Romantyczność

W 1822 roku na literacką scenę wkracza bohaterka, jakiej dotąd nie widziano. Oto Karusia, obłąkana wiejska dziewczyna, która nie widzi świata wokół, widzi za to swojego zmarłego kochanka. Jej pojawienie się wywołuje wśród czytelników wielkie emocje. Karusia jest bowiem kimś znacznie więcej niż bohaterką ballady — jest uosobieniem romantycznej wizji świata.

Ballada Romantyczność Adama Mickiewicza to utwór, z którego pochodzi jeden z najbardziej znanych cytatów w historii polskiej literatury: „Czucie i wiara silniej mówią do mnie, niż mędrca szkiełko i oko''. Zdanie to jest esencją romantycznego światopoglądu, zgodnie z którym emocje, intuicja i duchowość są ważniejsze niż postęp cywilizacyjny i naukowe poznanie. Nic więc dziwnego, że Romantyczność jest uważana za manifest tego światopoglądu. Sam Adam Mickiewicz nadał utworowi rangę swego poetyckiego credo, otwierając Romantycznością (jeśli nie liczyć sentymentalnego wprowadzenia pt. Pierwiosnek) swój debiutancki tom poezji wydany w Wilnie w 1822 roku. Publikacja składała się z dwóch części — Ballady i romanse oraz Wiersze różne — i okazała się przełomowa zarówno dla historii polskiej literatury, jak i dla kariery Adama Mickiewicza. Datę ukazania się Ballad i romansów uznano za symboliczny początek romantyzmu w polskiej sztuce i literaturze.

Bohaterką Romantyczności Adam Mickiewicz uczynił wiejską dziewczynę, Karusię, którą cierpienie po śmierci ukochanego doprowadza do obłędu. Karusia błąka się po miasteczku i prowadzi dialog ze zmarłym kochankiem, Jasieńkiem. Wraz z Karusią i innymi postaciami rodem z Ballad i romansów do polskiej literatury wkracza bohater romantyczny. Kim jest? Przede wszystkim indywidualistą, a często wręcz buntownikiem pozostającym w konflikcie ze światem zastanych norm. Ma bogate życie duchowe i pozostaje wierny intuicji i emocjom. Nierzadko jest odmieńcem, budzącym niepokój w otoczeniu, gdyż już samą swoją obecnością poddaje w wątpliwość fundamenty wiedzy i kultury. Taką właśnie bohaterką jest Karusia, która będąc fizycznie w świecie ludzkim, przebywa jednocześnie w paralelnej, niedostępnej dla innych rzeczywistości, w której spotyka się z duchem zmarłego kochanka. Jej zachowanie budzi początkowo nieufność i lęk obserwujących ją ludzi, szybko jednak pojmują oni, że dziewczyna widzi to, co niedostępne dla innych, gdyż jej serce przepełnione jest uczuciem. Ci prości ludzie gotowi są przyjąć, że fakt, iż coś jest niewidoczne dla ich oczu, nie oznacza, że owo „coś'' nie istnieje. Współczują więc Karusi i nawołują do zmawiania modlitw za duszę Jasieńka. Tylko pojawiający się na rynku Starzec gardzi dziewczyną i wyśmiewa emocje tłumu. Jest on uosobieniem oświeceniowych, klasycznych wartości — rozumu, nauki oraz poznania empirycznego, czyli opartego na doświadczeniu. Opozycję dla starca stanowi narrator-poeta, z ust którego padają cytowane już słynne słowa przeciwstawiające „czucie i wiarę” prostych ludzi — „szkiełku i oku'' mędrca.

Romantyczność można podzielić na dwie części: pierwsza to opis sytuacji, druga zaś ma charakter sporu ideologicznego między Starcem a narratorem. Narrator odwołuje się do intuicji, emocji, świata przeżyć duchowych i metafizycznych jako narzędzi poznania, które pozwalają człowiekowi zrozumieć więcej. Zarzuca Starcowi, że jego „szkiełko i oko'' (symbolizujące poznanie rozumowe) odkrywają jedynie „prawdy martwe'', czyli to, co dotyczy materialnych form istnienia, pozostają zaś ślepe na wszystko, co poza nie wykracza. Jest to zatem poznanie ułomne, zamknięte na to, co najistotniejsze. Jak nietrudno się domyślić, to poeta reprezentuje wartości, którym romantyk Adam Mickiewicz przyznaje pierwszeństwo: uczuciowość, intuicyjność, duchowość. Zamyka się to w ostatnim, aforystycznym zdaniu wiersza — „Miej serce, i patrzaj w serce''. Nie należy jednak w odczytywaniu Romantyczności zatrzymywać się na powierzchni i traktować jej wyłącznie jako wiersz programowy. Jest to utwór o tematyce egzystencjalnej, a jego filozoficzne źródła sięgają filozofii Platona, z jego koncepcją dualizmu i idei. Adam Mickiewicz mottem ballady uczynił cytat z Hamleta Williama Shakespeare'a, w którym mowa o „oczach duszy''. To właśnie „oczy duszy'' służyły do pozarozumowego poznawania idei, którą to koncepcję rozwijali po Platonie w czasach późniejszych Cyceron i Lukrecjusz, a także niektórzy filozofowie chrześcijańscy. Za czasów oświecenia „oczy duszy'' pojmowano jednak jako czysty rozum. I temu właśnie sprzeciwił się w Romantyczności i innych swoich balladach Adam Mickiewicz. W jego ujęciu „oczy duszy'' mają charakter pozazmysłowy i pozaintelektualny. Widzenie duchowe wynika z emocji, wyobraźni i kontaktu z metafizyką. Ma w sobie pierwiastek irracjonalny. Obok Mickiewicza koncepcję tę wspierał Maurycy Mochnacki, piszący, że „oko pospolite'' nie jest w stanie przeniknąć „tajemnic serca'' ani „jądra natury''.

Romantyczność jest utworem składającym się z piętnastu strof o nieregularnej liczbie wersów. Występują tu rymy krzyżowe. Adam Mickiewicz napisał balladę przystępnym i zrozumiałym, a jednocześnie pełnym emocji językiem. Wplótł do niej elementy stylizowane na gwarę ludową („pomaleńku'', „dziewczyna duby smalone bredzi''). Pojawiają się metafory (np. „widzisz świat w proszku'', „martwe znasz prawdy''), porównania, epitety, wykrzyknienia oraz pytania retoryczne („Ty już umarłeś?''), jednak środki stylistyczne stosowane są przez Adama Mickiewicza z umiarem. Od strony gatunkowej Romantyczność to typowa ballada i jako taka zawiera cechy różnych rodzajów literackich — liryki, epiki i dramatu (ballada jest bowiem gatunkiem synkretycznym). Sam termin „ballada'' odnosił się początkowo do pieśni tanecznej, a wywodzi się od włoskiego słowa ballare — tańczyć. Normy ballady jako gatunku literackiego skrystalizowały się na przełomie XIV i XV. Ballady mają układ stroficzny, cechują się melodycznością oraz rytmicznością i zazwyczaj występują w nich rymy i paralelizmy (elementy liryczne). Opowiadają o wydarzeniach, które przedstawiane są przez trzecioosobowego i wszechwiedzącego narratora (element epicki), zawierają też elementy dialogu (element dramatyczny). Są opowieścią osnutą wokół jednego, wyrazistego wątku i mają jasno zarysowany konflikt. Najczęściej występują w nich dwaj, trzej główni bohaterowie, pozostali to postaci epizodyczne, zlewające się z tłumem. Tematyka ballad bardzo często zaczerpnięta jest z tradycji ludowej lub do niej nawiązuje. Z tego świata pochodzą także bohaterowie ballad, którymi bywają zazwyczaj ludzie wywodzący się z niższych warstw społecznych, tak jak Karusia z Romantyczności.

Adam Mickiewicz spopularyzował balladę romantyczną w Polsce — stała się ona ulubionym gatunkiem poetów tej poki. Większość ballad Adama Mickiewicza rozgrywa się w określonych realiach czasu i miejsca (np. Świteź czy Płużyny), lecz świat rzeczywisty spotyka się w nich z tym, co niedające się wyjaśnić, nadprzyrodzone, fantastyczne. Całość spowija zazwyczaj nastrój tajemniczości i niepokoju. Akcja często rozgrywa się na odludziu, a sceneria i aura przyrody potęguje klimat grozy i niesamowitości — pojawia się dramatycznie blady, wyłaniający zza ciemnych chmur księżyc, unoszące się nad jeziorami mgły, mroczny las, wycie wiatru… Natura pełni w balladach ważną rolę, podkreślając nastrój i emocje, zaś miejsce i czas akcji mają w nich znaczenie symboliczne. Natura, podobnie jak żyjący w jej bliskości prosty lud, ma też zdolność do oceny moralnej ludzkich czynów i wymierzania sprawiedliwości.

Zbiorem Ballady i romanse Adam Mickiewicz wyznaczył nowe trendy nie tylko w literaturze, ale także w sposobie jej promowania i rozpowszechniania. Już sama publikacja „dzieł zebranych'' przez młodego i stosunkowo mało znanego poetę była czymś nietypowym. Ponadto wydanie Ballad i romansów poprzedziła swoista reklama — w „Dzienniku Wileńskim” ukazała się bowiem ballada Świtezianka, jako zapowiedź całości. Przystępny język, wpadające w ucho rymy, emocjonująca tematyka (miłość i zdrada) oraz niesamowity nastrój przypadły do gustu czytelnikom gazety i rozbudziły ich ciekawość. Ogłoszono, że młody autor zbiera prenumeratę na swoje utwory, jednak była ona skierowana tylko do ograniczonego zbioru odbiorców. Nawet nazwisko twórcy przez dłuższy czas pozostawało sekretem. Aura tajemniczości i elitarności wzmagała oczywiście zainteresowanie publikacją. Kiedy w końcu ukazały się Ballady i romanse, oczekiwania czytelników zostały w pełni zaspokojone. Krótka forma utworów, nowatorskie połączenie motywów fantastycznych i ludowych, nastroju niesamowitości z ironią, swobodne łączenie elementów lirycznych, epickich i dramatycznych — wszystko to było świeże i odkrywcze w stosunku do literatury klasycystycznej. Mickiewicz wykorzystał w balladach ludowe wyobrażenia i odwoływał się do związanej z nimi wizji świata. Jego poezja trafiała w gusty zarówno dobrze wykształconych i wyrobionych czytelników, jak i osób o mniejszych kompetencjach kulturowych (legenda głosi, że uwielbiał je zarówno Fryderyk Chopin, jak i jego kucharka). Ballady i romanse bardzo szybko doczekały się dodruku, a następnie kolejnych wydań. Poszczególne utwory były też zamieszczane przez pisma literackie. Czytano je na głos w towarzystwie, uczono się na pamięć, a ich twórca stał się „celebrytą” swoich czasów. Skala powodzenia pozwala nazwać Ballady i romanse Adama Mickiewicza pierwszym poetyckim bestsellerem.

Romantyczność wywołała jednak swego czasu nie tylko zachwyty, lecz również żywe dyskusje. Nie wszystkim odbiorcom przypadła do gustu krytyka światopoglądu naukowego oraz przyznanie ludowości i uczuciowości większej wartości niż postępowi cywilizacyjnemu. Ponadto balladę odczytywano jako wymierzoną bezpośrednio w dawnego nauczyciela Adama Mickiewicza, czyli w matematyka i astronoma Jana Śniadeckiego, autora krytycznej wobec romantyzmu rozprawy O pismach klasycznych i romantycznych. Kontrowersje wokół Romantyczności wynikały nie tylko z ideologicznej zawartości utworu, ale także z bardzo odważnego jak na ówczesne czasy erotyzmu. Bohaterka, która postradała zmysły i „zamieniła dzień z nocą”, publicznie upajająca się pieszczotami ze swym zmarłym kochankiem, wywoływała u części czytelników zgorszenie graniczące ze skandalem. Atmosfera ta nie zaszkodziła jednak ani Adamowi Mickiewiczowi, którego popularność rosła w zawrotnym tempie, ani Romantyczności, która stała się jednym z najbardziej znanych i najchętniej cytowanych utworów romantycznego wieszcza. Adam Mickiewicz rozwijał tematykę tej ballady przedstawiając cierpienia Gustawa w IV części Dziadów. Do Romantyczności odnosili się i nawiązywali także inni twórcy — począwszy od Juliusza Słowackiego, przez młodopolskiego poetę Antoniego Lange, po Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, który jeden ze swoich liryków zatytułował Romantyczność, oraz Władysława Broniewskiego, którego przejmujący wojenny wiersz Ballady i romanse rozpoczyna się słowami z utworu Mickiewicza — „Słuchaj dzieweczko! Ona nie słucha… ''.

Ballada Romantyczność Adama Mickiewicza jest dostępna jako e-book w formatach EPUB i MOBI, a także jako plik PDF. Utwór jest lekturą obowiązkową w liceach i technikach i został opracowany redakcyjnie, w tym opatrzony przypisami z myślą o uczniach i uczennicach. Zamieszczony na stronie Wolnych Lektur audiobook Romantyczność czyta Jakub Falkowski.