięsny, panienko; a moje piszczele
Skórę wychudłą podrą jak ostre nożyce,
Jeśli je mgłą napoję, gwiazdami nasycę.
Więc kłaniam uniżenie[171].

GOPLANA

O! biada mi, biada!
2265
Dziś moja róża na pieńku opada,
Dziś jakiś rybak otruł złotą stynkę[172],
Pieszczotę moję; dziś miłą ptaszynkę,
Co mi śpiewała nocą nad jeziorem,
Na srebrnej brzozie, chłop zabił toporem
2270
I drzewo zrąbał…

GRABIEC

Pijaństwo, SługaDzisiaj mnie sowito
Wierzbami pod zamczyskiem Kirkora obito;
To prawdziwe nieszczęście, plecy świerzbią. — Ale
Skoro w tym zamku biją, a karmią wspaniale,
2275
Gdy z odkręconych dziobków u rynien w rynsztoki
Płynie jasna gorzałka; więc każą wyroki,
Abym przystał na służbę do kuchni Kirkora.

Czary, CzarownicaGOPLANA

Co? zawsze do niej! do niej!… Jeszcze wczora
Widziałeś serce tej kobiety. Miły,
2280
Czego zażądasz? władzy, bogactw, siły,
Zmienionej twarzy; chociażby kamyka,
Co sprawia cudem, że przed ludźmi znika
Człowiek, jak widmo rozpłynione we śnie;
Wszystko mieć będziesz. Jakże mi boleśnie
2285
Czarami twoje zakupować serce! —
Chceszli[173] mieć owe skrzydlate kobierce,
Co noszą ludzi, gdzie myślą zażądać?
O! miły, powiedz?… Czy pragniesz wyglądać
Jako ów rycerz zjawiony na chmurze
2290
Szykom Lechitów? w złocie i lazurze
Od stóp do głowy.

GRABIEC

Więc od stóp do głowy
Miło by mi wyglądać jako król dzwonkowy[174],
W koronie, z jabłkiem w lewej, z berłem na prawicy.
na stronie
2295
Jak się teraz wywikła wiedźma z obietnicy?
głośno
Bogactwo, PokusaNiech mam berło, koronę, płaszcz, złote trzewiki,
Od stopy aż do głowy, jak pan król…

GOPLANA

Diabliki!
Lećcie u zorzy
2300
Prosić purpury,
Pereł u róży,
Szafiru u chmury,
U nieba błękitu,
A złota u świtu;
2305
A może gdzie zawieszona
Na niebie tęczowa nić,
To tęczę wziąć na wrzeciona,
I wić, i wić, i wić!
Odbiegają Skierka i Chochlik.
do Grabka
O jakiej zamarzysz postaci,
2310
Zakreślony w czarów kole,
Taką moc Goplany da ci
Postać, szaty, rysy, dolę…

GRABIEC

W mojej myśli dzwonkowe szastają się krole[175].

GOPLANA

zakreśla koło
Drzewo, PtakStój cicho, nie wychodź z koła.
2315
Słyszysz, jak szumi puszcza wesoła,
Jak po gałązkach sosen, leszczyny
Zlatują na dół śpiewne ptaszyny,
Złociste wilgi, gile, słowiki.
Z nimi ciekawe słońca promyki
2320
Spływają do nas przez listki drżące.
Ale się wkrótce niebo zachmurzy,
We mgle przelecą złote miesiące
I gwiazdy blade, jak tuman burzy
Z błyskawicami!
Skierka i Chochlik niosą szaty i koronę.

SKIERKA

2325
Wszystko gotowe.

SenGRABIEC

poziewa
A! a! spać chcę…

GOPLANA

Pochyl głowę,
Zaśnij — obudzisz się skoro[176].
We śnie cię duchy ubiorą
2330
Na marę twego marzenia.

GRABIEC

kładnąc się
Cudy… Dobranoc, panie Grabku… do widzenia
Na tronie… dobrej nocy, synu organisty,
Polecam się pamięci i afekt strzelisty
Łączę…
poziewa
2335
A! a! a! cudy…
zasypia

GOPLANA

Czuwajcie nad sennym,
Ja czary piekieł zamówię.
Ściemnia się — czerwone chmury przechodzą i widma otaczają Goplanę odwróconą.

SKIERKA

Okryj go płaszczem promiennym,
Wdziej mu złociste obuwie.
Ściemnia się zupełnie. — Na głowie Goplany pokazuje się półksiężyc[177].
2340
Perła rosy z płaszcza kapie;
Zbierz te perełki po trawie
I znów przyszyj na rękawie.

CHOCHLIK

Król dobrodziej w dobre chrapie,
Na drugi bok się przewraca.

SKIERKA

2345
Goplano, niech światło wraca,
Już się twój miły przetwarzył.
Goplana daje znak — księżyc z jej czoła znika — i światło wraca.

GOPLANA

patrząc na śpiącego
Jaką on sobie dziwną postawę wymarzył.
Grabek wstaje z ziemi jak król dzwonkowy.

GRABIEC

poziewając
A — a — a — a — dobry dzień… a — piękna pogoda.
SzatanCo to? włosy na brodzie? — diabła! — siwa broda,
2350
Co to znaczy? w co znowu przewierzgnęły[178] biesy?
Jaki płaszcz! — jakie dziwne na piersiach floresy!
Śniło mi się… Dalibóg, nie wiem, co się śniło,
Karczma podobno, piwo z beczek się toczyło,
I był potop, w potopie pływałem jak ryba.
2355
Sztuczka diabla! zrobili ze mnie wieloryba,
Lewiatana w złocistym płaszczu, z brodą siwą.
Ha! chodź tu, moja wiedźmo, moje szklanne dziwo,
Król, PrzebraniePowiedz, kto mnie tak złotem i brodą ozdobił?
Powiedz, co się zrobiło ze mnie?

GOPLANA

2360
Król się zrobił.

GRABIEC

sięga do głowy i znajduje koronę
Więc niech się nie odrabia to, co już zrobione.
Sięgnęła ręka głowy, znalazła koronę.
Cudy…

GOPLANA

Nosisz prawdziwą koronę Popielów…

GRABIEC

2365
Widzę, że służy ludziom do tych samych celów,
Co czapka: kryje uszy. A to?
pokazuje berło drewniane

GOPLANA

Berło twoje.

GRABIEC

Jak chcesz, miły węgorzu, ja sobie uroję,
Że to berło; niech oko rozumowi sprzyja
2370
I powie, że to berło… Skąd wy tego kija
Wzięli, diabliki moje?

CHOCHLIK

Gdy cię Grabkiem zwano…

GRABIEC

ze wzgardą
Nie mów mi o tym Grabku.

CHOCHLIK

Gdyś był wczora rano
2375
Obywatelem lasu, wierzbą: z królo-drzewa
Filon ułamał gałąź.

GRABIEC

I ta ręka lewa
Nosi tę samą korę, którąm[179] ja porastał,
I ta kora jest berłem… Ha! to będę szastał
2380
Tym berłem po grzbiecinach. — OjciecAch wielka mi szkoda,
Że się do nieba dostał ojciec golibroda,
Wraz by oszastał długie kędziory na brodzie.
Moja wiedźmo, co chodzisz jak święta po wodzie,
Nie możesz ty mię z łaski swojej brody zbawić[180]?
2385
Nie?… basta… jaki balwierz potrafi się wsławić
Na tej królewskiej brodzie. — Ha… a jeszcze warto
Dać mi jabłko do ręki, a z dzwonkową kartą
Będę chodził po świecie jako ze zwierciadłem.

SKIERKA

Na jabłko królewskie skradłem
2390
Chłopakom z bliskiego sioła[181]
Bańkę z mydła; a dokoła
Tak piekło słońce, że z głową
I z nogami w kryształową
Siadłem kulkę. — Lecę, lecę…
2395
Wtem banieczka moja złota
Na błękitnej siadła rzece;
I konik polny — niecnota!
Kiedy pod tęczowym szkiełkiem
Usnąłem spokojnie w łódce:
2400
Zbił ją gazowym skrzydełkiem
I uciekł… a ja rozespan,
Na niebieskiej nezabudce[182]
Ocknąłem się…

GRABIEC

Diabliku, to znaczy, że jespan
2405
Głupi jak but… bo jabłko, choć jabłko królewskie,
To jabłko, nie zaś żadne migdały niebieskie.
Chochlik daje mu jabłko.
Dzięki składam waszeci — dobre… a czy winne?
kosztuje
Władza, Państwo, Urzędnik, NiewolaWięc mam wszystko, co król ma. Ach! ach! A gdzie gminne
Szołdry[183]? poddani moi, którym ja panuję?…

GOPLANA

2410
Wszystko, co na tej ziemi moją władzę czuje:
Ptaszyny, drzewa, rosy, tęcze, każdy kwiatek
Jest twoim…

GRABIEC

Trzeba zaraz nałożyć podatek.
Słuchajcie mnie… a kodeks niech będzie wykuty
2415
W spróchniałej jakiej wierzbie. Ptak, Zwierzęta, WładzaOdtąd brać w rekruty[184]
I żubry, i zające, i dziki, i łosie.
Kwiaty, jeżeli zechcą kąpać listki w rosie,
Niech płacą, rosę puszczam w odkupy[185] Żydowi;
Niech mi wódką zapłaci. Każdemu szpakowi
2420
Kazać nie myśleć wtenczas, kiedy będzie gadał…
Zabronić, aby sejmik jaskółczy usiadał
Na trzcinach i o sprawie politycznej sądził.
Wróblów sejmy rozpędzić; ja sam będę rządził
I wieszał, i nagradzał… Jaskółkom na drogę
2425
Dawać paszporta, w takich opisywać nogę,
Dziób, ogonek i skrzydła, i rodzime znaki.
Odtąd nie będą dzieci swych posyłać ptaki
Do niemieckich zakładów, gdzie uczą papugi;
Wyjęte[186] sroki, które oddają usługi
2430
Ważne mowie ojczystej. Z cudzych stron osoby,
Jak to: kanarki… śledzić. Na obce wyroby
Nakładam cło… od łokcia tęczy wyrobionej
W kraju słońca, księżyca, białej lub czerwonej
Albo fijoletowej, byleby jedwabnej,
2435
Płacić po trzy złotniki… a od sztuki szwabnej
Płótna z białych pajęczyn…

GOPLANA

O czym gadasz, drogi?

GRABIEC

Co? króluję… króluję — skarb łatam ubogi.
Róża płaci od pączka, od kalin kalina,
2440
Od każdego orzecha zapłaci leszczyna,
Czy to pusty, czy pełny… mak od ziarek maku,
Nie od makówek. Głowa na mnie nie dla znaku[187]

GOPLANA

Zostawiam ci Chochlika, Skierkę — niechaj służą,
Niechaj zrywają kwiaty, a strzęsioną różą
2445
Osypią, kiedy zaśniesz. Bądź zdrów — do wieczora.
Będę ciebie czekała nad brzegiem jeziora
I płacząc, piosnką płaczu wabiła słowika.
Odchodzi Goplana.

GRABIEC

Aż mi lżej, że ta rybia galareta znika.
Król, WładzaHej, poddani!
do Chochlika
2450
Ty jesteś królewskim ministrem,
Boś głupi.
do Skierki
A ty, drugi diable z oczkiem bystrem,
Błaznem; śmiesz mię, łajdaku, aż z radości pęknę.
Ministrze, gdzie mój powóz?

SzatanCHOCHLIK

2455
Cztery konie piękne,
Czarne — księżycowymi wierzgają podkowy;
I wóz na ciebie czeka Mefistofelowy[188];
Ale nie mów Goplanie…

GRABIEC

Dlaczego?

CHOCHLIK

2460
Bo ona
Nie chce pożyczać z piekła.

GRABIEC

Szalona! szalona!
Jeśli diabeł pożycza, bierz, bo takie wozy
Oszczędzają ci butów…
do Skierki
2465
Ty będziesz wiózł z kozy[189].
Minister za forysia[190]… teraz jechać pora.

SKIERKA

Gdzie król jedzie?

GRABIEC

Na ucztę ślubną do Kirkora.
Odchodzą wszyscy.

SCENA V

Sala w zamku Kirkora.

KOSTRYN

sam
PodstępZa pustelnika celą drzewami ukryty
2470
Słyszałem tajemniczą spowiedź tej kobiéty
O! szczęście! — teraz pan-em[191] złotej tajemnicy;
Mógłbym ją z pałacowej rozkrzyczeć wieżycy
Albo mojemu panu wiernie opowiedzieć,
SzantażAlbo okropną powieść wyrazami cedzić,
2475
Jako piasek klepsydry, w pani trwożne ucho,
Aż zobaczę skarbnicę tego zamku suchą
Jak czoło Araratu[192]… Wraca Balladyna.
Mogę mieć ją i skarby. — Szczęśliwa godzina.
staje na stronie

BALLADYNA

wchodzi głęboko zamyślona
Wyrzuty sumieniaO wszystkim wie ten człowiek stary… powie drzewom,
2480
Drzewa będą rozmawiać o tym w głuche noce,
Aż straszna wieść urośnie. — O! biedneż wy myśli,
Jak dzieci nierozumne cieniów się lękacie.
Ten starzec słowa moje łączy, składa, zbiera,
I mówi: «Być nie może… ta kobieta młoda
2485
Nie zabiła». A jeśli wie? jeżeli pewny?
A któż w taką rzecz może uwierzyć jak w pacierz?…
StrachAle jeśli uwierzył — jeśli przechodniowi
Zbłąkanemu opowie straszną zbrodnię pani,
Nim wymówi nazwisko, zlęknie się jak prostak
2490
Zemsty możnego pana. — A może — jeżeli
Dobre ma serce starzec; na końcu języka
Znajdzie litośną radę: Na co ludziom szkodzić?
A może już zapomniał, a ja nierozsądna
Myślę, o czym ten starzec myśleć już poprzestał…
2495
Bo i czymże ja jestem, aby mną się ludzie
Zajmowali, śledzili, chcieli gubić? — Piekło!
Tysiącem słów nie mogę zabić tego słowa: «On wie». —
SzatanNa cóżem[193] poszła do tego człowieka?
Straciłam się; szatańska ręka mnie zawiodła.
2500
I pomyśleć? że gdyby nie te odwiedziny,
Starzec byłby jak owe ludzi milijony,
Których nigdy na świecie nie spotkałam.
Myśleć, że ta sama godzina trwożnych myśli pełna
Byłaby jak wczorajsze godziny, i może
2505
Spokojniejsza; bo wszakże wiele by się strachu
Przez jeden dzień zatarło tajemniczą ciszą.
Teraz wszystko na nowo odradza się z twarzą
Okropniejszą. — Zazdroszczę tej, co dzisiaj rano
Mną była.
Kostryn zbliża się.

KOSTRYN

2510
Pani! od grafa przysłany
Z darami goniec — na rozkazy czeka…

BALLADYNA

Dary od męża? zawołaj człowieka,
Niech je tu złoży. Stój… czy tobie znany
Ów żebrak, który mieszka w lesie, stary?

KOSTRYN

2515
Pustelnik?

BALLADYNA

Nie wiem, czemu się nawinął
Na myśl… gdzie goniec z przysłanymi dary?
Zapewne drogie?

KOSTRYN

Graf pan zawsze słynął
2520
Szczodrobliwością… i był na kształt słońca,
Co wszędy żywne rozsypuje blaski…

BALLADYNA

Ciekawa jestem nowej męża łaski.
Zawołaj zaraz… zawołaj tu gońca.
Kostryn odchodzi.
Gdyby te dary, gdy nie przerażona
2525
Myśl… Na co było pytać się Kostryna
O tego starca?
Wchodzi Kostryn i Gralon.

GRALON

Przeze mnie, Gralona,
Kirkor pozdrawia…

BALLADYNA

Zdrów?

GRALON

2530
Zdrów jak malina.

BALLADYNA

Czy mąż ci kazał taką osłodzoną
Przynieść odpowiedź?…

GRALON

PokusaGraf dał polecenie,
Abym tę skrzynię z pieczęcią czerwoną
2535
Przyniósł do zamku, i nakazał żenie[194],
Tobie, grafini, abyś nie ruszała
Pieczęci jego ni kłódek u wieka,
Aż sam powróci…

BALLADYNA

Bogdajbym skonała,
2540
Jeśli rozumiem głos tego człowieka!
Powtórz.

GRALON

Graf Kirkor…

BALLADYNA

Wiem. — Ale dlaczego
Skrzynię okutą i przysłaną w darze
2545
Kazał mi chować aż do dnia sądnego
Zamkniętą?…

GRALON

Mówił pan: «Bo ja tak każę…»
Nic więcej…

BALLADYNA

Głupcze! Twoją głowę ciasną
2550
Nosisz na karku w skorupie blaszanej,
Aby w niej wróble, jak w dziurawym garku,
Gniazda winęły. — Skrzyni okowanej
Nie ruszać? Ha! ha! w Kirkora podarku
Widzę nieufność, nie zaś wierną miłość.
2555
Ty podły chłopie,
do Gralona
choć długa zażyłość
Łączy cię z panem, nie miałbyś odwagi
Ruszyć tej skrzyni? bo ty chłosty, plagi
Czujesz na grzbiecie… Ale ja! małżonka,
2560
Jeżeli zechcę… Gdyby mi szepnęła
Mucha… ha, gdyby cichego skowronka
Głosek podszepnął: «Otwórz», a od dzieła
Szatan odpędzał ognistymi skrzydły,
To wiesz ty, podły służalcze obrzydły,
2565
Że wola moja?

KOSTRYN

Grafini…

BALLADYNA

Ty może
Chcesz przypominać, że mój mąż ma prawo?
Więc niech doświadcza! co mi tam… Mój Boże,
2570
Gdybym ja była jak inne ciekawą,
To… Ale wy mnie nie znacie, przysięgam!
Ja tak trwożliwa, że nawet w ogrodzie
Po jabłko z drzewa upadłe nie sięgam.
Jeśli mąż zechce, o chlebie i wodzie
2575
Żyć będę, zawsze wesoła, jak wrona
Na cudzym płocie. Anim[195] teraz w złości.
Masz, stary,
do Gralona
Tęsknota, Żonaoto złotówka czerwona,
Weź ją i przepij albo przegraj w kości,
2580
I goń za panem; powiedz, że go czekam
Z niecierpliwością, że łzy po nim ronię;
Że jedwabiami złotymi wywlekam
Szarfę dla niego. Gdzieżeś ty, Gralonie,
Odjechał pana?

GRALON

2585
W nadgoplańskim borze.

StrachBALLADYNA

Nie zatrzymywał się nigdzie po drodze?

GRALON

U pustelnika stanął w celi.

BALLADYNA

Boże!
U pustelnika… Mów — ja ci nagrodzę
2590
Za każde słowo garścią złota — ale
Chcę wiedzieć wszystko… rozumiesz? Wspaniale
Nagrodzę ciebie, ale mów otwarcie.
Choćby co było okropnego — powiedz…

GRALON

W borze przez głucho zarosły manowiec
2595
Pan jechał przodem na koniu lamparcie,
A my gęsiora jechali za panem…
TrupWtem nagle pański koń dał w górę słupa,
Jakby się spotkał z ognistym szatanem.
A pan graf z konia rzekł: «Czuć w lesie trupa…»

BALLADYNA

z przerażeniem
2600
I z konia zsiadł… i…

GRALON

Krzyknął: «Za mną służba!»
I pieszo z mieczem pod wierzbę poskoczył.
Na mchu trup leżał — a piersi mu toczył
Wianek żelaznych gadzin…

BALLADYNA

2605
O!!!

GRALON

«To wróżba
Naszej wyprawy — rzekł graf. — Oto leży
Przed nami ścierwo zabitego tura».

BALLADYNA

oddychając
Ach!

GRALON

2610
«Dobra wróżba dla mężnych rycerzy» —
Mówił graf Kirkor… my krzyknęli: «Hurra!»
I znowu na koń…

KOSTRYN

Mówiłeś, Gralonie,
Że trup pod wierzbą? a na białym łonie
2615
Trupa żelazne leżały gadziny?

GRALON

Na ścierwie tura.

KOSTRYN

Nieszczęśliwa łania!

GRALON

To był tur samiec.

KOSTRYN

Gdzie wierzba się kłania?
2620
Ponad strumieniem? gdzie rosną maliny?
Wszak tak?…

GRALON

Tak, panie.

KOSTRYN

Blisko starca chaty?

GRALON

Tak…

KOSTRYN

2625
I ty mówisz, że tur rosochaty
Leżał pod wierzbą?

GRALON

Tak.

KOSTRYN

Przysiąż!

GRALON

Dlaczego?

KOSTRYN

2630
Bo ja przysięgnę na szatana złego,
Że nie tur… ale… Broń kłamstwa żelazem!
do Balladyny, dobywając miecza
Zbrodnia, MorderstwoTego człowieka trzeba zabić.

BALLADYNA

z pomięszaniem
Trzeba.

KOSTRYN

napadając
Broń się!

GRALON

broniąc się
2635
Co znaczy?
Biją się — Balladyna zdejmuje miecz ze ściany i zachodząc z tyłu, zabija Gralona.

BALLADYNA

Masz!

GRALON

O jasne nieba!
Zbrodnia!!!
kona

Kobieta, MężczyznaKOSTRYN

Grafini, napadliśmy razem
2640
Na tego starca: czy wiesz, co to znaczy?

BALLADYNA

Wiem! o mój Boże!

KOSTRYN

Ja biorę połowę
Twojego strachu, tajemnic, rozpaczy.

BALLADYNA

Co teraz robić, Kostrynie?

KOSTRYN

2645
Mieć głowę…
KONIEC AKTU TRZECIEGO

AKT CZWARTY

SCENA I

Sala w zamku Kirkora. — Uczta. — Przez okna widać błyskawice. Grabiec ubrany jak król siedzi na pierwszym miejscu. — Balladyna, Kostryn, Szlachta, Służba zamkowa; Chochlik i Skierka stoją za krzesłem Grabka.

JEDEN ZE SZLACHTY

Zdrowie jasnego króla!

GRABIEC

do Chochlika
Podziękuj, ministrze.

CHOCHLIK

ze śmiesznym gestem
Król dziękuje.

BłazenGRABIEC

2650
Mój błaźnie, każ, niech pieczomistrze
Przynoszą nowe danie…

SKIERKA

Już kuchta zamkowy
Nie ma nic na półmisek prócz cielęcej głowy,
Lecz ta, niedopieczona, na królewskim karku.

GRABIEC

2655
Widziałem dwa chodzące pawie na folwarku,
Upiec je i dać na stół, ja poczekam na nie.

KOSTRYN

Służba! przed jasnym królem, na ostatnie danie
Postawcie złotnikami napełnioną tacę.

GRABIEC

Chciwość, Pieniądzbiorąc z tacy złotniki, rozdaje Chochlikowi, Skierce — a potem napełnia kieszenię[196]
Ministrze, za rok usług z góry ci zapłacę,
2660
A nie drzyj tak poddanych; tobie, miły błaźnie,
Za tysiąc żartów, złotnik: spraw nam śmiechu łaźnię!
Sobie także za ciężkie płacę panowanie.
A to — to mi schowajcie jutro na śniadanie…

BALLADYNA

Honor to dla mnie, że gość tak dostojny
2665
Raczył nawiedzić mój zamek i stoły.
Pijcie, panowie!
Kochanekdo Kostryna, który ją za rękę ściska, mówi cicho
Chłopcze! siedź spokojny,
Na Boga! patrzą — odgadną — zginiemy.
do innych
Pijcie, panowie! Panie Chrząszcz z Jemioły,
2670
Pij waść. — Dlaczego pan Gryf siedzi niemy?
Proszę wynaleźć wesołą rozmowę.

SzlachcicPIERWSZY ZE SZLACHTY

GRABIEC

Ja mam w herbie króla —
Złote trzewiki, koronę i głowę.

PIERWSZY ZE SZLACHTY

2675
Ja mam dwie trzaski.

DRUGI ZE SZLACHTY

A ja mam pół ula.

PIERWSZY ZE SZLACHTY

A ty, grafini[197]?

BALLADYNA

Ja?…

KOSTRYN

Pani! wszak byłaś
2680
Księżniczką możnej Trebizonty[198].

GRABIEC

Proszę!!!
Najświętsza Panno! co ty narobiłaś
Książąt na ziemi! Miałaś aśćka[199] grosze?

BALLADYNA

Ja? — o! wspomnienie! Wuj nielitościwy
2685
Wygnał mię z państwa, zagrabił dzielnicę;
Przez niego bracia moi królewice
Zamordowani.

GRABIEC

Proszę! co za dziwy!
Kto by uwierzył?…

BALLADYNA

2690
I mnież odmówicie[200]
Wiary? — nie proszę o pożałowanie.
Ach ja szczęśliwsza, ja uniosłam życie;
Lecz matka moja! — Matkę moją, panie,
Zamurowano w pałacu framudze.

GRABIEC

2695
Biedna starzyzna!

BALLADYNA

Ale ja was nudzę
Opowiadaniem tego, co mię boli.
Proszę pić! proszę! Gdzie krajczy? podstoli[201]?
Niech daje wina… Wy czar dolewajcie[202],
2700
Bądźcie weseli…

GŁOS SŁUGI

za kulisą
Stój, matko!

GŁOS WDOWY

za kulisą
Puszczajcie!

BALLADYNA

Gdzie ja się skryję?

WDOWA

wpada przebijając się przez służbę i staje śród sali — dygając pomięszana
Kłaniam pięknie, moi
2705
Rycerze. —Córka, Matka Córko! ha! to się nie godzi
Zapomnieć o mnie.

BALLADYNA

Co się babie roi?
Co to za stara kobieta?

WDOWA

Wy młodzi
2710
Hulacie? dobrze. — Ale też o matce
Warto pomyśleć. — A to mnie jak w klatce
Zamknięto — stara czeka, czeka, czeka —
Ani przysłała kawałeczka chleba.
A to głód, córko! A przynajmniej mleka
2715
Kropelkę dajcie — wszak tu manna z nieba
Padać nie będzie dla biednej staruszki.

BALLADYNA

Co to się znaczy? to jakaś szalona.

WDOWA

A daj mi, córko, te złote dzbanuszki,
Matce się pić chce.

BALLADYNA

2720
Czemu tu wpuszczona
Ta stara?…

KOSTRYN

Wziąć ją! idź z Bogiem. — Mój królu,
To obłąkana.

WDOWA

do Balladyny
A powiedz: matulu
2725
Do twojej matki, nie nazywaj: stara —
Stara, ta stara —

BALLADYNA

Wziąć ją! wyprowadzić!

GRABIEC

Cha! cha! cha! — jaka to chłopska maszkara[203],
Dajcie jej pokój: trzeba ją posadzić
2730
Z nami do stołu.

Córka, MatkaWDOWA

To mi to pan dobry!…
Widzicie! dajcie ławkę, niech usiędę.
Tak, tak, tak trzeba, mój rycerzu chrobry[204],
Czcić starą matkę. — Czy to ja uprzędę
2735
Piękniejszą sobie suknię z pajęczyny?
To wina mojej kwoczki Balladyny,
Że ja w łachmanach, rada czy nierada.
Niech się nie dziwi żaden z was acanów[205],
Że ot
pokazując na suknie
2740
nie złoto, lecz kilka łachmanów
Ze starych kości na proszek opada;
Proszę wybaczyć córce mojej…

BALLADYNA

KłamstwoPiekło!
Jak tu wpuszczono tę żebraczkę wściekłą?
2745
Powiedz, jak weszłaś do złotych pokoi?
Ja ciebie nie znam…

WDOWA

O! święci anieli!
Nie znasz?… ty matki nie znasz? matki twojej?

GRABIEC

Cha! cha! cha! — uszy królewskie weseli
2750
Taki rozhowor[206]

WDOWA

Powtórz, córko, śmieléj,
Ty matki nie znasz? twojej własnej matki?

BALLADYNA

Czy wy ją znacie, panowie? powiedzcie,
Co to za wiedźma?

WDOWA

2755
Świećcie mi! ach świećcie,
Niebieskie gwiazdy! — Wy mi bądźcie świadki,
Jeśli z was który ojcem?… O ty jędzo!
Ach okropnico córko! to ja ciebie
Nie znam.

BALLADYNA

do Kostryna
2760
Każ, niech ją za wrota przepędzą,
Szczeka za głośno.

WDOWA

Urodziłam z siebie
Trumnę dla siebie — o Boże! mój Boże!…
Służalce[207] na znak dany przez Kostryna chwytają za ręce.
Puszczajcie! córko! niech pomyśli — córko!…
2765
O córko! pomyśl — ale tam na dworze
Ciemno, deszcz pada, a piorun pod chmurką
Czeka na siwy mój włos, by uderzył.
Patrzaj przez okno — grom nie będzie wierzył,
Jak mię zobaczy samą w taką burzę,
2770
Że ja nie jestem jaką zabójczynią,
Co się po nocy błąka…
Ciągną ją na znak gniewliwy Balladyny.
Powiem chmurze,
Niech bije w zamek gromem! Nie targajcie,
Ja pójdę sama. — Świat teraz pustynią
2775
Dla starej matki…

BALLADYNA

Chleba kawał dajcie.

WDOWA

Bodaj cię chleb ten zadławił! zadławił!
O! nie targajcie; bo i tak podarta
Sukienka moja — wiatr się będzie bawił
2780
Z łachmanem starej matki. O! to czarta
Córka; nie moja! nie moja! nie moja!
wychodzi — wyprowadzona przez służbę

BALLADYNA

po długim milczeniu
Czemuście smutni? Wszak pod uczty koniec
Ludzie szczebiocą, co język przyniesie.
A wy milczycie jak w zamczysku zbója?
Słychać tętent.
2785
Co to za tętent?

SŁUGA

Przybył grafa goniec.

BALLADYNA

Niech wejdzie…
Goniec wchodzi.
Jakie od męża nowiny?

GONIEC

Pan graf pozdrawia…

BALLADYNA

2790
A kiedy z powrotem?

GONIEC

BurzaBurza go w bliskim zaskoczyła lesie.
Konie ognistym przerażone grzmotem
Grzęzły po bagnach; sosny się jak trzciny
Gięły z okropnym hukiem i łoskotem.
2795
Nie można było dotrzeć do zamczyska,
I pan graf czeka w pustelnika celi,
Aż się ta burza wygrzmi i wybłyska.

BALLADYNA

Cożeście z panem nowego widzieli?

Król, Rycerz, SprawiedliwośćGONIEC

Pan graf pomyślnej dokonał wyprawy.
2800
Zaledwieśmy[208] wjechali w gnezneńskie ulice,
Koło czerwonej bramy spotkaliśmy orszak
Rycerzy uzbrojonych; na ich czele Popiel
Jechał konno. Koń jego dumny piął się nieraz
I zawieszał w powietrzu żelazne kopyta
2805
Nad głowami pokornie klęczącego ludu.
Gotycyzm, Trup, Tłum, WładzaWtem Kirkor — któż by myślał? Kirkor samotrzeci[209]
Chwyta dłonią koniowi królewskiemu cugle
Krzycząc: «Srogi tyranie! trzema zabójstwami
Doszedłeś aż do tronu: idź w piekło!» To mówiąc
2810
Mieczem rozciął przyłbicę ukoronowaną
I za szaty chwyciwszy podniósł, wstrząsnął trupa
I ludowi pokazał. Lud zrazu oniemiał;
Potem w niebo ogromnym uderzył okrzykiem,
Nie można było wiedzieć, pochwalał czy ganił.
2815
Nagle się cały ku nam rzucił szumną falą,
Chwila — a już nas jako trzy maleńkie mrówki
Zalał, strzaskał, zdruzgotał. Kirkor jedną ręką
Trzymał trupa, a drugą swój miecz zakrwawiony.
My zaś, jego rycerze, pełniąc rozkazanie,
2820
Mieczów nie dobywali. Wtem tłok ludu, jako
Bałwan[210] rzucony wiatrem, zniżył się kolanem
Przed olbrzymią postawą Kirkora i wołał:
«Niech żyje ludu mściciel! Kirkor król niech żyje!»

BALLADYNA

Co mówisz? Kirkor królem?

GONIEC

2825
Racz końca wysłuchać.
WładzaGdy lud głosił go panem, Kirkor miecz błękitny
W trupiej ocierał szacie; widać, że głęboko
Dumał, jakimi słowy myśl wyrazić zdoła.
Na koniec rzekł: «O! Lachy, ja nieznany rycerz,
2830
Nie mogę przesławnemu władać narodowi;
Com uczynił, czyniłem nie dla wyniesienia
Głowy mojej, czyniłem to dla szczęścia ludu.
Chłop, Pozycja społeczna, Tajemnica, WładzaJam stworzony do ciszy wiejskiej i prostoty,
Dla mnie za ciężką nawet była godność grafa,
2835
I zniżyłem ją szczeblem, pojąwszy w małżeństwo
Zamiast jakiej królewny ubogą chłopiankę;
Ona zamiast herbowych znaków połączyła
Z herby moimi dzbanek pełny malin; ona
Niepodobna królowej; ani państwa pany
2840
Zechcą chłopianki dzieciom na przyszłość podlegać[211]».

BALLADYNA

Niegodne kłamstwo! kłamstwo! to kłamstwo!…

GONIEC

I dalej
Błazen, KrólKirkor tak rzecz prowadził: «Ogłoście po kraju
Bezkrólewie; a kto się na zamku pokaże
2845
Uwieńczony prawdziwą koroną Popielów,
Koroną, w której znany brylant »żmije-oko«
Między dwoma rubiny na trzech perłach leży,
Tego królem obierzcie». Lud zgodnym okrzykiem
Przyzwolił na tę mowę i osierocony
2850
Czeka, aż się ukaże król, dziedzic korony.

GRABIEC

na którego wszyscy patrzą
PtakCzemu ci ludzie patrzą na mnie jak gawrony?

SZLACHTA

Klękajmy wszyscy przed tym ukoronowanym,
On królem…

GRABIEC

LosCo? ja królem? gdybym nie był pjanym,
2855
Upiłbym się z radości. Los głupi jak rura!
Wyskoczyłbym ze skóry, gdyby moja skóra
Nie była teraz skórą królewską.

SZLACHTA

Żyj długo…

GRABIEC

Sto lat! Sto lat żyć będę; Wążwziąłem skórę drugą
2860
Jak wąż — jak wąż, panowie, mam oko z brylanta.
Puściłbym się po sali z grafinią kuranta[212],
Gdyby nie godność, prawda? która siedzieć każe.
Tak się w mój tron złocisty królowaniem wrażę[213],
Że nie oderwą ludzie od tronu człowieka.
2865
Proszę! co za dziw!

BALLADYNA

do Kostryna
Słyszysz, jak burza się wścieka?
Dzwonią deszczowe rynny.
W tej okropnej burzy
Strach, Wyrzuty sumieniaSłyszę głosy płaczące…

KOSTRYN

2870
To krzyk nocnych stróży.

BALLADYNA

Nie, to są jakieś głosy inne, jęk ze świata
Umarłych. — Lej mi wina. Wszystko tak się splata,
Że chyba się powiesić.

Obyczaje, Sługa, ZwierzętaGRABIEC

Teraz po obiedzie
2875
Trzeba wymyślić wesołą zabawę.
Każcie tu wpuścić kuchenne niedźwiedzie,
Co kręcą rożnem; niech tańczą.

JEDEN ZE SŁUG

Kulawe,
Pan graf podstrzelił je…

Czary, TajemnicaGRABIEC

do Chochlika
2880
Więc ty, ministrze,
Weź moje berło wierzbowe i na nim
Graj jak na dudzie — a zatykaj bystrze
Dziurki palcami, jeśli pomysł nowy,
Dążący prosto ku uszczęśliwieniu
2885
Przyszłych poddanych, wypsnie ci się z głowy
Przez głupie wrota. Słuchajcie w milczeniu…
Graj!

CHOCHLIK

Co grać, panie?

GRABIEC

Kładź palce na dziury,
2890
Te[214] berło z mojej wykręcone skóry
Wie, co ja lubię.

SKIERKA

Graj! ja do wtoru[215]
Zawołam echa ciemnego boru,
Co rzecz widziały.
Chochlik gra na flecie smutną pieśń wiejską, a zmieszane głosy w powietrzu poczynają śpiewać.

ŚPIEW

2895
Obie kocha pan;
Obie wzięły dzban:
Która więcej malin zbierze,
Tę za żonę pan wybierze.
Cha!… cha!…
Pieśń niknie jak echo.

BALLADYNA

2900
Co to się znaczy? kto śpiewał i taką
Pieśń skończył śmiechem?

KOSTRYN

Cyt… to przywidzenie!

BALLADYNA

Ktoś śpiewał…
do Chochlika
Proszę, graj —
do Kostryna na stronie
2905
A ty, Kostrynie,
Patrz w twarze ludzi, a jeśli dostrzeżesz,
Z których ust wyjdzie pieśń, powiedz; obmyślę,
Co z tym człowiekiem stanie się…
do Chochlika
Dudarzu,
2910
Zagraj mi jeszcze wieśniaczą balladę
I obudź echa wiszące nade mną
W kopule sali. — Objaśnić[216] pochodnie.
Chochlik gra.

Duch, SzatanŚPIEW DUCHÓW

Tobie szatan stróż
Włożył w rękę nóż;
2915
Siostra twoja rwie maliny.
A ty? a ty? Nóż twój siny
Poczerwieniał krwią… O!
Pieśń kończy się echowymi jękami.

KOSTRYN

Przestań, grafini mdleje.

BALLADYNA

Nie… ja żywa…
2920
Śpiewajcie… jeszcze. — Objaśnić pochodnie…
Chochlik gra.

ŚPIEW DUCHÓW

Na twej czarnej brwi,
Niby kropla krwi.
Kto wie, z jakiej to przyczyny?
Od maliny? lub kaliny?
2925
Może… cha!…
Pieśń kończy się echem.

BALLADYNA

daje znak ręką
Dalej…

JEDEN Z PANÓW

SzaleństwoCo znaczy takie obłąkanie
W oczach grafini? Czy prosta piosenka,
Którą wieśniacy przy grabionym sianie
2930
Nucą na fletniach, tak ją biedną nęka?…

BALLADYNA

Dalej!…

SenJEDEN Z PANÓW

Obudźcie tę kobietę bladą.
Ona zasnęła i śpi z otwartymi
Oczyma…

KOSTRYN

do nieruchomej Balladyny
2935
Pani!…

JEDEN Z PANÓW

Rozkaż, niech ją kładą
W gorące łoże, skościała jak drewno…
Grom bije głośny… Balladyna budzi się.

BALLADYNA

Co ze mną było?… Jak ja okropnymi
Sny przerażona.
do Kostryna
2940
Strach, TajemnicaSłuchaj ty… ja pewno
Gadałam we śnie. Czy we śnie gadałam?

KOSTRYN

Nie…

BALLADYNA

Bogu dzięki. Ale gdy ja spałam,
Wyście musieli rozpowiadać głośno
2945
O czym okropnym?
do gości
Kobieta, Wino, Praca, ZabawaProszę, pijcie! — widzę,
Że lepiej zrobię usiadłszy za krosno[217]
Niż przy pucharach.

GRABIEC

budząc się
Przepraszam, panowie.

BIESIADNICY

2950
Za co?

GRABIEC

Przepraszam i bardzo się wstydzę,
Że byłem zasnął[218].
pije
Zamku pana zdrowie!

BIESIADNICY

Zdrowie Kirkora!

GRABIEC

2955
Podściwy! podściwy!
Zamiast panować woli jeść maliny.
Każcie, niech jaki leśnik lub myśliwy
Pójdzie do boru i malin przyniesie.

BALLADYNA

Straszne zachcenie…

GRABIEC

2960
W podzamkowym lesie
Muszą być słodkie maliny i duże,
I smakowite, skoro Kirkor woli
Dzban takich malin niż meszty[219] papuże
I płaszcz królewski. — Każ, niech nam podstoli
2965
Malin dzban poda na pokosztowanie.

DuchBALLADYNA

Odwagi!… nic się gorszego nie stanie.
GotycyzmSłyszałam echa grobowych rozwalin[220],
Ujrzę, czy więcej prócz słów co[221] wyrzucą
Wzruszone groby. — Malin! dajcie malin!
Pokazuje się cień biały Aliny z dzbankiem malin na głowie.
2970
StrachCzułam cię dawno w powietrzu — a teraz
Widzę. — Jak błyszczą oczy twoje — biała!
Ja się nie lękam — widzisz — ale ty się
Nie zbliżaj do mnie…

PIERWSZY ZE SZLACHTY

O czym ona gada?

BALLADYNA

2975
Mów ze mną przez stół. — Niech mi jaki człowiek
Da rękę — ja się boję —

PIERWSZY ZE SZLACHTY

Czy słyszycie,
Jak ząb jej dzwoni o ząb z przerażenia?

BALLADYNA

GotycyzmIdź… potępiona — odnieś, skąd przyniosłaś
2980
Ten dzbanek pełny czegoś, co się rusza,
Jak to, co w grobie. — Czy powieszonego
Na zamku wieży przed latami trupa
Cień padł do sali i stoi na nogach
Nie oddychając… — O! precz… widmo białe
2985
Zarżniętej —
Cień znika.

PIERWSZY ZE SZLACHTY

Jaka woń malin! czujecie?

DRUGI ZE SZLACHTY

Powietrze pełne malin…

SługaBALLADYNA

padając
O! umieram!

KOSTRYN

Wody!… hej wody! Ja szaty rozdzieram,
2990
Lejcie tu na pierś — niech służebne wnidą[222].
Wchodzą kobiety.
Wynieście panią…
Wynoszą Balladynę.
Raczcie wstać od stołu,
Pochodnie gasną. Napełnia ohydą
ObyczajeTen stół splamiony, resztki chleba, wołu.
2995
Czy chcecie rzucać ogryzione koście
Wzajem na siebie, jak czynią Duńczycy?…
Proszę do komnat. — Wy stoły wynoście;
Wy z pochodniami poprzedzajcie króla,
Gdzie dlań usłano w pobocznej wieżycy
3000
Łoże puchowe. — Jutro się rozhula
Zamek i będzie wesoły jak wczora.
Lecz na dziś dosyć… Panowie, spać pora.
Jedzenie, Pijaństwo, Niemiec, PolakProszę porzucać puchary i ławy —
Jak ciężko Lachy odpędzić od strawy
3005
I od napoju; wiszą by[223] pijawki
Na uszach dzbanka, przy muzyce czkawki.
Podczas tej mowy wynoszą stoły. Grabiec wyprowadzony przez służbę z pochodniami, za nim wszyscy biesiadnicy i Kostryn wychodzi ostatni.

SCENA II

Las przed celą pustelnika. Burza trwa.
Pustelnik i Kirkor.

KIRKOR

Kradzież, ZłodziejChroń się, starcze, do celi, burza tobie z głowy
Okradnie siwe włosy. Ludzie i zdarzenia
Kradną… złodziej płaszcz zedrze, a nędza koszulę.
3010
Trzeba wszystkiemu zbrojną ręką się opierać…
Lecz smucisz się za wcześnie — bo ja ci przysięgam,
Że zginę lub skradzioną koronę odzyskam.
Oto choć bliski domu, mógłbym za godzinę
Z ust żony pocałunków tysiąc wziąć na drogę
3015
I napić się jak ptaszek w różanym kielichu,
Dziobiąc rosy perełki: wolę tej rozkoszy
Zaniechać, a do Gnezna zaleciawszy nocą,
Lud zebrać — i obwieścić wszystkiemu gminowi,
Jakoś ty, dziedzic prawy, bezecną kradzieżą
3020
Dobra twego postradał. Potem zaś trębaczom
Każę głosić po kraju i mieście, że kto się
O tron Lachów zgłaszając pojawi na zamek
Uwieńczony prawdziwą koroną Popielów,
Temu ja fałsz zarzucam; takiemu na czole
3025
Mieczem wypiszę słowo zasłużone: złodziej
Módl się więc za mnie, starcze, aby mi Bóg żywy
Dał zwyciężyć na szrankach — i czekaj z powrotem.

PUSTELNIK

Niech cię Bóg błogosławi.

KIRKOR

klaszcze
Wchodzi Żołnierz.
Wsiadać na koń! lotem
3030
Trzeba spieszyć do Gnezna.
Rycerz wychodzi.

PUSTELNIK

Słuchaj! ja ci radzę
Wróć do zamku, odpocznij, po dalszej rozwadze
Obaczysz, co przedsięwziąć.

KIRKOR

Marzenie, SielankaJa, starcze, leniwy,
3035
Dzisiaj odrobić chcę całą pańszczyznę;
A odrobiwszy całą, żyć szczęśliwy
Z drogą małżonką. Całą ci ojczyznę
Włożę na barki; a gdy będziesz dźwigał
Rzeczy i ludzi, to ja się zakopię
3040
W zamku spokojny… Niechby mi dościgał
Sad owocowy, niechbym małe chłopię,
Dzieciątko moje, na rękach kołysał,
O to się modlę… Ty mi zaś co roku
Z tronu do chaty listy będziesz pisał.
3045
Niechaj raz na rok spadnie mi z obłoku
Biały gołąbek i pod skrzydełkami
Przyniesie powieść, pełną tych wielkości,
Co budzą uśmiech i sen pod lipami
Dają smaczniejszy… Król mi pozazdrości
3050
Żony i dziecka, i lipy, i chłodu,
I snów pod lipą — i złotego miodu.
Żegnaj mi! żegnaj! Nim słońce zaświeci,
Będę w stolicy. Hop! hop! na koń, dzieci!
Kirkor wychodzi. Słychać tętent oddalających się.

PUSTELNIK

sam
Zbrodniarz, Żona, MatkaO Boże! Boże! Wolę, niech do Gnezna wraca,
3055
Niżby miał do tych piersi szlachetnych przycisnąć
Krwawą swoją małżonkę. Bogdajbyś ty nigdy
Nie znał, Kirkorze, z jakiej matki się urodzą
Dzieci twoje. Bogdajby za pierwszą nagrodę
Bóg uczynił cię wdowcem, nim ojcem uczyni.
Słychać głos Wdowy.

WDOWA

za sceną
3060
Biedna ja! biedna!

PUSTELNIK

Co to za wołanie
Tak pełne płaczu?

WDOWA

za sceną
O biedna ja! biedna!
Wdowa wchodzi jak ślepa, szukając drogi ręką.

Kobieta, StarośćPUSTELNIK

Jakaś kobieta, jak łachman w łachmanie,
3065
W noc tak okropną, ślepa, sama jedna!
do Wdowy
Skąd, moja matko?

WDOWA

Córka, MatkaMatko? O! na Boga,
Tak nie nazywaj, córko niegodziwa!
Matka? psia matka!

PUSTELNIK

3070
Skąd idziesz, uboga?

WDOWA

Ja nie uboga. — Siwa, siwa, siwa,
Jak gołąbeczek. — Nie wiesz, co się stało?!
Grafini, moja córka, wielka pani,
A ja na wietrze z głową taką białą
3075
Mówię piorunom: «Bijcie! bijcie we mnie!»
I nie chcą słuchać… A w zamku zebrani
Pijaki sobie winszują wzajemnie,
Że córka moja pije, wielka pani. —
Czy ty rozumiesz? — Ma zamek i wieże —
3080
Grafini —

PUSTELNIK

Jak się córka twoja zowie?

WDOWA

Zowie się córką. Ale ja nie wierzę,
Ażeby ona miała oczy w głowie,
Oczy, co płaczą. — W taką zawieruchę,
3085
W takie pioruny, na deszcz wygnać matkę!
Co ją karmiła, co piersi ma suche,
Starością suche — a włos taki biały,
Jak co świętego.

PUSTELNIK

Chodź pod moją chatkę,
3090
Ty drżysz od zimna! chodź!

WDOWA

I zamek cały
Do niej należy, wielki jak pół świata…
Widzisz!… Grafini?!

PUSTELNIK

Chodź!…

WDOWA

3095
Tu będę czekać;
Czy córka moja wie, gdzie twoja chata?
A kto wie? może, jak pies zacznie szczekać
Na jaki łachman, to wspomni o matce
I każe szukać po świecie. — Być może!
3100
Wszak Bóg ma litość!

PUSTELNIK

Chodź! przepłaczesz w chatce
Tę noc burzliwą, a gdy błysną zorze,
Król, Matka, Rodzina, Sprawiedliwość, MiłośćJa cię powiodę do wielkiego króla;
Do nóg się rzucisz, błagając o litość
3105
I…

WDOWA

Powiem — jemu:… «Ja biedna matula
Do nóg się rzucam.
klęka
Cierpienie, MatkaKrólu! złoty panie!
Każ córce, która ma złota obfitość,
3110
Niechaj mnie kocha».
wstaje
A król z tronu wstanie
I zaprowadzi mnie do serca córki.
O! o! o!
płacze
SamobójstwoWiesz ty, za szkaplerza[224] sznurki
3115
Wieszałam się na sośnie skrzypiącej, za garło,
Drzewo się ułamało…
Głupia — ślepa, wybrałaś gałązkę umarłą,
Gałązkę — córkę drzewa.CórkaŻelazna gadzino,
Nie zlitowałaś się ty matki wdowy?
3120
A ja by żyła chleba okruszyną
W twoich pałacach! Niechby twoja ręka,
Sypiąc gołąbkom w trawę żer perłowy
Nie odganiała od pszenic ziarenka
Zgłodniałej matki. — Wygnać w las! na burze!
3125
Wypędzić matkę! — WzrokUpadłam w kałużę
I grom czerwony wyjadł z powiek oczy,
Wyjadł do szczętu…

PUSTELNIK

Oślepłaś?…

WDOWA

Mózg toczy
3130
Okropna ciemność. Miałam przed wieczorem
Tyle światłości, że mogłam za borem
Rozróżnić białe słońce od księżyca;
A teraz…
Błyska.

PUSTELNIK

Jak to? i ta błyskawica
3135
Nie świeci tobie?

WDOWA

Wzrok ludzi nie strzeże
Od Boga ręki — co mi dziś po wzroku.
A wiesz ty?… wiesz ty, że ja teraz wierzę,
Ptak, MatkaA nie wierzyłam dawniej — że co roku
3140
Ptaszki jaskółki, nim pójdą za morze,
Stare, zgrzybiałe, biedne matki — duszą.
Tak, tak, tak… ludzie prawdę mówić muszą.
Żebrząc po świecie, piosenkę ułożę;
Groszową piosnkę o jaskółkach czarnych,
3145
Co duszą matki — proszę! w ptaszkach marnych
Taka nielitość! Głód, StarośćWygnać matkę starą,
Głodną, na cztery wichry, targające
Za siwe włosy.

PUSTELNIK

Podściwych tysiące
3150
Padają na tym świecie złych ofiarą.
Gdybym ja ciebie wziął za nieszczęść świadka…

SzaleństwoWDOWA

To i ty matka… i ty także matka?
Nie pójdę z tobą, bo się będziem kłócić
O piękność imion naszych córek — moja!
3155
Ach gdybyś ty mię z grobu chciał occucić,
Wołaj: «Bladina». — Pójdę szukać zdroja
I pić jak wróble, zadzierając główkę
Do Pana Boga — dzięki Mu, dał wody.
śpiewa mrucząc
Stara miała jedną krówkę
3160
I chacinę, i ogrody,
I dwie córki…
odchodzi w las

PUSTELNIK

Po kraju całym szukać każę
Tej matki — i okropny sąd wydam na dziecko.
odchodzi do celi

SCENA III

Noc — błyska. — Sala bez światła w zamku Kirkora.
Skierka i Chochlik wychodzą z drzwi, którymi wyprowadzono po uczcie Grabka.

SKIERKA

Nasz pan usnął tam na wieży
3165
I śpi głęboko; ja lecę,
DiabełNim się ta burza uśmierzy,
Kąpać się w błyskawicach.

CHOCHLIK

PtakJa wyprawiam hecę
W stajni, gdzie nad wrotami nie przybito sroki.
3170
Czy wiesz, że na tej wieży puchacz jednooki
Zaprosił mnie na ucztę; będzie patrzał krzywo,
Jeśli pogardzę udem zadziobanej myszy.

SKIERKA

MatkaJa matkę bociana siwą
Lecę nakarmić; nie słyszy
3175
Na prawe ucho i ślepa;
Wczora od chłopskiego cepa[225]
Uratowałem niebogę…
Polecę, czekać nie mogę.
W taką burzę biedna stara
3180
Może z przestrachu umarła.

CHOCHLIK

Co to za stuk?…

SKIERKA

To burza drzwi zawarła[226].

CHOCHLIK

Cyt… ktoś idzie…

SKIERKA

Jakaś mara
3185
W bieli… przez okno wylecę…
wylatuje przez okno

CHOCHLIK

Za nim! na koniach w zamku wyprawować hecę.
wylatuje

SCENA IV

Sala taż sama.

ZbrodniarzBALLADYNA

sama wchodzi w nocnym ubiorze z nożem w ręku
Nie mogłam spać, nóż leżał przy mnie, wzięłam…
W koszuli — wstyd! gdyby cię kto zobaczył
W koszuli z nożem w ręku? — Jak tu ciemno!…
idzie ku wieży
3190
Cyt!… jakiś szmer? — Wiatr mi zagasił świecę…
To przywidzenie — nic nie słychać, zamek cały
Głęboko śpi… Lecz jeśli śpi ten człowiek
Z otwartą tak powieką?… to co? to co?
Jeżeli dziś nie zrobię rzeczy, jutro
3195
Żałować będę, wiem, żałować będę.
Duch, StrachWiatr zamknął za mną drzwi, a ja myślałam,
Że jaki ciemny duch zamykał za mną;
I dotąd nie spojrzałam w tamtą stronę,
Jakbym się bała spotkać z czym okropnym.
ogląda się
3200
A widzisz, nie ma nic, nic nie ma. Ciemne
Powietrze, mgła; żadnych nie widać mar.
Błyska.
Burza, Ogień, ŻywiołyWszelki duch Boga chwali! Jaka to była
Błyskawica czerwona! jak wszystkie ściany
Widziałam białe. — Cyt. — Nie słychać nic —
3205
Spiesz się! — Lecz jeśli żar błyskawic lunie
Na moją twarz, gdy będę z nożem stała
Nad nim; to co? — Ogień pokaże tobie
Miejsce, gdzie masz uderzyć. — O! błyskawice,
Stwórzcie czerwony dzień na łonie nocy,
3210
Bądźcie mojego czynu słońcem. — Idę.
wychodzi na wieżę

SCENA V

Sala taż sama.

KOSTRYN

wchodzi zbrojno z dobytym mieczem
Drzwi otworzone[227]. Teraz mię, Fortuno[228],
Prowadź i pomóż ze złotego cielca
Jak Jazonowi[229] złote obciąć runo,
Marzenie, Rodzina, Sługa, Pycha, WładzaA ja przysięgam, że choć syn wisielca,
3215
Będę na tronie jako syn książęcy;
Dziś sługa gorszych, jutro pan tysięcy
Lepszych ode mnie. — Cyt. — To puchacz huczy
Na wieży zamku. — Idźmy na drabinę —
Wszystko gotowe. Mam pęk cały kluczy
3220
Od bram zamkowych, płachtami obwinę
Konia podkowy — i z ową koroną
W pochmurnej nocy jak duch czarny zginę;
Kobieta "upadła", KochanekA co nad wszystko, z cudzołożną żoną
Rozbrat na wieki. O! szatanie, prowadź!
chce iść na wieżę i we drzwiach spotyka się z powracającą Balladyną
3225
Kto to?
cofa się z przestrachem

BALLADYNA

Ja.

KOSTRYN

Sama — w ciemnościach — co znaczy?
Słyszałem jakiś jęk, szedłem ratować.

Krew, ZbrodniarzBALLADYNA

Przynieś mi światła; niech światło zobaczy,
3230
Jak ja okropnie muszę być czerwona.
Skończyłam. — Kogo ty ratować chciałeś?
Już zdaje mi się, że ta burza kona,
Ustało błyskać. — To i ty słyszałeś
Ten jęk okropny?… aż tu było słychać?!
3235
To dziwnie! Kiedy przestawał oddychać,
Raz westchnął. — Idź ty po światło, Kostrynie,
Idź na dół.
Kostryn wychodzi.
Kondycja ludzka, TrupDziwnie krew pachnie ode mnie…
Stało się — stało; teraz nadaremnie
3240
Żałować rzeczy. Stało się — przeminie.
Z nas wszystkich kiedyś będą takie trupy.
Świecy! — mój cały zamek za błysk świecy![230]
Kostryn wchodzi bez światła.

KOSTRYN

Wszystko śpi w naszej ceglanej fortecy,
Nawet zagasły latarniowe słupy
3245
Przy bramie zamku. Czy służbę rozbudzić?

BALLADYNA

Nie budź nikogo; musiałam zabrudzić
Ręce po łokieć. Dziwną pachnę wonią.

Władza, ZbrodniaKOSTRYN

Wzięłaś koronę?

BALLADYNA

Nie… stój, pójdę po nią.
3250
Ja się nie lękam. Wiem, gdzie stoi łoże.
Wychodzi Balladyna na wieżę.

KOSTRYN

BógStraszna odwaga. Omal tobie, Boże,
Nie podziękuję, że mi ona kradnie
Czyn ten okropny… Chciałbym na jej czole
Zobaczyć, jaką barwą lwica bladnie[231].
Balladyna wraca bez korony.

Zbrodniarz, StrachBALLADYNA

3255
Próżno w ciemnościach macałam po stole,
Ten stół miał jakieś rysy zimnej twarzy.
Może to nie był stół…

KOSTRYN

Ty stój na straży,
Ja pójdę szukać…

BALLADYNA

3260
Stój… Nie, idź — wszak ja się
Nie lękam siebie. — Nawet nie żałuję…
Kostryn wychodzi na wieżę.
Ja wiem, że zwykle Lachom żal po czasie
Zawraca głowy i sen cichy truje.
Gotycyzm, TrupMoże się teraz trup czerwony snuje
3265
Przed ludzi śpiących oczyma, a oni
Przez sen żegnają krzyżem cichą marę. —
Schodzi po wschodach[232]; jak te szczeble stare
Trzeszczą…
do Kostryna, który wchodzi z koroną
Znalazłeś… ty coś trzymasz w dłoni?

KOSTRYN

ponuro
3270
Tak.

BALLADYNA

Daj. Nie! nie! nie! nie zbliżaj się do mnie,
Bo będę wołać ratunku od ludzi…
Stój tam.

KOSTRYN

Co znaczy? mówisz nieprzytomnie.

BALLADYNA

3275
Stój tam, bo krzyknę, zamek się obudzi,
Morderstwo, PrzeczucieStój tam z daleka, aż w tobie przeminie
Ta myśl… W powietrzu ją czuć… o! Kostrynie,
Chciałeś mię zabić, serce twoje biło
Głośno, jak moje bije, gdy zarzynam.

KOSTRYN

3280
Jeślim to myślał, na wieki przeklinam
Ów zakąt mózgu, gdzie się urodziło
Szalone dziecko.

BALLADYNA

Chodź tam, do komnaty…
A namówiemy[233] się po cichu razem,
3285
Co jutro czynić…
Rozwidnia się trochę.

KOSTRYN

Doniosły mi czaty,
Że Kirkor wrócił do Gnezna, żelazem
Grożąc takiemu, co by się z koroną
O tron upomniał…

BALLADYNA

3290
To nic… będę miała
Ludzi i miecze; a za moją stroną
Będzie ta tłuszcza ludzi, omal cała
Karmiona w zamku… Kirkor nie poskromi
Złotego deszczu. — Cyt. —

KOSTRYN

3295
Nic, to na dworze
Wróble świegocą.

BALLADYNA

ŚwiatłoJak to? już dzień? Boże!
Jak biała światłość… mdło mi! mdło mi! mdło mi

KOSTRYN

Idź, prześpij szarą godzinę poranku.
3300
Ja sam obudzę, gdy słońce zaświeci;
Staniesz w rycerzy uzbrojonych wianku.
PieniądzJakoś to będzie — wojsko nam się skleci.
Daj klucz od skarbu, będę mierzył garcem[234]
Przekupne złoto.

Dziecko, Matka, Tajemnica, Zbrodnia, ZbrodniarzBALLADYNA

3305
Skończ także ze starcem,
Co mieszka w celi — a nas tylko dwoje
Będzie wiedziało.

KOSTRYN

Ty ciężarna; troje.

BALLADYNA

Jak to? i dziecko noszone w żywocie
3310
Będzie wiedziało? — Idź! — W biednej istocie
Nieurodzonej taka tajemnica.
Ty się najgrawasz[235]? jeśliby tak było,
Jak ty powiadasz — czy ja szalenica
Porodzić żywe? Lecz nie — będzie żyło,
3315
Dziecko nic nie wie…

Kobieta, RycerzKOSTRYN

Niechaj moja lwica
Spać się położy — i zbudzi się świeża
Do nowych czynów, w przyłbicy rycerza.
Wychodzą.
KONIEC AKTU CZWARTEGO

AKT PIĄTY

SCENA I

Poranek na leśnej łące. — Skierka i Chochlik.

SKIERKA

3320
Jak po burzy ranek świeży!
Byłem u matki bociana
I nakarmiłem.

CHOCHLIK

Ja na zamku wieży
Ucztowałem u sowy. Gdzie pani Goplana?

SKIERKA

3325
Rośliny, ZwierzętaZnów polecę po rozłogach,
Polecę łąką i borem;
Kwiatki postawię na nogach,
Rozczeszę żyto na grzędzie,
Zatrzymam się nad jeziorem,
3330
Zawołam: «Labu, labusie!»
I dwa Goplany łabędzie
Po wód błękitnym obrusie
Przypłyną do mnie z ajeru[236];
Garsteczką złotego żeru
3335
Śnieżne ptaszęta przysypię;
I znów lecę pod leszczynę,
Gdzie łania Goplany szczypie
Błyszczącą deszczem krzewinę;
I tęczę nad nią zawieszę,
3340
I różę nad nią rozwinę;
I znowu dalej pospieszę
Na skrzydłach babki konika.
Przypływa tuman mgły rannej, oświecony tęczą; spod bramy kolorów wychodzi Goplana.

GOPLANA

Chodźcie mnie uścisnąć, aniołki,
Bo Goplana na wieki wam znika.
3345
O! zapłakane fijołki!
Róże moje, bądźcie zdrowe.

SKIERKA

Co ty śpiewasz?…

GOPLANA

Niestety! niestety!
Piosenkę pożegnania.

SKIERKA

3350
Jeszcze oczerety[237]
Nie gną się od jaskółek, jeszcze dnie wiosnowe.

Kara, WygnanieGOPLANA

Polecę w okropną krainę,
Gdzie sosny i śniegi sine,
Gdzie słońce jak gasnący żar;
3355
Gdzie księżyc jak twarz tych mar,
Co z grobu wychodzą na cmentarz.
Anioł kar ze mną popłynie
Krzycząc mi w duszy:
«Pamiętasz o róż i malin krainie».
3360
Bądźcie zdrowi! bądźcie zdrowi!
Zemsta, BógPoplątałam ludzkie czyny
Tak, że Bogu mścicielowi
Trzeba wziąć grom i upuścić
Na ludzkie dzieła i winy…

SKIERKA

3365
My cię nie chcemy opuścić,
Goplano! Goplano! Goplano!

GOPLANA

Puszczajcie biedną wygnaną,
Kiedyś wam o mnie zaśpiewa
Piosenkę obca ptaszyna
3370
Usiadłszy na gałązce płaczącego drzewa.
Bądźcie zdrowi! moja wina,
Że wygnana w północ lecę.

CHOCHLIK

Jeszcze ci w drodze poświecę,
Jak hajduk[238] biegnąc z ognikiem.

GOPLANA

3375
PtakDziś długim związane szykiem
Na północ lecą żurawie,
Uczepię się tego wianka
I w powietrzu się przepławię,
Jak biedna dziewic równianka[239]
3380
W błękitne rzucona fale.

SKIERKA

O biada! o biada! o biada!

GOPLANA

Próżne żale! próżne żale!…
pokazuje w głąb lasu
PtakTam szarfa żurawi spada
Na łąki błyszczące rosą;
3385
Gdy się żurawie podniosą,
Uchwycę się szarfy końca
I w błękit polecę blada,
Blada jak miesiąc od słońca,
Lekka jak liść, co opada.
3390
Lecz nad mury gnezneńskiemi
Lecąc, zaśpiewam smutne pożegnanie ziemi.
Wychodzi — Skierka i Chochlik lecą za nią.

SCENA II

Pod murami Gnezna wał.
Kirkor z dobytym mieczem, ze skrzydłami orlimi na barkach, wchodzi na czele wojska. — Chorągwie rozwinięte — trąby grają.

KIRKOR

do Rycerzy
Rycerz, Walka, Władza, ZdradaCzłowiek, co się o berło Lachów upomina,
Nie chciał wystąpić w szranki; jak podła gadzina
Kryje się, a zebrawszy, co mówię! ten podły
3395
Obietnicami, złotem, zakupiwszy sobie
Mnogich stronników… rycerz z nieznanymi godły[240],
Walką chce tron owładać[241] i na moim grobie
Stanąć jako na pierwszym szczeblu królowania.
Mnodzy rycerze nasi (niech nas Bóg ochrania
3400
Od takiego szaleństwa i takiej ślepoty!),
Bóg, Cnota, SprawiedliwośćMnodzy nasi rycerze przeszli pod namioty
Jasnego oszukańca, lecz Bóg patrzy z nieba
W serca ludzkie; nam zdrajców przekupnych nie trzeba.
Skoro przybędzie Popiel, po którego w lasy
3405
Posłałem trzech rycerzy, z orlimi hałasy[242]
Rzucimy się na złoty obóz samozwańca.
do Rycerzy stojących na murach
Wy zamykajcie bramy… Niech z każdego szańca
Na pole walki patrzą mnogie samostrzały!
Gdybym ja przegrał, zginął, to jeszcze te wały
3410
Długo bronić się mogą… Niech wam siwe głowy
Przypomną w chwilę strachu, że mur południowy
Najsłabszy, że tam trzeba postawić mur ludzi.
Ale da Bóg, że miasto jutro się obudzi
Wolne od zgrai łotrów.

RYCERZE

3415
Zwyciężysz, Kirkorze!

Rycerz, ŻonaKIRKOR

Jeśli Bóg da… ach! kiedyż ja przyłbicę złożę!
Kiedyż wrócę do żony? kiedyż ujrzę koniec
Krwawym sprawom królestwa i rozbojom?

JEDEN Z RYCERZY

Goniec.
Wchodzi Goniec kurzawą okryty.

Śmierć, Trup, Morderstwo, ZbrodniaKIRKOR

3420
We trzech wysłani w bory, nie przyprowadzacie
Pustelnika Popiela?

GONIEC

Okropność!

KIRKOR

Czy w chacie
Nie znaleźliście starca? mów… walka nas czeka.

GONIEC

3425
W celi nie było starego człowieka;
Lecz na skrzypiącej gałęzi przed chatą
Trup jego wisiał na grubym powrozie.
Z białymi włosy i z podartą szatą
Wicher się bawił i trupa kołysał
3430
Jak stara mamka.

KIRKOR

Trąbić po obozie
Hasło do walki! — Los jemu dopisał,
Do śmierci gonił nieszczęściem i zabił
Nieznaną ręką. — Serceś mi osłabił
3435
Twoją powieścią, spraw się dobrze w boju. —
Mówisz, że wisiał?

GONIEC

W pustelniczym stroju
Wisiał przed chatą. Na nieszczęsnym drzewie
Wrona krakała…

Przywódca, RycerzKIRKOR

3440
Idźmy! niech w powiewie
Tańczą chorągwie… idźmy! ścisnąć szyki!
Nadzieja w męstwie. — Niech zaczną łuczniki!…
wychodzi z wojskiem

SCENA III

Namiot Balladyny.
Kostryn i Balladyna w zbrojach — z hełmami zapuszczonymi wchodzą na scenę.

KOSTRYN

Zostań w namiocie, nie wychodź na pole,
Bo, jak przeczuwam, Walka, Śmierćwkrótce Kirkorczycy
3445
Walkę rozpoczną. Obóz jego w dole,
A nasz na górze jak gniazdo orlicy.

BALLADYNA

Wiele dusz stanie za chwilę przed Bogiem.

KOSTRYN

Gdzie młócą żyto, tam plewy z omłotku
Lecą pod niebo. Wyrzuty sumieniaStój za gumna[243] progiem
3450
I nie rozplątuj znów na kołowrotku
Szczero-sumiennym — zaplątanych pasem
Dziwnej przeszłości.
Wchodzi Żołnierz.

ŻOŁNIERZ

Z okropnym hałasem
Idą do boju szyki Kirkorowe.

KOSTRYN

3455
Królewiczątko moje, bądź mi zdrowe!

BALLADYNA

Czy zwyciężymy?

KOSTRYN

Kobieta, Mężczyzna, WojnaSiedź, pani, w namiocie.
Niechaj cię próżność nie prowadzi w złocie
Na oczy słońca i na łuków żądła.
3460
Bogdaj byś cicho śpiewała i prządła
Szatę królewską lub śmierci koszulę;
To albo drugie pewnie ci się przyda…
Ha! ha! z proc lecą ołowiane kule,
Patrz, jak kolczate… hej, giermku, gdzie dzida
3465
I tarcza moja?
bierze tarczę i dzidę z rąk giermka i wychodzi

Śmierć, Trucizna, Zbrodnia, ZbrodniarzBALLADYNA

sama
Jeżeli zwycięży,
Jak mu nagrodzę? w ziemi całej łonie
Nie znajdę kruszcu na zalanie gardła
Temu Niemcowi. Lecz jeżeli przegra?
3470
Jeżeli przegra, to się wszystko skończy
Chwilą okropną, wszystko się rozwiąże
Jak straszna bajka jakiej czarownicy:
Przegrała, w piersi przebiła się nożem,
A nóż zatruty był jadem gadziny.
3475
Czarownica, Kobieta, StarośćGdzie ta kobieta? Obaczyłam w lesie
Babę podobną do roztrzaskanego
Piorunem dębu… kazałam potworze
Z krukami śmierci gonić za obozem
I przynieść jadu czerpanego z węży.
Stara kobieta w łachmanach wchodzi, podnosząc zasłonę namiotu.
3480
Jesteś?

STARA

Przyniosłam rożek ludomoru.

BALLADYNA

Daj… i uciekaj do ciemnego boru,
Uciekaj, mówię, stara czarownico;
A spróbowawszy na kim tego jadu,
3485
Zapłacę tobie… precz, bo cię pochwycą
Rycerze moi i na rzece spławią.
Ucieka Stara kobieta.
Okropna jędza… Włos by[244] gniazdo gadu
Wisi w postronkach, a oczy się krwawią
Jak zęby wilcze obroczone[245] w ścierwie.
3490
SamobójstwoNóż ten zatruty piersi mi rozerwie,
Jeżeli w ręce męża wpadnę żywa,
I serce moje bijące ukąsi
Jak żądło osy. Już po jednej stronie
Jadem zmazany okropnie poczerniał
3495
I zarumienił się rdzą, pozieleniał;
A druga strona, jeszcze niedotknięta
Śliną wężową, czysta jak tasaki
Świeżo na krętym brusie[246] pociągnione.
Wchodzi Żołnierz.
Co słychać?

ŻOŁNIERZ

3500
Panie! wszystko zawichrzone
Na polu walki jak w burzliwej chmurze.

BALLADYNA

Czy przegrywamy?

ŻOŁNIERZ

OdwagaNa szańcowej górze,
Gdzie rosną brzozy nad źródłem, widziałem
3505
Grafa Kirkora; otoczony wałem
Zabitych ludzi, trzyma się i siecze
Jasną siekierą.

BALLADYNA

Z czymżeś ty, człowiecze,
Do mnie przysłany?

Walka, ZdradaŻOŁNIERZ

3510
Donoszę ci, książę,
Że dwiestu ludzi przekupionych wczora
Przeszło na polu z szeregów Kirkora
Na stronę naszą. Jeśli się rozwiąże
Na lewym skrzydle łuczników gromada
3515
Kupiona złotem, pole będzie nasze.

BALLADYNA

Jeszcze nie przeszli! opieszała zdrada
Gorsza niż wierność… Idź w bojową kaszę
Z łyżką żelazną, jeżeli w nią wpadnie
Głowa jakiego wodza, będziesz panem…
3520
Rozumiesz? można spoza góry snadnie[247]
Podejść… zaskoczyć na plecy — czakanem[248]
Ciąć w łeb stalowy. — Idź — bić — i zabijać.
Wchodzi drugi Goniec.

PieniądzGONIEC

Lewe się skrzydło zaczęło rozwijać
I pierzchać w Gnezno… wkrótce walki koniec.
3525
Przy nas zwycięstwo…

BALLADYNA

Dobrej wieści goniec
Niech ma zapłatę…
daje pieniądze
Czy wódz wrogów wzięty?

KlęskaGONIEC

Widziałem sztandar Kirkora zatknięty
3530
Na małym wzgórku, gdzie rosną trzy brzozy;Gotycyzm, Trup
A trupów szaniec[249] urósł tak wysoko
Około niego, że my pełni zgrozy,
Ani wziąć wodza mogliśmy na oko,
Ani przestąpić umarłego wału[250].

BALLADYNA

3535
Jeżeliś pełny męstwa i zapału,
Jeśli chcesz kiesy[251] po wierzch pełnej srebra;
Idź na ten wzgórek, niech ci trupie żebra
Będą drabiną, postronkami włosy.
Idź i zabijaj…
Słychać okrzyki.
3540
Co to są za głosy?
Kostryn wchodzi zbrojny i krwią pomazany.
A Kirkor?

KOSTRYN

Zginął…

BALLADYNA

chowając nóż zatruty po jednej stronie
Miałam nóż gotowy…
Winnam ci życie. Naczelników głowy
3545
Niech kat pościna — idź, wydaj rozkazy…
Kostryn wychodzi.

ZwycięstwoGŁOSY ZA NAMIOTEM

Niech żyje wódz nasz, Fon Kostryn!

BALLADYNA

Niech żyje
Wódz wasz, Fon Kostryn… powtarzam wyrazy
Jak głupia sroka… rzucę się na szyję
3550
Niemca i węzłem pocałunków zduszę.
Kostryn wprowadza poselstwo ze stolicy — jeden z obywateli niesie na tacy złotej chleb i sól.

KOSTRYN

Oto poselstwo z poddanej stolicy.

BALLADYNA

Kazałeś wieszać?

KOSTRYN

Bunt, KaraPierwsi buntownicy
Już zgromadzeni pod maćkową gruszę;
3555
A ta się cieszy, że do siego roku[252]
Dwa razy będzie nosiła owoce.

BALLADYNA

do poselstwa miejskiego
Pochlebstwo, SługaCzego wy chcecie?
Posłowie klękają.

POSEŁ MIEJSKI

Aniele z obłoku!
Do ciebie serca narodu sieroce
3560
Wznoszą się wszystkie, ty bądź kraju panem.
Stolica całym zniżona kolanem
Czeka na ciebie z otwartymi bramy.
Witaj więc! witaj, miły hospodynie[253]!
Serca i skarby, i wszystko, co mamy,
3565
Pod nogi twoje strumieniem popłynie,
Boś już zasłużył na wdzięczność narodu
Skaraniem hersztów, którzy nas uwiedli.
Ci nas mękami, karą miecza, głodu,
W mieście trzymali; a nasze zaś serca
3570
Ciebie szukały. Obyśmy dowiedli,
Że między nami żaden przeniewierca
Na gniew twój, wielki panie, nie zasłużył,
Obyś żył długo, obyś skarbów użył,
Obyś nieszczęsną przyciśnionych dolą
3575
I tu przed tobą klęczących na prochu
Przyjął łaskawie. Chlebem cię i solą
Witamy, panie.

BALLADYNA

do Kostryna
Kobieta, Przemoc, WładzaCzy z tego motłochu
Żaden przeciwko mnie nie nosił broni?

KOSTRYN

3580
Dwóch językami walczyło po mieście,
Lud namawiając do boju.

BALLADYNA

Gdzie oni?

KOSTRYN

wskazując
Pan burmistrz Kurier i Pismo.

Miłosierdzie, SerceBALLADYNA

Powieście
3585
Obu rycerzy burmistrzów na dzwonie
Wieży zamkowej.

PIERWSZY Z POSŁÓW

Panie! w twoim łonie
Kamienne serce.

BALLADYNA

To wreście[254], to wreście
3590
Na wasze prośby ułaskawiam obu.
Wybić im zęby i wyłamać szczęki,
Niechaj nie walczą.

PIERWSZY Z POSŁÓW

Więc nie ma sposobu
Ubłagać ciebie przez łzy ani jęki,
3595
Żelazny panie nasz?

BALLADYNA

Jestem kobiétą.
widząc, że się cofają z przerażeniem
Cóż to? Cofnęli się jak od zarazy,
I znów jak wiatrem kołysane żyto
Biją głowami?

PIERWSZY Z POSŁÓW

3600
Na twoje rozkazy
Czekamy, pani, panuj z ludu wolą.

BALLADYNA

Bez ludu woli…
Posłowie, ufam drożdżom tego ciasta.
3605
Serce, WładzaChodź tu, Kostrynie. Winnam ci tak wiele,
Że ci połowa zdobytego miasta,
Połowa kraju i chleba połowa
Słusznie należy…
wyjmuje nóż zatruty po jednej stronie i rozcina na dwoje chleb
Wszystkim się podzielę,
3610
A serce weźmiesz całe.

KOSTRYN

klękając
O! królowa!

BALLADYNA

kosztując chleb, widzi, że Kostryn także je podaną sobie połowę
Czyń, co ja czynię. Nie lękam się jadu
W chlebie poddanych. Choćby miasto[255] żyta
Użyli łusek żelaznego gadu,
3615
Smaczną ci będzie żelazem zdobyta
Bułka… Jedz, proszę… trzeba ludziom wierzyć.
ZwycięstwoA teraz każcie z tryjumfem[256] uderzyć
W trąby zwycięskie. Idźmy, wojownicy,
Do otworzonej żelazem stolicy.
wychodzi oparta na Kostrynie, za nią posłowie i lud

SCENA IV

Sala królewska w Gneznie — tron w głębi — Kanclerz u stóp tronu. Panowie państwa. Wawel dziejopis. — Paź. — Dwór. — Sędziowie.

KANCLERZ

3620
Wszystko gotowe na przyjęcie pana.
Zasiądźcie teraz ławy po urzędzie,
Przy samym tronie wodzowie i sędzie[257],
Szafarze zboża, dolewacze dzbana.
Niech wszystkich razem nowy król powita.
Wchodzi Goniec.

GONIEC

3625
Świetny urzędzie, wieść przynoszę ważną,
Nasz król, pan nowy — kobiéta.

KANCLERZ

WSZYSCY

Królem kobiéta!

KANCLERZ

Niech będzie odważną,
3630
Jak była Wanda[258]… niech tak dobrą będzie,
Ale szczęśliwszą.
Goniec drugi wchodzi.

GONIEC

Prześwietny urzędzie!
Królowa weszła już do bram stolicy.

KANCLERZ

Każcie, niech wszystkie serca na dzwonicy[259]
3635
Biją dzień cały, tak jak serca ludu.

PIERWSZY Z PANÓW

Wieszczbiarz nie może wytłumaczyć cudu,
Co się ukazał dzisiaj narodowi.
Lud niespokojny.

KANCLERZ

Co za cud?

PIERWSZY Z PANÓW

3640
Nad opis.
Jeżeli chcecie, to go wam opowié
I w księgi wpisze szlachetny dziejopis
Królów na Gneznie.

KANCLERZ

Przemądry Wawelu,
3645
Czy sam widziałeś?

WAWEL

Co widziało wielu,
Mogę poświadczyć jak świadek naoczny.
Dnia tego ranek był po stronach mroczny,
Lecz się wyjaśnił ku wschodowi słońca —
3650
Więc jak widziałem prawie sam… od końca
Niebios, skąd błyszczy gwiazda Oryjona,
Wyleciał lecąc sznur żurawi biały,
A na nim wisząc za śnieżne ramiona
Mglista niewiasta.

KANCLERZ

3655
I wszystko widziały
Twe własne oczy, przemądry Wawelu?

WAWEL

Nie ja widziałem, lecz widziało wielu;
Mogę przyświadczyć na rzecz z mego czasu.

PAŹ

Ja sam widziałem z goplańskiego lasu
3660
Za żurawiami lecącą dziewczynę.
Ta na ostatnią orszaku ptaszynę
Padając, białe zawiązała rączki
Za szyję ptaka; a głową do ziemi
Sypała włosów rozwite obrączki
3665
Jasne jak słońce, i tak na warkoczu,
Gdy promieniami rozwiał się złotemi,
Leżała płynąc.

KANCLERZ

Dziecko, WzrokTrzeba dziecka oczu,
Aby na szmatach niebieskiego płótna
3670
Obraz widziały.
CiemnośćŚciemnia się jak przed burzą.

JEDEN Z PANÓW

Co to? ciemność smutna
Na tron upadła i nam na oblicza:
Jak zaćmionego słońca tajemnicza
Zieloność — bladzi staniemy przed panią.

KILKU

3675
Okropna ciemność.
Wchodzi Strażnik wieży.

STRAŻNIK

Burza, ŻywiołyNad blaszaną banią
Królewskich zamków, skąd w niebo wytryska
Igła złocona, okropne chmurzyska
Wkoło się czarnym owinęły wiankiem
3680
I coraz grubsze już wiszą nad gankiem,
Gdzie ustawiona muzyka króleska.
A cała nieba równina niebieska,
Jakby się z jednej urągała chmury.

KANCLERZ

Bijcie we dzwony.

STRAŻNIK

3685
Łono ma z purpury
Ognistej…

KANCLERZ

Deszczu potrzeba, niech pada.

STRAŻNIK

Na czarnym wozie jakaś jędza blada,
Stu żurawiami wywieziona z piekła,
3690
Wężami stado wędrujące siekła
I kierowała nad zamek do chmury.
Siedzi w mgle teraz, ale jęk ponury
Piekielnych ptaków z mgły się wydobywa.
Słyszycie?
Słychać jęk z wieży.

KANCLERZ

3695
Prawda, jakiś jęk nieznany!

PANOWIE

zrywając się z ław
Okropność!…

KANCLERZ

Niech się żaden z ław nie zrywa.
A ty, strażniku, musiałeś być pjany[260]
I sam stworzyłeś wieść o czarownicy.

STRAŻNIK

3700
Ja sam widziałem i lud z okolicy,
I lud gnezneński…

OKRZYKI

za sceną
Niech żyje królowa!
Balladyna wchodzi w królewskim ubiorze, w koronie Kostryn w zbroi — Lud.

KrólKANCLERZ

Pani! niech będzie poświęconą głowa,
Co nam przynosi koronę Popielów.
3705
Witaj i panuj tak mądrze i szczodrze,
Ażebyś z Bogiem do najświętszych celów
Lud prowadziła. Przewiąż się na biodrze
Szatą czystości, czoło wznieś do nieba.
Daj łaskę winnym — daj łaknącym chleba,
3710
A wszystkim niechaj rządzi sprawiedliwość.

BALLADYNA

z tronu
Cóż mam uczynić?

KANCLERZ

Praw naszych gorliwość
O dobro ludu stanowi od dawna,
Że król, nim siądzie do pierwszego stołu,
3715
Nim da spoczynek strudzonemu czołu,
Które uciska w dzień korona sławna:
Wprzódy na ławie sądowniczej siada,
I rozwiązuje kryminalne sprawy.

BALLADYNA

Niech się tak stanie, jak wasze ustawy
3720
Każą…
ŚmierćKostryn chwieje się i pada.

JEDEN Z PANÓW

Co to jest? wódz blednie i pada?
Balladyna przystępując do leżącego Kostryna.
Co to się znaczy… słabo ci?

KOSTRYN

Umieram.

BALLADYNA

Panie mój! drogi!

KOSTRYN

3725
Zbrodniarz, Zbrodnia, MorderstwoPrecz! jędzo trująca!
Zrzućcie ją z tronu — ja pierwszy otwieram
Grobowiec ciemny dla ludzi tysiąca,
Co będą żyli pod nią…

BALLADYNA

On w malignie…
3730
Wynieść go! wynieść!… ciało jego stygnie…
Niech lekarz jaki uzdrowi go, za to
Połową kraju zapłacę.

LEKARZ

Już skonał.
Wynoszą ciało Kostryna. Lekarz idzie za nim.

KANCLERZ

Pani, okropną zasmucona stratą,
3735
Znoś ją cierpliwie. Śmierć, WładzaBóg ciebie przekonał,
Na samym wstępie u złotego tronu,
Że przy tych szczeblach stoi widmo zgonu
I czeka na nas.

BALLADYNA

do siebie
TajemnicaJuż przeszłość zamknięta
3740
W grobach… Ja sama panią tajemnicy.
głośno
Każcie wojennym brańcom[261] rozkuć pęta,
ŻebrakZastawić stoły na rynkach stolicy
I dawać co dnia dla żebraków strawę.

KANCLERZ

Wdzięczność i sława tobie.

BALLADYNA

3745
Ja o sławę
Nie dbam, a wyższa teraz nad sąd ludu,
Będę, czym dawno byłabym, zrodzona
Pod inną gwiazdą. PrzemianaŻycie pełne trudu
Na dwie połowy przecięła korona.
3750
Przeszłość odpadła jak od płytkiej stali,
Którą po stronie jednej ośliniła
Żmija — połowa jabłka leci zgniła
I czarna jadem. Wyście mnie nie znali
Taką, jak byłam — Ksiądz, Tajemnicaniech więc lud nie śledzi
3755
Przeszłości mojej. Wiecie, com wyznała,
A resztę wyznam księdzu na spowiedzi.
Ha! jeszcze jedno — Mąż, Pogrzeb, Śmierć bohaterska, Żonaposzukajcie ciała
Grafa Kirkora między gęste trupy[262].
I na ten wzgórek, gdzie już tylko słupy
3760
Brzóz obrąbanych mieczami się bielą,
Zanieście mary z jedwabną pościelą,
Na tej pościeli przyniesiecie śpiące
Zwłoki Kirkora… Niech ludu tysiące
Płacze przy marach tego, co z orężem
3765
Poległ mym wrogiem… a był moim mężem. —
Zaprawdę mówię, ja — po grafie wdowa.
Lecz niech nie roi bajek tłum gawiedzi;
SądCo miała wyznać, wyznała królowa,
A resztę powie księdzu na spowiedzi.
3770
Król, Sprawiedliwość, PrzysięgaTeraz, kanclerzu, wywołaj przede mnie
Zbrodniów — na pierwszym siedzę trybunale.
Jeśli fałsz wydam, niechaj będzie ze mnie
Gniazdo robaków! niech się ogniem spalę!
Ani mię ujmie dobroć, ani trwoga,
3775
Ani odwiodą ludzie, ani czarty.
Przysięgam sobie samej, w oczach Boga,
Być sprawiedliwą.

KANCLERZ

Woźni!

WOŹNI

Sąd otwarty.

KANCLERZ

3780
Oto jest księga praw. — Oto Zbawiciel
Na suchym drewnie krzyża rozpostarty.
Ucałuj księgę i krzyż!

WOŹNY

Oskarżyciel.
Staje Lekarz zamkowy.

KANCLERZ

Ktoś jest?…

LEKARZ

3785
Królewski lekarz.

KANCLERZ

Trucizna, ZbrodniaO co sprawa?

LEKARZ

O jadotrucie.

KANCLERZ

Na kim?

LEKARZ

Na Kostrynie.
3790
Twój wódz, o pani można i łaskawa,
Otruty skonał; wielki rycerz ginie
Od jadu, co się zowie ludomorem.
Na jego ciele żelaznym kolorem
Wyszło tysiące plam; skonał otruty.

KANCLERZ

3795
Kogóż posądzasz?

LEKARZ

Niech sąd szuka winnych.

BALLADYNA

Zbrodniarz nieznany? odłożyć do innych
Sądów tę sprawę. Niech ma czas pokuty.

KANCLERZ

Sprawiedliwość, ZbrodniarzZwyczajem kraju jest, mościa królowo,
3800
Wydawać wyrok choćby nad nieznanym
I zawieszony miecz trzymać nad głową
Tajnego zbrodnia, aż będzie schwytanym
I da nam gardło.

BALLADYNA

BógSą jednak zbrodniarze
3805
Wyżsi nad wyrok, święci jak ołtarze,
Niedosiągnieni[263]

KANCLERZ

Takich Bóg ukarze.
Do ciebie ziemski wyrok dać należy
Szczero-sumienny.

BALLADYNA

3810
Cóż wyrzekły prawa?

KANCLERZ

Chłop, Kara, Szlachcic, ZbrodniaJeżeli który z szlachty i z rycerzy
Trucizną gorzką na życie nastawa
Równego sobie i dopełni czynu,
To kara miecza. Jeśli zaś kto z gminu
3815
Otrucie spełni…

BALLADYNA

Dosyć!…

KANCLERZ

Sądź, królowo.
Niechaj u ciebie mniej waży praw słowo
Niż głos sumnienia.

BALLADYNA

3820
Skończmy! Otrawiciel[264]
ZemstaWinien jest śmierci.

KANCLERZ

Na zamkowym progu
Otrąbić wyrok. A jeżeli mściciel
Kat nie wypełni, zostawiamy Bogu!
Słychać trąby.
3825
Niech teraz stanie drugi oskarżyciel.
Wchodzi Filon z nożem i z dzbankiem malin, ubrany w kwiaty.
Ktoś jest?

ŁzyFILON

Cień tego, czym byłem. O! smutki!
Wyście mi pamięć odjęły na wieki,
Dręcząc pamięcią. Jako nezabudki,
3830
Trącane ciągle od płynącej rzeki[265],
Znajdują radość w ciągłym kołysaniu
Błękitnej fali: tak ja, bity falą
Płynących smutków, we łzach i w niespaniu
Ulgę znajduję.

KANCLERZ

3835
Prawodawczą szalą
Nie można ważyć tego człeka mowy.
Tłumacz się jaśniej.

FILON

Oto malinowy
Dzbanek, a oto nóż. A te maliny
3840
ZbrodniaByły pod głową zabitej dziewczyny,
Wypłynie nowy Eurotas[266] płaczu,
Niech zaprowadzi smutnego kochanka
Falą przejrzystą do kochanki grobu,
3845
A ja mu powiem: «Strumyku tułaczu,
Dzięki ci wieczne, w grobie dla nas obu
Będzie spoczynek i cichości morze.
Przebacz, Apollo! promienisty Boże!
Że łzy przyszedłem przed ludźmi wylewać
3850
I smutek z nimi łamać jako chleby.
Przychodzę ludziom smutną pieśń wyśpiewać,
Przyszedłem jako Orfeusz[267] w Ereby[268]
Prosić Plutona, by mi wrócił żonę».
Słuchajcie! ona żoną moją była,
3855
Żoną mej duszy; dziś jedna mogiła
Zamyka białe ciało, zakrwawione
Tym nożem… patrzcie! Oto na tym dzbanku
Znalazłem martwą, o wiosny poranku,
Zabitą nożem.

Szaleniec, SędziaKANCLERZ

3860
W tej zawiłej skardze
Czuć zbrodni zapach…

BALLADYNA

Kanclerzu, ja gardzę
Szalonych ludzi zaskarżeniem.

KANCLERZ

Pani!
3865
Sąd winien śledzić do ostatka, ani
Pogardzać[269] smutnym psa na kogo wyciem.
Więcże, pasterzu, rozstała się z życiem
Twoja małżonka? i znalazłeś ciało
Nożem przebite. Kiedy się to stało?

FILON

3870
Trzy razy księżyc i gwiazdy pobladły
Przed Apollinem.

KANCLERZ

Mów, na kogo padły
Twe podejrzenia o zabójstwo krwawe?

ŚmierćFILON

Ach! Parki! Parki! Parki[270] niełaskawe
3875
Przecięły srebrną nitkę jej żywota;
Może też z nieba jaka gwiazda złota
Pozazdrościła mej kochance blasku
W oczach, i oczom zawrzeć się kazała.

KANCLERZ

Gdzież ją znalazłeś?

FILON

3880
W dumającym lasku,
Pod cieniem wierzby rozpłakanej, spała
Snem nieprzespanym.

KANCLERZ

Zawikłana sprawa.
Wydaj, królowo, wyrok na nieznanych,
3885
Radź się sumnienia[271].

BALLADYNA

A jak sądzą prawa?

KANCLERZ

Za śmierć chcą śmierci.

BALLADYNA

Z tych pozabijanych
Nie będziem mieli prochu ani ćwierci.

KANCLERZ

3890
Wydaj sumienny sąd.

BALLADYNA

Winna jest śmierci.

KANCLERZ

Winna… Więc sądzisz, że zbrodniarz niewiasta?

BALLADYNA

Sądzę, jak sądzę…

KANCLERZ

Bóg, Sprawiedliwość, ZemstaNiech ludowi miasta
3895
Otrąbią wyrok na zamkowym progu.
Katowi zemsta należy lub — Bogu.
Trąby.
Niech teraz stanie oskarżyciel trzeci.
Wchodzi ślepa Wdowa, matka Balladyny.
Ktoś ty jest?

WDOWA

Wdowa.

KANCLERZ

3900
Na kogo?

WDOWA

Skargę zanoszę… Mówią, że królowa
Piękna jak anioł, niechaj ona sądzi…
Miałam dwie córki, stara, biedna wdowa,
3905
Żywiłam obie. — Jak to często błądzi
Człowiek na ziemi, czekając pociechy —
Młodsza uciekła spod matczynej strzechy,
Niedobre dziecko. Lecz druga… o Boże!
Królowo moja, ty jak anioł biała,
3910
Sądźże ty sama! — Druga poszła w łoże
Wielkiego grafa; bogdajbym skonała,
Jeśli ja kłamię; graf ją wziął za żonę.
Królowo moja, bogdaj ci koronę
Bóg wiecznie trzymał na tej mądrej główce,
3915
Osądź! — W tej drugiej córce jak w makówce
Było rozumu. Graf ją kochał bardzo,
Ale ja matka kochałam jak matka!
Aż tu w jej zamku już służalce gardzą
Biedną staruszką — cierpię do ostatka
3920
Wzgardę służalców, grób był dla mnie blisko —
Aż tu mnie jednej nocy te[272] córczysko
W obliczu ludzi zaprzało się[273] głośno…
«A! córko», mówię, «bądźże ty litośną
Dla starej matki, co już bliska truny[274]».
3925
Była noc straszna i deszcz, i pioruny,
Pioruny i deszcz, i ciemno, i burza.
Córka kazała wypędzić z podwórza
Mnie, starą matkę, na wichry i deszcze,
W noc i w pioruny, i w burzę, i jeszcze
3930
Głodną kazała — niech jej Pan Bóg Stwórca
Przebaczy! — Głodną wypędzić z podwórca,
Do lasu… Wiatr mię poniósł za łachmany,
Piorun wypalił oczy. O! różany
Mój królu! złoty mój panie! litości!

KANCLERZ

3935
Pani, ty milczysz? Takiej nieprawości
Mszczą się okropnie[275] nasze mądre prawa.

BALLADYNA

Przecież nie śmiercią?

KANCLERZ

Śmierć przepisuje na niewdzięczne dzieci.
3940
Niechaj cię księga naszych praw oświeci,
Czytaj… i czytaj we własnym sumnieniu.
A ty, staruszko, nazwij po imieniu
Wyrodną córkę, a kat ją ukarze,
Chociażby z pierwszym grafem państwa w parze
3945
Los ją powiązał… Powiedz grafa miano
I córki imię, a prawa dostaną
Przez mury zamku jej serca i głowy.

WDOWA

Co? śmierć na córkę?… Panie, bądź mi zdrowy.
Żegnaj, królowo, ja wracam do boru,
3950
Będę żyć rosą…

Urzędnik, PrawoKANCLERZ

Podług ustaw toru[276],
Kto zaniósł skargę, odstąpić nie może.
Wyznaj…

WDOWA

Nie! nie! nie!

KANCLERZ

3955
Wziąć na tortur łoże,
I wszystkie stawy jej w żelazne kleszcze.
Cóż? wyznaj, stara…

WDOWA

Nie, panie.

KANCLERZ

Raz jeszcze
3960
Pytam się ciebie o imię złej córy.

WDOWA

Ona niewinna.

KANCLERZ

Wziąć ją na tortury.

WDOWA

wydzierając się straży
Królowo moja, zlituj się! ja stara!
Ja bym być mogła matką twoją… BógBoże!
3965
Ty nic nie mówisz? Nic?… To jakaś mara
Straszna na tronie. Więc ja się położę
Na tych żelazach i skonam, a w niebie
Bóg wam odpuści.

KANCLERZ

Wygadasz w boleści.

WDOWA

3970
Panie mój! jasny panie! i u ciebie
Żelazne serce…
odchodzi ze strażą

KANCLERZ

Praw się trzymam treści.
A za to niech mię wielki Bóg obwini,
Lub uniewinni… A ty, monarchini,
3975
Wiedz, że mam serce pełne łez, goryczy
I przerażenia.
Słychać jęk.
Co to jest?

ŻOŁNIERZ

To krzyczy
Stara kobieta…

KANCLERZ

3980
I nic nie wydała?

ŻOŁNIERZ

Nic…

KANCLERZ

Poczekajmy.

BALLADYNA

Cierpienie, StrachZ mego teraz ciała
Kat zrobił sercu torturę… rozciąga…
3985
Wody!
Podają pić.

ŻOŁNIERZ

Już zdjęta z żelaznego drąga.

BALLADYNA

Już!…
Powiedziała co w bolach?

ŻOŁNIERZ

Umarła.

BALLADYNA

ŻOŁNIERZ

Jak ją kat położył
Na tortur kleszczach, to oczy zawarła[277];
A patrząc na nią, kto by się pobożył[278],
Że to kościany Chrystus był bez ducha.
3995
Każda kosteczka wywiędła i sucha
Przez rozciągniętą skórę wyglądała
Prosząc o litość…

KANCLERZ

I nic nie wydała?

ŻOŁNIERZ

ŁzyUmarła cicho… A na suchej twarzy
4000
Dwa wykopała dołki śmierć kościana
I w obu dołkach stoją łzy.

Praca, WładzaBALLADYNA

Od rana
Siedzę na sądach, a żaden z nędzarzy
Tak nie pracuje długo i tak znojnie[279].
4005
Ciemność, NocJuż noc, panowie.

KANCLERZ

Nie… to czarna chmura
Wisi nad zamkiem. CórkaPoradź się spokojnie
Twego sumnienia, czego wartą córa,
Dla której matka taką śmiercią kona?

BALLADYNA

4010
Wy ją osądźcie.

KANCLERZ

Niech twoja korona
Przybierze blasku sądem sprawiedliwym.
Ona zaprawdę winna ogniem żywym
Być obrócona na węgiel piekielny.
4015
Osądź ją…

WSZYSCY

Osądź!

KANCLERZ

Jak Bóg nieśmiertelny,
Winna jest sądu.

WSZYSCY

Pociąć ją na ćwierci.

KANCLERZ

4020
Radź się sumnienia i sądź.

BALLADYNA

po długim milczeniu
Piorun spada i zabija królowę — wszyscy przerażeni.

KANCLERZ

Król-kobieta piorunem boskim zastrzelony;
Zamiast w koronacyjne bić w pogrzebu dzwony!
KONIEC

EPILOG

Historia, NaukaPUBLICZNOŚĆ

wywołując
4025
Dziejopis Wawel! Wawel, narodu dziejopis!
Wawel wychodzi, kłaniając się.

WAWEL

Prześwietna publiczności, oto mój skoropis[280]
Zaczął rzecz wydarzoną wpisywać do kronik.
Przerwaliście mi pracę.

PUBLICZNOŚĆ

Czyjże jesteś stronnik?

WAWEL

4030
Jestem sędzia bezstronny i naoczny świadek.

PUBLICZNOŚĆ

Jakżeś ty piorunowy opisał przypadek?
Powiedz! myśmy widzieli rzecz całą do końca.

WAWEL

RozumZ ziarnka piasku dojść można do obrotu słońca,
Zaciekając[281] się w rzeczy wydarzonej jądrze.
4035
MądrośćKrólowa jak Salomon panowała mądrze,
Więc musiała być mądrą, przy mądrości cnota.

PUBLICZNOŚĆ

Panie Wawel, za prędka twych sądów szczodrota.
Było za kulisami stać od pierwszej sceny.

WAWEL

Komponowałem wtenczas nad Popielem treny.

PUBLICZNOŚĆ

4040
Cóż o rodzie królowej?

WAWEL

Konflikt, ZazdrośćZ historycznych szczytów
Patrząc, ród jej prowadzę z kraju Obotrytów,
Którzy mięsa nie jedzą. Poeta, PoezjaChoć jeden uczonek
Mieni, że pochodziła z kraju Amazonek;
4045
Ale ja mu zarzucam fałsz w kroniki nocie
I dowodzę dowodem, i topię go w błocie.
Obaczycie go piórem zabitego w trunie[282].

PUBLICZNOŚĆ

Cóż powiadasz na piorun?

WAWEL

Sądzę o piorunie,
4050
Że kiedy burza bije, trzeba bić we dzwony,
Kondycja ludzkaŻe gałązka laurowa[283] lepsza od korony,
Bo w laur piorun nie bije ani głowie szkodzi.

PUBLICZNOŚĆ

Czy jesteś tego pewny?

WAWEL

Ten, co w laurach chodzi,
4055
Autor niniejszej sztuki, słusznie wam opowie,
Że odkąd nosi wieniec laurowy na głowie,
Piorun weń nie uderzył.

PUBLICZNOŚĆ

Pochlebiasz, mój łysy,
I królom, i poetom… Idź precz za kulisy!
4060
KONIEC EPILOGU

Przypisy

[1]

apolog (gr.) — krótki utwór dydaktyczny, często posługujący się przejaskrawieniem; bajka. [przypis edytorski]

[2]

Irydionie — Tak zwraca się Słowacki do Zygmunta Krasińskiego, autora dramatu z czasów rzymskich, za panowania Heliogabala, pt. Irydion; imię tytułowego bohatera nawiązuje do Irydy, bogini tęczy oraz samej tęczy jako biblijnego znaku przymierza między Bogiem a ludźmi po potopie. [przypis edytorski]

[3]

ariostyczny — przymiotnik od nazwiska włoskiego poety renesansowego Lodovico Ariosto (1474–1533), autora poematu rycerskiego Orland szalony, opisującego przygody Orlanda, paladyna króla Franków, Karola. Dzieło Ariosta jest najdłuższym eposem europejskim, w którym główny temat przeplata się z wieloma dygresjami i wątkami pobocznymi; splecione w nim zostały ze sobą wątki z mitologii greckiej, rzymskiej, religijności chrześcijańskiej, średniowiecznych baśni i historii Europy oraz dzieje rodów włoskich; w utworze nie brakuje też wyraziście zarysowanych kobiecych bohaterek, jak mądra czarownica Melissa, waleczna rycerka Bradamanta czy postacie olbrzymek; polskie tłumaczenie eposu dokonane przez Piotra Kochanowskiego zostało wstrzymane zakazem biskupim na 180 lat i ukazało się dopiero w 1799 r. [przypis edytorski]

[4]

anachronizm — błąd polegający na łączeniu zjawisk lub faktów, które nie mogły się zdarzyć jednocześnie, względnie na umieszczeniu rzeczy, idei, osoby itp. w niewłaściwej epoce; element niezgodny z duchem czasów lub stanem wiedzy przedstawionej epoki. [przypis edytorski]

[5]

roztworzyć — dziś: otworzyć. [przypis edytorski]

[6]

dantejski — przymiotnik od imienia Dantego Alighieri (1265–1321), jednego z najwybitniejszych poetów włoskich, autora poematu Boska Komedia; poemat przedstawia wizję wędrówki poety przez trzy światy pozagrobowe: Piekło, Czyściec oraz Raj i jest uważane za szczytowe osiągnięcie europejskiej literatury średniowiecznej. [przypis edytorski]

[7]

dziejopis — kronikarz. [przypis edytorski]

[8]

karaceńska zbroja — zbroja z metalowych łusek na podkładzie ze skóry lub grubego materiału; przypominała pancerz robaka zwanego prusakiem lub: karaczanem (karakanem), stąd nazwa. [przypis edytorski]

[9]

prawić — mówić. [przypis edytorski]

[10]

od rozumu błądzi — traci rozum, popada w obłąkanie. [przypis edytorski]

[11]

z owąd — od tego właśnie; stąd, dlatego. [przypis edytorski]

[12]

gmin — lud. [przypis edytorski]

[13]

podstarzał dziesiątym krzyżykiem — miał prawie sto lat. [przypis edytorski]

[14]

dąbrowa — las dębowy. [przypis edytorski]

[15]

li (daw.) — czy. [przypis edytorski]

[16]

synogarlica — szlachetna odmiana gołębicy; przypisywano jej bezwzględną wierność jednemu partnerowi, niejako „naturalną monogamiczność”. [przypis edytorski]

[17]

pomór — śmierć, zaraza. [przypis edytorski]

[18]

purpura — głęboki odcień czerwieni, kolor królewski. [przypis edytorski]

[19]

dziatki — dzieci. [przypis edytorski]

[20]

któż mię z żebraki rozezna — któż mnie odróżni od żebraków. [przypis edytorski]

[21]

cham — człowiek niższego stanu, chłop. [przypis edytorski]

[22]

Mojżesza plagi — chodzi o biblijne plagi (opisane w Księdze Wyjścia), które za sprawą Mojżesza (wspieranego w swym dziele przez Boga) spadły na Egipt, kiedy faraon nie chciał wypuścić ze swego kraju ludu izraelskiego powołanego, by wyruszyć do Ziemi Obiecanej. [przypis edytorski]

[23]

będzieżli (…) użyteczny — daw. konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że-, skróconą do -ż- oraz partykułą pytającą -li; znaczenie: czyż będzie użyteczny; czy będzie użyteczny. [przypis edytorski]

[24]

mali (…) przepuszczać — daw. konstrukcja z partykułą pytającą -li; znaczenie: czy ma przepuszczać. [przypis edytorski]

[25]

jam przeklęty (daw.) — skrót od: ja jestem przeklęty. [przypis edytorski]

[26]

liczman — żeton, drobny przedmiot (krążek gliniany a. kamyk) używany jako pomoc przy liczeniu; tu: pieniądz fałszywy, imitacja przedmiotu wartościowego. [przypis edytorski]

[27]

karcz — pień pozostały po ścięciu (tj. wykarczowaniu) drzewa. [przypis edytorski]

[28]

Skądże tej koronie cudowna władza? — w domyśle: skąd się tej koronie dostała cudowna władza; skąd się w niej wzięła. [przypis edytorski]

[29]

Scyta — mieszkaniec Scytii, członek starożytnego plemienia Scytów, którzy 700 lat p.n.e. najechali m.in. ziemie polskie, co w sarmatyzmie dało podstawę dla genealogicznych rojeń o pochodzeniu szlachty polskiej. [przypis edytorski]

[30]

ziemica (daw.) — ziemia (forma augmentatiwum). [przypis edytorski]

[31]

krocie — dużo, mnóstwo. [przypis edytorski]

[32]

mara — tu: złudzenie. [przypis edytorski]

[33]

z żebra swego kości — nawiązanie do biblijnej legendy o powstaniu pierwszej kobiety, Ewy, z żebra Adama. [przypis edytorski]

[34]

na pewno — tu: z pewnością (siebie), zdecydowanie. [przypis edytorski]

[35]

starce (daw. forma) — dziś: starcy. [przypis edytorski]

[36]

Filon — jest to postać, w której znajdują swą karykaturę wątki sielankowe i sentymentalne; już samo jego imię odsyła nas do sielanki Franciszka Karpińskiego Laura i Filon. Znaczące jest to, że bohater jest „pasterzem” (choć żadnej zwierzyny nie pasie), że używa obficie nazewnictwa pochodzącego z mitol. gr. i rzym., mówiąc nieustannie o bogach i boginiach oraz, że w jego wypowiedziach znajduje się pełno wzmianek o rozmaitych urokach przyrody. Będąc kochankiem sentymentalnym, nie dostrzega (jak Werter) groźnego i strasznego oblicza natury. Swego rodzaju kulminacją w konstrukcji tej postaci będzie to, że Filon, który nie mógł spełnić swej miłości na ziemi, trwając w oderwaniu od życia — zakocha się w końcu bardzo „romantycznie” (miłością niemożliwą do zrealizowania) w trupie Aliny. W ten sposób z kochanka sentymentalnego przekształca się dość gładko w kochanka romantycznego. [przypis edytorski]

[37]

Endymion — w mit. gr. pasterz, w którym zakochała się Selene; Zeus obdarzył go wieczną młodością, lecz na wieki uśpił; symbol spokoju śmierci. [przypis edytorski]

[38]

Dyjanny — dziś: Diany; bogini Księżyca i łowów (odpowiednik Artemidy z mit. gr.). [przypis edytorski]

[39]

Akteon — w mit. gr. młody myśliwy, który podglądał Artemidę w kąpieli. Za karę został zamieniony w jelenia, a wtedy rozszarpały go własne psy. [przypis edytorski]

[40]

alabaster — rodzaj białego gipsu. [przypis edytorski]

[41]

Wenus — w mit. rzym. bogini miłości, słynąca z urody, której imieniem nazwano jedną z planet naszego układu słonecznego, jej obserwacja możliwa jest tylko rano i wieczorem, przez co zwana jest również Jutrzenką, Gwiazdą Poranną (Zaranną) lub Gwiazdą Wieczorną. [przypis edytorski]

[42]

drożyć się — żądać wysokiej ceny; sercem się drożą: chcą wysokiej ceny za serce. [przypis edytorski]

[43]

bakałarz — nauczyciel. [przypis edytorski]

[44]

oszalał samotnością, postem — oszalał z powodu samotności i postu. [przypis edytorski]

[45]

inną razą (daw.) — dziś: innym razem. [przypis edytorski]

[46]

czyliż — konstrukcja z partykułą pytającą -li- oraz partykułą wzmacniającą -ż; inaczej: czyżby. [przypis edytorski]

[47]

zanadto skoro — zbyt szybko, za wcześnie. [przypis edytorski]

[48]

ajer — tatarak, bylina o wonnych liściach i korzeniu, powszechnie porastająca brzegi jezior. [przypis edytorski]

[49]

nezabudek — tak w tekście Słowackiego; dziś zapisujemy zmiękczone „n”: niezabudki (tj. niezapominajki). [przypis edytorski]

[50]

kładnie (daw. forma) — dziś: kładzie. [przypis edytorski]

[51]

kosy (daw.) — warkocze. [przypis edytorski]

[52]

winąć — rozwinąć, spleść. [przypis edytorski]

[53]

kałakucki (daw.) — pochodzący z Kalkuty, miasta w Indiach stolicy Bengalu. [przypis edytorski]

[54]

trzęsawica a. trzęsawisko — bagno. [przypis edytorski]

[55]

nitka Magdaleny — babie lato; zjawisko polegające na występowaniu unoszących się w powietrzu nici przędnych niektórych gatunków pająków. [przypis edytorski]

[56]

poszlij (daw. forma) — dziś: poślij. [przypis edytorski]

[57]

przełomka — przerębla; otwór w lodzie pokrywający jezioro a. rzekę, służący zimą do połowu ryb. [przypis edytorski]

[58]

płocho — nierozważnie; lekkomyślnie. [przypis edytorski]

[59]

drzącą — dziś: drżącą. [przypis edytorski]

[60]

szklanny (daw. forma) — dziś: szklany. [przypis edytorski]

[61]

mościa pani — popularny skrót od zwrotu grzecznościowego: miłościwa pani. [przypis edytorski]

[62]

aśćka (starop.) — popularny skrót zwrotu grzecznościowego w odniesieniu do kobiety: Waszmość, co z kolei było skrótem od: Wasza Miłość. [przypis edytorski]

[63]

pjany — dziś: pijany. [przypis edytorski]

[64]

iść jak z płatka — udawać się z łatwością. [przypis edytorski]

[65]

miodek — tu: miód pitny, gatunek napoju alkoholowego. [przypis edytorski]

[66]

gorzonna — gorzałka, wódka. [przypis edytorski]

[67]

obcesowo (daw.) — bezpośrednio, bez ogródek, aż do nietaktu. [przypis edytorski]

[68]

na sienie (daw. forma) — dziś: na sianie. [przypis edytorski]

[69]

wiano (daw.) — posag i wyprawa panny młodej; tu: synonim wianka dziewiczego, dziewczęcej cnoty. [przypis edytorski]

[70]

Będziemy razem… — we fragmencie tym można odczytać nawiązanie do ballady Mickiewicza Świtezianka, w której również tajemnicza pani jeziora zawiera śluby z młodzieńcem, a następnie poddaje próbie jego wierność. Grabiec, przez swą rubaszność i całkowitą nieczułość na romantyczne nastroje, przekształca to nawiązanie w satyrę na miłość romantyczną. [przypis edytorski]

[71]

przestróżka (zdrobn.) — od: przestroga. [przypis edytorski]

[72]

urzec — rzucić urok, czar. [przypis edytorski]

[73]

łozy zarostek — zarośla wierzbowe. [przypis edytorski]

[74]

sylf — w średniowieczu: duch powietrza, uosobienie żywiołu powietrza (u Paracelsusa). [przypis edytorski]

[75]

winąć — wiązać, splatać. [przypis edytorski]

[76]

poletko — małe pole. [przypis edytorski]

[77]

twoję główkę (daw. forma) — dziś: twoją główkę. [przypis edytorski]

[78]

by (daw.) — tu: niby, jakby. [przypis edytorski]

[79]

podściwy (daw., gw.) — poczciwy. [przypis edytorski]

[80]

łuczywo — szczapa drewniana, po zapaleniu służąca jako światło. [przypis edytorski]

[81]

Bladyna — inna forma imienia córki, Balladyny, używana przez matkę-wdowę. [przypis edytorski]

[82]

ukrasić — upiększyć. [przypis edytorski]

[83]

z pewna — na pewno. [przypis edytorski]

[84]

na sienie (daw. forma) — na sianie. [przypis edytorski]

[85]

smugłe łanie — raczej: smukłe łanie. [przypis edytorski]

[86]

obiedwie (starop.) — obie, obydwie. [przypis edytorski]

[87]

szczery (daw.) — prawdziwy. [przypis edytorski]

[88]

z pierścionkiem — w domyśle: ślubnym. [przypis edytorski]

[89]

gwiazdę przedsterną — gwiazdę przewodnią (przedsterną: wiodącą „przed sterem”); tu Kirkor nawiązuje do motywu gwiazdy betlejemskiej. [przypis edytorski]

[90]

puklerz — okrągła, wypukła tarcza; tu raczej: pancerz (jako przykrywający tułów, w którego środku bije serce). [przypis edytorski]

[91]

oślepionego (…) losu ręce — ślepy los, traf. [przypis edytorski]

[92]

krasnolicu — o krasnym (tj. pięknym) licu (tj. obliczu, twarzy). [przypis edytorski]

[93]

alkowa — sypialnia. [przypis edytorski]

[94]

pieczywo — czyli „to, co upieczone”, tu chodzi o pieczeń z mięsa żubra (dziś pieczywo oznacza chleb i bułki, zaś pieczone mięso to: pieczyste). [przypis edytorski]

[95]

wiszeńka — wisienka. [przypis edytorski]

[96]

uwalany — ubrudzony. [przypis edytorski]

[97]

podpiły (daw.) — dziś: podpity. [przypis edytorski]

[98]

krokiem — o krok, ani o krok. [przypis edytorski]

[99]

grabina (gw., pot.) — grab; gatunek drzewa. [przypis edytorski]

[100]

świecić bakę (strop., z ukr.) — schlebiać komuś, nadskakiwać, podlizywać się. [przypis edytorski]

[101]

szlafmyca — nakrycie głowy zakładane do snu (nazwa utworzona z połączenia wyrazów niem. schlafen: spać oraz mütze: czapka). [przypis edytorski]

[102]

ruda — tu: rodzaj gliny. [przypis edytorski]

[103]

drużka — przyjaciółka. [przypis edytorski]

[104]

mamże (daw.) — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że; znaczenie: czy mam. [przypis edytorski]

[105]

by — tu skrócone: niby, jakby. [przypis edytorski]

[106]

miesiąc (daw.) — księżyc. [przypis edytorski]

[107]

przedać (daw.) — sprzedać. [przypis edytorski]

[108]

przyszlij — dziś: przyślij. [przypis edytorski]

[109]

korzanych powiek — powiek z kory (takie powieki ma teraz Grabiec, będąc wierzbą). [przypis edytorski]

[110]

by (daw.) — niby, jakby. [przypis edytorski]

[111]

jagoda (daw.) — dowolny drobny owoc. [przypis edytorski]

[112]

pełny, mniej jedną maliną (daw.) — prawie pełny, bez jednej maliny. [przypis edytorski]

[113]

kalinko — kalina (rodzaj krzewów ozdobnych, kwitnących obficie białymi, kulistymi kwiatostanami i owocujących czerwonymi gronami drobnych kulistych owoców) była w ludowej metaforyce symbolem dziewczyny, młodej kobiety. [przypis edytorski]

[114]

znachodzić — znajdować; znaleźć. [przypis edytorski]

[115]

pomięszanie (daw.) — dziś: zmieszanie. [przypis edytorski]

[116]

oczewiście — dziś: oczywiście. [przypis edytorski]

[117]

bora — dziś popr. forma: (z) boru; tj. z lasu. [przypis edytorski]

[118]

roztropność — cnota, która pozwala rozeznać w każdych okolicznościach prawdziwe dobro i wybierać właściwe środki prowadzące do celu; rozwaga. [przypis edytorski]

[119]

mieć pieczę koło kogoś a. mieć pieczę nad kimś — opiekować się kimś; mieć pieczą: daw. forma B.lp r.ż., dziś: pieczę. [przypis edytorski]

[120]

te ciało — dziś popr.: to ciało. [przypis edytorski]

[121]

Feb a. Febus (mit. rzym.) — odpowiednik Apolla w mit. gr., bóg światła (tu: synonim słońca); monolog Filona pełen jest dość chaotycznych i pomieszanych odniesień do mitologii, ogólnie mających dotyczyć miłości. [przypis edytorski]

[122]

blada Dyjanna — Diana (odpowiednik Artemidy z mit. gr.), bogini Księżyca; w Endymionie jednak zakochała się Selene. [przypis edytorski]

[123]

przypadać (daw.) — pasować. [przypis edytorski]

[124]

tum ją zobaczył — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: tu ją zobaczyłem. [przypis edytorski]

[125]

jakim oni czołem — jak mieli czelność, jak śmieli. [przypis edytorski]

[126]

cierpić — dziś: cierpieć. [przypis edytorski]

[127]

źrennicy — dziś: źrenicy. [przypis edytorski]

[128]

siędę — dziś: siądę. [przypis edytorski]

[129]

zdrój — źródło; zdroja: daw. forma D.lp, dziś: zdroju. [przypis edytorski]

[130]

sumnienie — dziś: sumienie. [przypis edytorski]

[131]

przeznaczeniem spójną z ręką rycerza i (…) zbrodni — spojoną (zespoloną) siłą przeznaczenia. [przypis edytorski]

[132]

cycowy — z tkaniny bawełnianej drukowanej w barwne wzory, używanej w dawnej Europie, w XVII-XVIII w.; cyc (z holenderskiego sits): wzorzysta tkanina bawełniana, perkal. [przypis edytorski]

[133]

siła (daw.) — dużo, mnóstwo. [przypis edytorski]

[134]

łajać — ganić, gniewać się. [przypis edytorski]

[135]

mosiędzem (daw. forma) — dziś: mosiądzem. [przypis edytorski]

[136]

podczciwa (daw., gw. forma) — poczciwa, tj. zacna, czcigodna. [przypis edytorski]

[137]

lepiej mu przypadła (daw.) — bardziej mu pasuje (pasowałaby). [przypis edytorski]

[138]

kosy (daw.) — warkocze. [przypis edytorski]

[139]

równianka (gw.) — wianek; kwiaty splecione jeden za drugim w sznur. [przypis edytorski]

[140]

grabini — hrabini, hrabina. [przypis edytorski]

[141]

Była już na grabinię z dawna przeznaczona — chodzi tu o żartobliwą grę słów: grabibi, czyli hrabina, zbliża się dźwiękowo do określenia grabiny, czyli drewna z grabu. [przypis edytorski]

[142]

otoczony (…) niby kania od wróblów — otoczony jak kania przez wróble; kania, tu: gatunek drapieżnego ptaka z rodziny jastrzębiowatych. [przypis edytorski]

[143]

rosnął — dziś popr.: rósł. [przypis edytorski]

[144]

kolasa — kareta. [przypis edytorski]

[145]

sumnienia (daw. forma) — dziś: sumienia. [przypis edytorski]

[146]

brona (daw.) — brama. [przypis edytorski]

[147]

robroniec — zgrubienie od: robron: okrągła suknia dworska z ciężkich tkanin jedwabnych, o konstrukcji kloszowej. [przypis edytorski]

[148]

dowodźca — dowódca. [przypis edytorski]

[149]

kwokać — narzekać. [przypis edytorski]

[150]

by — tu: gdy choćby. [przypis edytorski]

[151]

ciupa — ciasne pomieszczenie, więzienie. [przypis edytorski]

[152]

kosa (daw.) — warkocz. [przypis edytorski]

[153]

tajnymi szlaki dążyli — dziś: dążyli tajnymi szlakami (drogami). [przypis edytorski]

[154]

mamka — kobieta, zwykle pochodząca z niższych warstw społecznych, zatrudniana, aby karmiła piersią niemowlę ludzi zamożnych. [przypis edytorski]

[155]

bogini niebieska, co na błękity lała drogi mleczne — Hera, bogini niebios, żona Zeusa w mit. gr. [przypis edytorski]

[156]

zapieczętowana skrzynia — próba ta przypomina tę, której została poddana Pandora. [przypis edytorski]

[157]

pójdź sam (daw.) — chodź tu. [przypis edytorski]

[158]

czemu się (…) dwudziestą laty pierwej nie urodził (daw. forma) — czemu się o dwadzieścia lat wcześniej nie urodził. [przypis edytorski]

[159]

snycerz — artysta-rzeźbiarz specjalizujący się w rzeźbieniu w drewnie, dawniej również w kamieniu. [przypis edytorski]

[160]

czyliż — konstrukcja z partykułą pytającą -li- i partykuła wzmacniającą -ż; inaczej: czy aby, czy może. [przypis edytorski]

[161]

przyrodzenie (daw.) — natura. [przypis edytorski]

[162]

naprzód — najpierw, początkowo. [przypis edytorski]

[163]

karcz — pniak; nadziemna część pnia pozostała po ścięciu drzewa. [przypis edytorski]

[164]

sumnieniom (daw. forma) — dziś: sumieniom. [przypis edytorski]

[165]

wczora (daw.) — wczoraj. [przypis edytorski]

[166]

jeszcze tyle troje (daw.) — jeszcze trzy razy tyle. [przypis edytorski]

[167]

Bogdaj — oby; oby Bóg dał. [przypis edytorski]

[168]

powszednego — dziś: powszedniego. [przypis edytorski]

[169]

najgrawa — naigrywa, wyśmiewa się, szydzi. [przypis edytorski]

[170]

mienić (daw.) — zamieniać, przemieniać. [przypis edytorski]

[171]

kłaniam uniżenie — formuła pożegnania (właśc. kłaniam się uniżenie); tu: żartobliwie, a nawet ironicznie grzeczna. [przypis edytorski]

[172]

stynka — gatunek małej rybki. [przypis edytorski]

[173]

chceszli — konstrukcja z partykułą pytającą -li; inaczej: czy chcesz. [przypis edytorski]

[174]

król dzwonkowy — figura w kartach do gry. [przypis edytorski]

[175]

krole — dziś: królowie. [przypis edytorski]

[176]

skoro — szybko, wkrótce. [przypis edytorski]

[177]

Na głowie Goplany pokazuje się półksiężyc — Goplana w tej scenie upodabnia się do bóstw kobiecych władających przyrodą; z półksiężycem nad czołem występują Diana oraz Hekate w mit. gr. Postać podobną jak tu Goplana przybiera również Królowa Nocy w Czarodziejskim flecie Mozarta. [przypis edytorski]

[178]

przewierzgnęły — przedzierzgnęły, przemieniły. [przypis edytorski]

[179]

którąm ja porastał — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: którą ja porastałem. [przypis edytorski]

[180]

brody zbawić — pozbawić brody. [przypis edytorski]

[181]

sioło (daw., gw.) — wieś. [przypis edytorski]

[182]

nezabudka — niezabudka; niezapominajka. [przypis edytorski]

[183]

szołdra (daw.) — pogardliwie o człowieku; świnia. [przypis edytorski]

[184]

brać w rekruty — wcielać do wojska jako żołnierzy poborowych. [przypis edytorski]

[185]

puszczać w odkupy — dzierżawić, dawać komuś coś w dzierżawę za okresową opłatą. [przypis edytorski]

[186]

wyjęty — tu: stanowiący wyjątek, niepodlegający prawu obowiązującemu pozostałych. [przypis edytorski]

[187]

głowa na mnie nie dla znaku — głowę mam nie od parady, tj. umiem myśleć. [przypis edytorski]

[188]

Mefistofelowy — należący do Mefistofelesa (jedno z tradycyjnych imion diabła). [przypis edytorski]

[189]

będziesz wiózł z kozy — będziesz powoził zaprzęgiem z kozła (rodzaj siedzenia na przedzie powozu). [przypis edytorski]

[190]

foryś — pachołek usługujący przy powozie. [przypis edytorski]

[191]

pan-em — skrócone: panem jestem. [przypis edytorski]

[192]

Ararat — góra, masyw wulkaniczny leżący w centrum Wyżyny Armeńskiej między jeziorami Wan i Sewan; dziś na terytorium Turcji, w pobliżu granicy z Armenią i Iranem. [przypis edytorski]

[193]

na cóżem poszła — konstrukcja z ruchomą końcówka czasownika; inaczej: na cóż poszłam, po co poszłam. [przypis edytorski]

[194]

żenie (daw. forma) — dziś: żonie. [przypis edytorski]

[195]

Anim (…) w złości — skrót od: ani nie jestem w złości; wcale się nie złoszczę. [przypis edytorski]

[196]

kieszenię (daw. forma) — dziś B.lp: kieszeń. [przypis edytorski]

[197]

graf, grafini — tytuły szlacheckie: hrabia, hrabina. [przypis edytorski]

[198]

Trebizonta, właśc. Trapezunt a. Trebizond — cesarstwo, państwo istniejące w l. 1204–1461, powstałe na gruzach Cesarstwa Bizantyjskiego na terenach otaczających miasto Trapezunt (dziś: Trabzon w Turcji), podbite przez imperium osmańskie. [przypis edytorski]

[199]

aśćka — zwrot grzecznościowy, skrócone od: waszmościanka, waszmość pani. [przypis edytorski]

[200]

mnież odmówicie — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że, skróconą do -ż; czy mnie odmówicie, czyż mnie odmówicie. [przypis edytorski]

[201]

krajczy, podstoli — w dawnej Polsce nazwy urzędów na dworze, wywodzące się od funkcji pełnionych przy stole królewskim. [przypis edytorski]

[202]

czar dolewajcie — dolewajcie napojów do czar (czarek, pucharów). [przypis edytorski]

[203]

maszkara — straszydło, potwór. [przypis edytorski]

[204]

chrobry — dzielny, waleczny. [przypis edytorski]

[205]

acan — zwrot grzecznościowy, skrót od: waszmość pan. [przypis edytorski]

[206]

rozhowor (z ukr.) — rozmowa. [przypis edytorski]

[207]

służalce — dziś popr. forma lm: służalcy. [przypis edytorski]

[208]

zaledwieśmy wjechali — konstrukcja z ruchomą końcówka czasownika; inaczej: zaledwie wjechaliśmy. [przypis edytorski]

[209]

samotrzeci — wraz z dwoma towarzyszącymi osobami (w sumie: we trzech). [przypis edytorski]

[210]

bałwan — tu: wzburzona fala. [przypis edytorski]

[211]

ani państwa pany zechcą chłopianki dzieciom na przyszłość podlegać — ani też panowie (tj. najwyżsi dostojnicy) państwa nie zechcą w przyszłości podlegać potomkom zrodzonym z chłopki (którą Kirkor ma za żonę; jest to jego argument przeciw przyjęciu korony). [przypis edytorski]

[212]

kurant — szybki, skoczny taniec. [przypis edytorski]

[213]

wrazić — wepchnąć, wcisnąć. [przypis edytorski]

[214]

te berło — dziś popr.: to berło. [przypis edytorski]

[215]

do wtoru — dziś do wtóru; jako towarzyszące muzyce. [przypis edytorski]

[216]

objaśnić — pojaśnić. [przypis edytorski]

[217]

krosno — urządzenie do tworzenia tkanin. [przypis edytorski]

[218]

że byłem zasnął — daw. konstrukcja czasu zaprzeszłego; że zasnąłem wcześniej. [przypis edytorski]

[219]

meszta (z tur.) — pantofel; miękkie, lekkie obuwie bez obcasów. [przypis edytorski]

[220]

rozwalina — przepaść, dół. [przypis edytorski]

[221]

czy więcej (…) co wyrzucą — czy coś więcej wyrzucą (ujawnią). [przypis edytorski]

[222]

wnidą (daw. forma) — wejdą. [przypis edytorski]

[223]

by — jakby, niby. [przypis edytorski]

[224]

szkaplerz — wierzchnia część habitu mnisiego (płat materiału zakrywający piersi, ramiona i plecy, z otworem na głowę pośrodku); tu w drugim znaczeniu: medalionu z wizerunkiem Matki Boskiej, zastępującego szkaplerz sukienny. [przypis edytorski]

[225]

cep — narzędzie do młócenia ziarna, zbudowane z dwóch pałek połączonych rzemieniem lub łańcuchem; tu: miało posłużyć do zatłuczenia niedołężnego bociana. [przypis edytorski]

[226]

zawrzeć (daw.) — zamknąć. [przypis edytorski]

[227]

otworzone — dziś popr.: otwarte. [przypis edytorski]

[228]

Fortuna — rzymska bogini kierująca ludzkim losem; szczęście. [przypis edytorski]

[229]

Jazon (mit. gr.) — heros, syn Ajzona, króla Tesalii, przywódca Argonautów w wyprawie po Złote Runo. [przypis edytorski]

[230]

mój cały zamek za błysk świecy! — nawiązanie do sławnego cytatu z tragedii Shakespeare'a: „Konia! Królestwo za konia!” [przypis edytorski]

[231]

bladnie — dzis: blednie. [przypis edytorski]

[232]

wschody (daw.) — dziś: schody. [przypis edytorski]

[233]

namówiemy (daw. forma) — dziś: namówimy. [przypis edytorski]

[234]

garzec a. garniec — daw. miara objętości ciał płynnych i sypkich, w XIX w. wynosząca ok. 4 litry. [przypis edytorski]

[235]

najgrawać się — dziś: naigrywać się; wyśmiewać się, szydzić. [przypis edytorski]

[236]

ajer — tatarak. [przypis edytorski]

[237]

oczerety — roślina rosnąca nad wodą, szuwary. [przypis edytorski]

[238]

hajduk — służący. [przypis edytorski]

[239]

równianka — wianek. [przypis edytorski]

[240]

z nieznanymi godły (daw. forma) — dziś: z nieznanymi godłami. [przypis edytorski]

[241]

tron owładać — zawładnąć tronem. [przypis edytorski]

[242]

z orlimi hałasy — tj. z hałasem orlich piór doczepionych do żelaznego stelaża. Były to tzw. skrzydła husarskie, które stanowiły część wyposażenia ciężkiej jazdy polskiej (husarzy), ich rolę stanowiło wywoływanie u przeciwnika przerażenia głośnym świstem piór w czasie szarży. Kirkor jest w dramacie Słowackiego wystylizowany na dzielnego, cnotliwego, walecznego i odważnego Polaka, wyznającego zasady rycerskie, niezłomnie przeciwstawiającego się walczącemu podstępem i kierującemu się nieszlachetnymi pobudkami «żywiołowi niemieckiemu” (uosobionemu przede wszystkim w Kostrynie). W tej scenie występuje ubrany w guście sarmackim, z husarskimi skrzydłami. [przypis edytorski]

[243]

gumno — stodoła. [przypis edytorski]

[244]

by — jak, jakby. [przypis edytorski]

[245]

obroczone — zbroczone, zakrwawione. [przypis edytorski]

[246]

brus — kamień szlifierski. [przypis edytorski]

[247]

snadnie — łatwo. [przypis edytorski]

[248]

czakan, właśc. czekan — toporek osadzony na lasce; tu: daw. pisownia. [przypis edytorski]

[249]

szaniec — wał obronny. [przypis edytorski]

[250]

umarły wał — wał utworzony z umarłych (poległych w walce z Kirkorem). [przypis edytorski]

[251]

kiesa — woreczek do przechowywania pieniędzy, sakiewka. [przypis edytorski]

[252]

do siego roku — do przyszłego roku. [przypis edytorski]

[253]

hospodyn (ukr.) — pan, władca. [przypis edytorski]

[254]

wreście (daw.) — dziś popr.: wreszcie. [przypis edytorski]

[255]

miasto (daw.) — zamiast. [przypis edytorski]

[256]

tryjumfem — dziś popr.: triumfem. [przypis edytorski]

[257]

sędzie — dziś: sędziowie. [przypis edytorski]

[258]

Wanda —chodzi o legendarną księżniczkę Wandę, córkę Kraka, znaną z kroniki Wincentego Kadłubka i kroniki wielkopolskiej. [przypis edytorski]

[259]

dzwonicy — dziś popr.: dzwonnicy. [przypis edytorski]

[260]

pjany — dziś: pijany. [przypis edytorski]

[261]

brańcy — jeńcy. [przypis edytorski]

[262]

między gęste trupy (daw. forma) — dziś: między gęstymi trupami. [przypis edytorski]

[263]

niedosiągnieni — dziś: niedosięgli. [przypis edytorski]

[264]

otrawiciel (daw.) — truciciel. [przypis edytorski]

[265]

trącane (…) od płynącej rzeki — dziś: trącane przez płynącą rzekę. [przypis edytorski]

[266]

Eurotas — rzeka w Grecji. [przypis edytorski]

[267]

Orfeusz — w mitologii greckiej muzyk, który zszedł do świata podziemnego prosić Hadesa (w mit. rzym. noszącego imię Plutona) o przywrócenie żonie życia. [przypis edytorski]

[268]

Ereb — w mit. gr. najciemniejsza część Hadesu, tj. krainy zmarłych. [przypis edytorski]

[269]

ani pogardzać (daw.) — nie pogardzać nawet. [przypis edytorski]

[270]

Parki (mit. gr.) — według wierzeń w starożytnej Grecji, boginie odpowiedzialne za los człowieka. [przypis edytorski]

[271]

sumnienie — dziś popr.: sumienie. [przypis edytorski]

[272]

te córczysko — dziś popr.: to córczysko (forma zgrubienia, tj. augmentatywu). [przypis edytorski]

[273]

zaprzało się — wyparło się. [przypis edytorski]

[274]

truna (daw.) — trumna. [przypis edytorski]

[275]

takiej nieprawości mszczą się okropnie (daw.) — za taką nieprawość mszczą się okropnie. [przypis edytorski]

[276]

podług ustaw toru — według prawem wyznaczonego przebiegu sprawy sądowej. [przypis edytorski]

[277]

zawarła — zamknęła. [przypis edytorski]

[278]

pobożyć się (daw.) — zaklinać się na Boga; przysięgać na Boga. [przypis edytorski]

[279]

znój — ciężka praca, trud. [przypis edytorski]

[280]

skoropis (daw.) — pisarz, sekretarz zapisujący pismem skróconym żywą mowę. [przypis edytorski]

[281]

zaciekając się w rzeczy wydarzonej jądrze — tj. zagłębiając się w dociekania dotyczące sedna wydarzeń. [przypis edytorski]

[282]

w trunie — w trumnie. [przypis edytorski]

[283]

laur — symbol wybitnych osiągnięć, tak odznaczano w starożytnej Grecji zarówno mistrzów w dziedzinie sportu, jak np. literatury; stąd pochodzi: laureat, czyli uwieńczony laurem. [przypis edytorski]

x