Moralność pani Dulskiej

W sztuce Moralność pani Dulskiej autorstwa wybitnej polskiej pisarki i aktorki Gabrieli Zapolskiej poznajemy rodzinę mieszczańską: państwa Dulskich oraz trójkę ich dzieci — dwie córki: Melę i Hesię oraz syna Zbyszka. Są one pozornie wychowywane w duchu moralności. Dziewczynki chodzą na pensję, uczą się gry na fortepianie. Nie wolno im się garbić, mają być skromne. Syn romansuje ze służącą, Hanką, ale jego matka przymyka na to oko. Swój pogląd w tej sprawie wyraża formułą: „Na to mamy cztery ściany i sufit, aby brudy swoje prać w domu i aby nikt o nich nie wiedział”. Niespodziewanie Hanka zachodzi w ciążę. Czy Zbyszek zdecyduje się wziąć ślub z Hanką? A może pani Dulska znajdzie jakieś rozwiązanie, aby uniknąć skandalu?

Moralność pani Dulskiej to tragifarsa: przeplatają się w niej elementy komedii i tragedii, ukazuje m.in. ludzką głupotę, pazerność, skąpstwo oraz hipokryzję wypaczającą stosunki społeczne. Gabriela Zapolska niezwykle przenikliwie widzi wady zarówno indywidualne, jak środowiskowe czy charakterystyczne dla całej zbiorowości. Co więcej, opisuje je wyjątkowo bezkompromisowo.

Mimo że sztuka została napisana w epoce modernizmu, poruszane w niej tematy są uniwersalne i nadal aktualne, a dotyczą sfery obyczajowej, mianowicie wykorzystywania władzy, jaką daje pozycja pracodawcy, do wywierania nacisku na pracownicę, w tym do zmuszania jej do usług seksualnych. Współcześnie czyny takie określamy jako: mobbing, molestowanie seksualne. W czasach Zapolskiej nie miały nazwy, ale problem istniał i został odważnie podniesiony przez autorkę.

Warto wymienić również ważne terminy związane z tym utworem. Przede wszystkim: dulszczyzna — określenie utworzone od nazwiska tytułowej bohaterki, oznaczające drobnomieszczaństwo, kołtuństwo. Kołtun — człowiek o wąskich horyzontach umysłowych, zacofany lub ograniczony oraz kołtuneria — grupa ludzi o wstecznych, nietolerancyjnych poglądach. Ostatni termin, z którym warto się zapoznać, to filister oznaczający człowieka ograniczonego, bez wyższych aspiracji, o zakłamanej moralności.

Autorka napisała sztukę w krótkim czasie — w trzy tygodnie — na zamówienie Teatru Miejskiego we Lwowie. Po raz pierwszy utwór wystawiony był na scenie w 1906 roku w Krakowie. W formie książkowej wydany został rok później, w 1907 roku.

Dzieło doczekało się także kilku ekranizacji filmowych i adaptacji na potrzeby Teatru Telewizji. Pierwszy film, o tym samym tytule co dramat, powstał w 1930 roku, w reżyserii Bolesława Newolina. Następnie w latach 70., a dokładnie w 1975 roku ukazała się ekranizacja pt. Dulscy, wyreżyserowana przez Jana Rybkowskiego. Twórcą adaptacji Panie Dulskie, z 2015 roku jest Filip Bajon. W 1968 roku Teatr Telewizji zaprezentował swoją wersję Moralności pani Dulskiej, w reżyserii Lidii Zamkow. Dwa lata później kolejną inscenizację przygotował Józef Słotwiński. W 1992 roku pojawiła się wersja dramatu wyreżyserowana przez Tomasza Zygadłę, a w 2013 przez Marcina Wronę.

Utwór ten stanowi pierwszą część trylogii o tytule Pani Dulska; drugi tom zatytułowany jest Pani Dulska przed sądem, natomiast ostatni z nich nosi tytuł Śmierć Felicjana Dulskiego: opowiadanie.