Przypisy

szarwark — wspólna praca całej wsi dla publicznego pożytku, najczęściej przy budowie i naprawie dróg; gospodarze byli zobowiązani do pracy z koniem i wozem, komornicy pieszo. [przypis edytorski]

szarytka — członkini katolickiego zakonu Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo (pot. szarytki, także: wincentynki, siostry miłosierdzia) zał. przez Wincentego a Paulo i Ludwikę de Marillac w 1633 r.; celem zgromadzenia jest pomaganie chorym i słabym m.in. przez prowadzenie szpitali, pielęgnowanie chorych w ich domach oraz działalność charytatywną. Prowincja Galicyjska zakonu powstała w 1799 r., a w 1859 Dom Centralny Prowincji Galicyjskiej został przeniesiony ze Lwowa do Krakowa i zmieniła nazwę na Prowincja Krakowska, oprócz której istnieje jeszcze Prowincja Chełmińsko-Poznańska i Prowincja Warszawska zakonu. [przypis edytorski]

szarytki — katolickie zgromadzenie zakonne. [przypis edytorski]

szarża (z fr.) — atak w teatrze: przejaskrawienie, popis. [przypis edytorski]

szarzać (daw.) — szargać, poniewierać; tu może: szafować, ryzykować. [przypis edytorski]

szarza — szarość. [przypis edytorski]

szaser — strzelec w armii Księstwa Warszawskiego. [przypis edytorski]

szasery — ciemne spodnie z lampasami. [przypis edytorski]

szaserzy (z fr. chasseur: strzelec, myśliwy) — typ piechoty, a następnie lekkiej kawalerii, istniejący w armii francuskiej od poł. XVIII w. [przypis edytorski]

szaserzy (z fr. chasseur: strzelec, myśliwy) — typ piechoty, a następnie lekkiej kawalerii, istniejący w armii fr. od połowy XVIII w.; oddziały strzelców konnych na wzór fr. posiadało również wojsko Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. [przypis edytorski]

szaspot (hist. wojsk.) — jednostrzałowy karabin odtylcowy używany w armii francuskiej w 2. poł. XIX w., skonstruowany w 1866 przez A. A. Chassepota. [przypis edytorski]

szatańskie milczenie — niem. höllisches Schweigen, raczej: piekielna cisza. [przypis edytorski]

szatańskież — konstrukcja z partykułą -że, skróconą do -ż; znaczenie: czy szatańskie. [przypis edytorski]

szatanu — dziś popr. forma C. lp: szatanowi. [przypis edytorski]

Szata-Usz — dziś popr.: Chattahoochee, rzeka która łączy się z rzeką Flint i jako Apalachicola wpływa do Zat. Meksykańskiej. [przypis edytorski]

Szatel Arab — dziś popr.: Szatt al-Arab, rzeka w płd. Iraku, o dł. ok. 200 km, tworzona przez połączenie wód Eufratu i Tygrysu, uchodząca do Zatoki Perskiej. [przypis edytorski]

szatna — niewolnica (służąca) opiekująca się szatami; garderobiana. [przypis edytorski]

szatny — służący zajmujący się ubraniami. [przypis edytorski]

szatra — namiot. [przypis edytorski]

szatra (z tur.) — buda, szałas. [przypis edytorski]

szatro — [przypis edytorski]

szatz (niem. a jidisz) — ukochany (używa się podobnie jak polskiego „skarbie”). [przypis edytorski]

szaulis (z lit.) — członek Związku Strzelców Litewskich, organizacji paramilitarnej założonej w 1919 roku, a w czasie II wojny światowej kolaborującej z Niemcami. [przypis edytorski]

Szawle, czemu mię prześladujesz — słowa, które miał wg. Dziejów Apostolskich usłyszeć Szaweł z ust zmartwychwstałego Jezusa podczas swej drogi do Damaszku, a które doprowadziły go do nawrócenia i z prześladowcy chrześcijan uczyniły z niego apostoła chrześcijaństwa, św. Pawła (por. Dz 9,1–20). [przypis edytorski]

Szawuot — święto objawienia Tory Mojżeszowi na górze Synaj, zarazem święto pierwszych zbiorów. [przypis edytorski]

Szawuot — Święto Tygodni, zwane też Świętem Żniw, Pięćdziesiątnicą lub Zielonymi Świątkami. Upamiętnia dzień, w którym Żydzi otrzymali Torę na Górze Synaj. [przypis edytorski]

Szawuot — (z hebr. Tygodnie; z jid. Szwues), zw. też Świętem Tygodni, Świętem Zbiorów oraz Dniem Pierwszych Owoców. Jedno z trzech świąt pielgrzymich, obchodzone 50 dni po święcie Pesach. [przypis edytorski]

Szczakowa — miejscowość wzmiankowana od XV w., początkowo wieś królewska, w 1767 powstała tu pierwsza w Polsce kopalnia węgla kamiennego; w XIX w. niedaleko Szczakowej zbiegały się granice trzech mocarstw; dziś: jedna z dzielnic Jaworzna. [przypis edytorski]

Szczaniecka, Emilia (1804–1896) — polska działaczka społeczna, feministyczna i narodowościowa; zasłużyła się m.in. organizowaniem pomocy dla rannych w czasie powstania listopadowego (1830–1831) w Królestwie Polskim, udzielaniem schronienia potrzebującym w czasie powstania wielkopolskiego (1848), działalnością patriotyczną podczas powstania styczniowego (1863–1864). Właścicielka Pakosławia k. Nowego Tomyśla w latach 1840–1896, uczyniła swój dom ośrodkiem działań na rzecz społeczeństwa polskiego. Założycielka pierwszego w Wielkopolsce Stowarzyszenia Kobiet oraz instytucji Pomocy naukowej dla ubogich dziewcząt w Poznańskiem i Prusach Zachodnich, opiekunka Towarzystwa Pomocy Naukowej. [przypis edytorski]

szczap — dziś popr.: szczapa, kawałek odłupanego drewna. [przypis edytorski]

Szczawnica — miasto uzdrowiskowe w województwie małopolskim, w powiecie nowotarskim. [przypis edytorski]

szczęcie (starop.) — szczęście; tu: los. [przypis edytorski]

szczędzić — oszczędzać. [przypis edytorski]

szczęki — dziś popr. forma N.lm: szczękami (szczękaniem, hałasami). [przypis edytorski]

szczękła — dziś popr.: szczęknęła. [przypis edytorski]

szczéra — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak y. [przypis edytorski]

szczęścia doświadczyć żelazem — spróbować szczęścia w walce. [przypis edytorski]

szczęście (gw.) — przymiotno, roślina z rodziny astrowatych. [przypis edytorski]

Szczęście Luizy — mała kopalnia koło Katowic. W roku 1935 miał tu miejsce strajk z powodu zalegania z wypłatami dla górników. Ich żądania zostały spełnione. [przypis edytorski]

Szczęście mężczyzny brzmi: ja chcę; szczęście kobiety: on chce — F. Nietzsche, Tako rzecze Zaratustra, Mowy Zaratustry: O starej i młodej kobiecie, tłum. W. Berent. [przypis edytorski]

szczęście na ziemi nie jest snem — Byron, Wędrówki Childe Harolda, pieśń III, strofa CXIV: I do believe (…) That goodness is no name, and happiness no dream. [przypis edytorski]

szczęście ostateczne (starop.) — ostateczny los; tu: w ostatecznym razie, w najgorszym razie. [przypis edytorski]

Szczęście — tu: Fortuna. [przypis edytorski]

szczęściuli — „szczęściu” z partykułą -li. [przypis edytorski]

szczęśliw (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; forma podst.: szczęśliwy. [przypis edytorski]

Szczęśliw, kto znalazł przyjaciół i w domu, i za granicą… — dwuwiersz Solona (ok. 640–ok. 560 p.n.e.), ateńskiego mędrca, poety i męża stanu, którego reformy położyły fundamenty pod rozwój ustroju demokratycznego. [przypis edytorski]

szczęśliw — szczęśliwy (daw. krótka forma przym.). [przypis edytorski]

szczęśliwszy (starop. forma) — tu: szczęśliwsi (M.lm). [przypis edytorski]

Szczęśliwy, kogo w życiu klęski nie dosięgły (…) — trzecia pieśń chóru, obejmująca wersy 582–630 tekstu oryginalnego. [przypis edytorski]

szczęśnie (daw.) — szczęśliwie. [przypis edytorski]

Szczęsne mi miejsce, w którym cię spotykam (fr. La place m’est heureuse à vous y rencontrer) — cytat ze Szkoły żon Molière'a (akt VI, scena VI). [przypis edytorski]

szczęsny (daw.) — szczęśliwy, obdarzony szczęściem. [przypis edytorski]

szczęsny (daw.) — szczęśliwy. [przypis edytorski]

szczęsny — szczęśliwy, obdarzony szczęściem. [przypis edytorski]

szczęt — daw. pozostałość czegoś. [przypis edytorski]

szczęt (daw.) — pozostałość. [przypis edytorski]

szczęt — dziś: szczątek. [przypis edytorski]

szczęt (starop.) — szczątki, resztki; że ich szczętu w krótce nie zostanie: że wkrótce nie zostaną z nich (nawet) szczątki. [przypis edytorski]

szczęty (daw.) — szczątki, kawałki. [przypis edytorski]

szczęty — dziś popr. forma N. lm: szczętami. [przypis edytorski]

szczęty — szczątki. [przypis edytorski]

szczęty — szczątki. [przypis edytorski]

szczebiota — dziś popr.: szczebiocze. [przypis edytorski]

szczeblować — iść po stopniach (szczeblach); wstępować po schodach. [przypis edytorski]

szczeblować — wchodzić po stopniach (szczeblach). [przypis edytorski]

Szcze-bra-ta — dziecięce przekręcenie wyrazu szczerbata. [przypis edytorski]

szczebrzuch (daw.) — sprzęty domowe, szczególnie dawane jako wiano kobiecie wychodzącej za mąż; tu być może: ostrze oszczepu lub strzały, grot (w tym znaczeniu używa Sienkiewicz w Krzyżakach). [przypis edytorski]

szczebrzuch — słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem „brzeszczot”. [przypis edytorski]

szczebrzuch — słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem ”brzeszczot”. [przypis edytorski]

szczeć barwierska a. sukiennicza, Dipsacus sativus (biol.) — gatunek rośliny o kolczastym podłużnym kwiatostanie, który wysuszony wykorzystywano dawniej jako zgrzebła do gręplowania wełny i czesania tkanin wełnianych. [przypis edytorski]

szczeć — sierść, szczecina. [przypis edytorski]

szczeć — szczecina. [przypis edytorski]

szczeć — szczecina, sierść, włosy. [przypis edytorski]

szczeciasty — dziś: szczeciniasty. [przypis edytorski]

szczeciaty — dziś: szczeciniasty. [przypis edytorski]

Szczecin — stolica i największe miasto województwa zachodniopomorskiego w Polsce. [przypis edytorski]

szczednąć (starop.) — sczeznąć, tj. umrzeć, skonać; szczedł dzień: przeminął dzień. [przypis edytorski]

Szczedrin (pseud.), właśc. Sałtykow, Michaił Jewgrafowicz (1826–1889) — rosyjski satyryk, pisarz, publicysta; autor satyrycznych utworów demaskujących stosunki społeczne w carskiej Rosji. [przypis edytorski]

szczegółowie — dziś popr. forma: szczegółowo. [przypis edytorski]

szczegółowie — dziś popr.: szczegółowo. [przypis edytorski]

szczegółowie — dziś: szczegółowo. [przypis edytorski]

szczegółowie — szczegółowo [przypis edytorski]

szczegóły o życiu i pismach filozofów czytelnik znajdzie (…) zestawione osobno — w niniejszej publikacji informacje te zostały przeniesione do przypisów w miejscach, gdzie autor wspomina o danej postaci. [przypis edytorski]

szczególna — dziś: szczególne; rzecz szczególna. [przypis edytorski]

szczególna (tu daw.) — szczególnie. [przypis edytorski]

szczególnych jestestw — poszczególnych jednostek. [przypis edytorski]

szczekacz zuchwały Anub — Anubis, egipski bóg świata zmarłych; przedstawiany z głową szakala (tu: psa). [przypis edytorski]

szczelania (gw.) — strzelanina. Uproszczono wymowę grupy spółgłoskowej strz- i dlatego brzmi ona ­­szcz-. [przypis edytorski]

szczel — szczelina; tu: forma skrócona dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

szczel — szczelina (tu prawdopodobnie forma skrócona dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca). [przypis edytorski]

szczelubina (gw.) — szczelina, szpara. [przypis edytorski]

szczenięta wilcze — chodzi o Rzymian; według legendy założycieli Rzymu, Romulusa i Remusa, wykarmiła wilczyca. [przypis edytorski]

szczenięty (starop. forma) — dziś N.lm: (ze) szczeniętami. [przypis edytorski]

szczepał — dziś popr. forma: rozszczepiał. [przypis edytorski]

Szczepański, Ludwik (1872–1954) — literat, dziennikarz i publicysta, w r. 1897 założył czasopismo „Życie”. [przypis edytorski]

Szczepański, Ludwik (1872–1954) — poeta i publicysta, we wrześniu 1897 r. założył w Krakowie tygodnik „Życie”, organ „Młodej Polski”, który stawiał sobie za cel informowanie o nowych prądach w sztuce za granicą oraz popieranie talentów rodzimych. [przypis edytorski]

Szczepanik, Jan (1872–1926) — sławny technik-samouk, zwany „polskim (lub austriackim) Edisonem”, autor kilkudziesięciu wynalazków, głównie w dziedzinie przemysłu włókienniczego oraz fotografii i filmu. [przypis edytorski]

Szczepanowice — wieś w województwie małopolskim, w powiecie tarnowskim. [przypis edytorski]

Szczepanowski, Stanisław (1845–1900) — polski polityk, przedsiębiorca naftowy, ekonomista i publicysta, poseł do parlamentu austriackiego i galicyjskiego Sejmu Krajowego; propagator idei odrodzenia narodowego, przedstawiciel „romantyzmu pozytywistycznego”. [przypis edytorski]

Szczepanowski, Stanisław (1846–1900) — polski chemik, ekonomista, inżynier, poseł do parlamentu austriackiego; w 1867 r. ukończył politechnikę wiedeńską, od 1870 r. pracował jako ekspert w India Office (brytyjskim ministerstwie ds. indyjskich), w 1879 r. osiadł w Galicji, w której widział potencjał „polskiego Piemontu”, właśnie ze wzgl. na zacofanie gospodarcze; prowadził poszukiwania ropy w paśmie podkarpackim, odkrył bogate złoża w Słobodzie Rungurskiej nieopodal Kołomyi oraz złoża w Otyni, Jaśle, Krośnie, Sanoku, Drohobyczu, Schodnicy czy Gorlicach; wybudował destylarnię przetwarzającą ropę w Peczeniżynie, jednocześnie budował przy prowadzonych zakładach domy mieszkalne dla robotników, organizował sklepy spółdzielcze i domy ludowe, w których ogłaszał odczyty, prowadził szkolenia zawodowe, podnosząc kwalifikacje swoich pracowników; w Kołomyi założył tygodnik „Pomoc Własna”, promujący idee spółdzielczości. W 1889 r. został posłem do sejmu krajowego, walczył o rozszerzenie autonomii Galicji, większą decentralizację monarchii, rozwój dotacji na rzecz szkolnictwa, przemysłu i rolnictwa na ziemiach polskich, przekonywał posłów Koła Polskiego o potrzebie walki z polityką rządu austriackiego, traktującego Galicję jako kolonię dostarczającą metropolii tylko surowców i rekruta. Od 1890 r. wydawał pismo „Ekonomista Polski” we Lwowie, założył Towarzystwo Szkoły Ludowej (m.in. z Adamem Asnykiem) dla krzewienia oświaty wśród warstw ludowych; działał w ruchu spółdzielczym, stojąc na czele Związku Stowarzyszeń Zarobkowych i Gospodarczych, był prezesem Towarzystwa Pedagogicznego, a od 1897 r. wydawał dziennik „Słowo Polskie”. Krach jego działalności przyniosła współpraca z Franciszkiem Zimą, prezesem galicyjskiej Kasy Oszczędnościowej, byłym powstańcem styczniowym, członkiem Ligi Polskiej i znajomym Szczepanowskiego z Anglii, który prowadził spekulacje na kredytach i doprowadził do zadłużenia i dyskredytacji przedsiębiorstw Szczepanowskiego, a następnie do procesu sądowego, który rozpoczął się 2 października 1899 r. Szczepanowski uznał się za współodpowiedzialnego, jednak wyniszczony skandalem wkrótce zmarł. Autor m.in. publikacji praca Nędza Galicji w cyfrach (1888), w której wykazuje m.in., że przeciętna długość życia w Galicji wynosiła wówczas 27 lat dla mężczyzn oraz 28,5 dla kobiet, w porównaniu z 33 i 37 latami w Czechach, 39 i 41 we Francji czy 40 i 42 w Anglii. Stwierdzał również, że w Europie i Azji nie znalazł kraju, który pod względem ubóstwa i zacofania mógłby konkurować z Galicją. Pisał: „Galicjanin mało pracuje, bo za mało je, nędznie się żywi, bo za mało pracuje, i wcześnie umiera, bo się nędznie żywi (…) w stosunku do osób dorosłych jest tu większa część ludności wymagającej opieki jak w innych krajach”. Stwierdzał, że jedyną warstwą rozwijającą się w Galicji jest biurokracja, licząca 80 tys. osób, pobierających ok. 11% dochodu krajowego; przerost biurokracji utożsamiał z socjalizmem czy komunizmem, poddając je z tego stanowiska ostrej krytyce. Szukając rozwiązania kompleksowego, wskazywał na potrzebę uobywatelnienia społeczeństwa i sięgał do pism polskich poetów, szczególnie Zygmunta Krasińskiego oraz zaprzyjaźnionego z autorem Psalmów przyszłości Augusta Cieszkowskiego. Metaforyka „błota” jako materii, będącej jedynym obszarem działań socjalistów, związana jest z pismami obu tych twórców. [przypis edytorski]