Przypisy

Kant, Immanuel (1724–1804) — niem. filozof, prof. logiki i metafizyki na uniwersytecie w Królewcu; twórca idealizmu transcendentalnego a. krytycznego. Kant głosił m.in., że o rzeczach samych w sobie (tzw. noumenach, takich jak np. Bóg, dusza, kosmos, materia) nie możemy nic orzekać (agnostycyzm poznawczy), poznaniu dane są jedynie ich fenomeny, czyli zjawiska zapośredniczone przez zmysły, ujęte w formy czasowe i przestrzenne oraz kategorie (przede wszystkim przyczynowe oraz substancjalne). Z tym, co niepoznawalne dla rozumu spekulatywnego radzi sobie rozum praktyczny tworzący postulaty będące prawdami apriorycznymi (nieodwołujące się do doświadczenia, mające charakter podobny prawom matematycznym). Do tego typu norm należy słynny imperatyw kategoryczny, czyli zasada etyki mówiąca, że należy postępować zawsze wedle reguł, co do których chcielibyśmy, aby stały się one prawem powszechnym (stosowanym przez każdego i zawsze) i które mają ludzkość nie za środek, lecz za cel. [przypis edytorski]

Kant, Immanuel (1724–1804) — niemiecki filozof oświeceniowy, czołowa postać nowożytnej filozofii; twórca filozofii krytycznej (idealizmu transcendentalnego), według której nie możemy orzekać o rzeczach samych w sobie, poznaniu dane są jedynie ich fenomeny, czyli zjawiska zapośredniczone przez zmysły, ujmowane w konkretne formy. [przypis edytorski]

Kant, Immanuel (1724–1804) — niemiecki filozof oświeceniowy, profesor logiki i metafizyki na Uniwersytecie Albrechta w Królewcu. [przypis edytorski]

Kant, Immanuel (1724–1804) — niemiecki filozof oświeceniowy, profesor logiki i metafizyki. [przypis edytorski]

Kant, Immanuel (1724–1804) — niemiecki filozof oświeceniowy, twórca filozofii krytycznej, profesor logiki i metafizyki na Uniwersytecie Albrechta w Królewcu (ob. Kaliningrad). [przypis edytorski]

Kant, Immanuel (1724–1804) — niemiecki filozof oświeceniowy, twórca rewolucyjnej doktryny filozofii krytycznej, czołowa postać nowożytnej filozofii, profesor logiki i metafizyki na uniwersytecie w Królewcu (Koenigsbergu). Tu mowa o tzw. imperatywie kategorycznym, sformułowanej przez niego naczelnej, uniwersalnej bez względu na wiarę lub niewiarę zasadzie etycznej: „Postępuj zawsze tylko według takich zasad, co do których chciałbyś, aby były prawem powszechnym”. Kant zaproponował ją w dziele Uzasadnienie metafizyki moralności (1785) i rozwinął w Krytyce praktycznego rozumu (1788). [przypis edytorski]

Kant, Immanuel (1724–1804) — niemiecki filozof oświeceniowy, twórca rewolucyjnej doktryny filozofii krytycznej, czołowa postać nowożytnej filozofii. [przypis edytorski]

Kant, Immanuel (1724–1804) — niemiecki filozof, profesor logiki i metafizyki na Uniwersytecie Królewieckim. [przypis edytorski]

Kant, Immanuel (1724–1804) — niemiecki filozof, profesor logiki i metafizyki na Uniwersytecie Królewieckim. Twórca filozofii krytycznej, która miała na celu wszechstronne rozważenie z perspektywy rozumu władzy poznania, w tym sfer takich jak religia, prawo i polityka, wcześniej nie poddawanych podobnej refleksji, oraz sam rozum. Kant zniósł rozziew między racjonalizmem i empiryzmem: wg niego do pełnego poznania potrzebny jest zarówno rozum, jak i doświadczenie, a jedno bez drugiego jest niemożliwe. [przypis edytorski]

Kant, Immanuel (1724–1804) — niemiecki filozof, profesor logiki i metafizyki na Uniwersytecie Królewieckim. Twórca filozofii krytycznej, która miała na celu wszechstronne rozważenie z perspektywy rozumu władzy poznania, w tym sfer takich jak religia, prawo i polityka, wcześniej nie poddawanych podobnej refleksji, oraz sam rozum. Projekt zrealizowany głównie w trzech krytykach Kanta: Krytyce czystego rozumu, Krytyce praktycznego rozumu i Krytyce władzy sądzenia. Kant zniósł rozziew między racjonalizmem i empiryzmem: wg niego do pełnego poznania potrzebny jest zarówno rozum, jak i doświadczenie, a jedno bez drugiego jest niemożliwe. [przypis edytorski]

Kant, Immanuel (1724–1804) — niemiecki myśliciel oświeceniowy, twórca filozofii krytycznej. [przypis edytorski]

Kant, Immanuel (1724–1804) — wybitny niemiecki filozof oświeceniowy, związany przez całe życie z Królewcem. [przypis edytorski]

Kant, Immanuel (1742–1804) — przedstawiciel klasycznej filozofii niemieckiej; twórca teorii, według której poznanie rzeczy odbywa się poprzez umysł narzucający rzeczom, które same w sobie są niepoznawalne, konkretne formy. [przypis edytorski]

Kant, który religię pozbawił podpory filozofii — Kant w Krytyce czystego rozumu obalił wszystkie dotychczas wysuwane dowody na istnienie Boga i wykazał, że żadne nie są możliwe, zaś w Religii w obrębie samego rozumu krytykował instytucje i obrzędy religijne, uważając, że właściwa religijność do sprowadza się do racjonalności, zaś religia do moralności. [przypis edytorski]

Kant-Laplace — chodzi o teorię stworzoną niezależnie przez filozofa Immanuela Kanta (1724–1804) i astronoma Pierre'a Simona Laplace'a (1749–1827), dowodzącą samoistnego (tj. nie przez akt stwórczy Boga) powstania, wskutek prawybuchu, Układu Słonecznego. [przypis edytorski]

Kant, Laplace — zapewne wskazanie teorii stworzonej niezależnie przez filozofa Immanuela Kanta (1724–1804) i astronoma Pierre'a Simona Laplace'a (1749–1827), dowodzącej samoistnego (tj. nie przez akt stwórczy Boga) powstania Układu Słonecznego z wirującej mgławicy. [przypis edytorski]

kantonista — chłopiec wychowywany w tzw. szkołach kantonistów do służby w Armii Imperium Rosyjskiego. Po ukończeniu szkoły kantoniści byli obowiązani do odsłużenia w wojsku, tak jak inni poborowi, 25 lat. Kantonistami były głównie sieroty, dzieci żołnierzy i pochodzące z ubogich rodzin, a także karnie odebrane rodzicom walczącym przeciw władzy, np. powstańcom. [przypis edytorski]

kantonista — chłopiec wychowywany w tzw. szkołach kantonistów do służby w Armii Imperium Rosyjskiego; po ukończeniu szkoły kantoniści byli obowiązani do odsłużenia w wojsku, tak jak inni poborowi, 25 lat; zgodnie z dekretem carskim z marca 1831 dzieci powstańców listopadowych miały być traktowane jako kantoniści i kierowane do specjalnych batalionów wojsk rosyjskich. [przypis edytorski]

Kanton — wielkie miasto w w płd.-wsch. Chinach; w XVI–XIX w. główny chiński port, siedziba najstarszych i największych w kraju targów. [przypis edytorski]

kantor (daw.) — biuro, kancelaria; tu: biuro pośrednictwa pracy. [przypis edytorski]

kantor (daw.) — biuro przedsiębiorstwa. [przypis edytorski]

kantor (daw.) — biuro. [przypis edytorski]

kantor (daw.) — śpiewak, kierownik chóru kościelnego. [przypis edytorski]

kantor (daw.) — śpiewak kościelny; przodownik chóru kościelnego lub muzyk prowadzący taki chór. [przypis edytorski]

kantorek — mebel z pochyłym pulpitem, przeznaczony do pisania na stojąco. [przypis edytorski]

kantorowicz (daw. iron.) — kantorzysta, człowiek pracujący w kantorze, urzędnik. [przypis edytorski]

kantor — śpiewak kościelny; sługa kościelny; klecha. [przypis edytorski]

kantor — śpiewak prowadzący modły w bóżnicy. [przypis edytorski]

kantor — w judaistycznych obrzędach religijnych: śpiewak. Śpiewom kantora, które mają charakter liturgiczny, nie towarzyszą instrumenty; kantor często jest również kompozytorem pieśni, które wykonuje. [przypis edytorski]

kantory mamek — mowa o pośrednikach, u których bogata dama mogła dla swojego nowo narodzonego dziecka wynająć mamkę, aby ta karmiła niemowlę piersią. Mamki rekrutowały się z biednych rodzin, często musiały oddać lub zaniedbywać własne dzieci. [przypis edytorski]

kantor (z łac.) — śpiewak kościelny. [przypis edytorski]

kantor (z łac.) — śpiewak kościelny. [przypis edytorski]

kantor (z niem. Kontor: kantor, biuro, od łac. computare: liczyć, obliczać) — daw. biuro zakładu a. fabryki. [przypis edytorski]

kantyczka — książka zawierająca zbiór pieśni religijnych, głównie kolędy i pastorałki; tu: pieśń tego rodzaju. [przypis edytorski]

kantyczka — pieśń religijna; do kantyczek zalicza się zwł. kolędy i pastorałki. [przypis edytorski]

kantyczka — popularna pieśń religijna. [przypis edytorski]

kantyczka — popularna pieśń religijna; zbiór takich pieśni. [przypis edytorski]

kantyczka (z łac. canticum: monolog, pieśń) — popularna pieśń religijna. [przypis edytorski]

kantyka — popularna pieść religijna. [przypis edytorski]

kantyk — w kościele katolickim pieśń o podniosłym tekście, podobna do psalmu. [przypis edytorski]

kantylena — melodia o śpiewnym, lirycznym charakterze; aria, pieśń, nokturn itp. [przypis edytorski]

kantylena (muz.) — rodzaj śpiewnej melodii, utrzymanej w łagodnym, lirycznym stylu. [przypis edytorski]

kantylena (z wł., muz.) — rodzaj śpiewnej melodii. [przypis edytorski]

Kantymir (zm. 1637) — polityk i dowódca tatarski, walczył przeciw Polakom m.in. pod Cecorą i pod Chocimiem. [przypis edytorski]

kantyna — sklepik lub bufet dla pracowników. [przypis edytorski]

kantynierka (daw.) — markietanka, kobieta wędrująca za wojskiem, zajmująca się drobnym handlem z żołnierzami, praniem, a niekiedy również świadcząca usługi seksualne. [przypis edytorski]

kanwa — sztywny materiał, używany jako podkładka do wyszywania. [przypis edytorski]

kany — gdzie, dokąd. [przypis edytorski]

kany (gw.) — gdzie. [przypis edytorski]

kaolin — ilasta skała osadowa, składająca się głównie z kaolinitu, używana jako surowiec do produkcji szlachetnej ceramiki (stąd potocznie: glinka porcelanowa). [przypis edytorski]

Kaosjak, popr. Saoszjant (mit.) — wybawiciel, który zostanie zesłany przez Ahura Mazdę, by poprowadzić ludzkość do ostatecznej, zwycięskiej bitwy z siłami zła. [przypis edytorski]

Kapadocja — kraina historyczna we wsch. części Azji Mniejszej, na Wyżynie Anatolijskiej. [przypis edytorski]

Kapadocja — kraina hist. we wsch. części Azji Mniejszej, na Wyżynie Anatolijskiej, na wsch. od Likaonii, na płn. od Cylicji. [przypis edytorski]

kapający — dziś: kapiący. [przypis edytorski]

kapa — nakrycie na posłanie, narzuta. [przypis edytorski]

kapary — zakonserwowane w soli, occie, oliwie lub winie pąki kwiatowe kaparu ciernistego (Capparis spinosa), używane jako wykwintny dodatek do potraw, o słodko-kwaśnym, nieco pikantnym smaku. [przypis edytorski]

kapcan (daw.) — biedak. [przypis edytorski]

kapcan (gw.) — tu: biedak, ktoś bez znaczenia. [przypis edytorski]

kapcan — niedołęga, niezdara. [przypis edytorski]

kapcan (z jid.) — niedołęga, niezdara. [przypis edytorski]

kapciuch (daw.) — woreczek, w którym trzymany jest tytoń. [przypis edytorski]

kapec — but sukienny lub filcowy. [przypis edytorski]

kapela janczarska — rodzaj orkiestry wojskowej w dawnej Rzeczpospolitej, złożonej z muzyków grających na wojskowych instrumentach tureckich: surmach (rodzaju trąb o przenikliwym brzmieniu), szałamajach (piszczałkach) oraz kotłach, talerzach i bębnach. [przypis edytorski]

kapellani (starop. forma) — kapelani. [przypis edytorski]

kapelmistrz (daw.) — kierownik orkiestry. [przypis edytorski]

kapelmistrz — dyrygent. [przypis edytorski]

kapelmistrz — kierownik orkiestry; dyrygent. [przypis edytorski]

kapelmistrz — kierownik orkiestry. [przypis edytorski]

kapelmistrz (z niem.) — dyrygent. [przypis edytorski]

kapeluszów — dziś popr. forma: kapeluszy. [przypis edytorski]

kapelusz panama — tradycyjny kapelusz wykonywany z liści łyczkowca dłoniastego, pochodzi z Ekwadoru; jego nazwa przyjęła się w czasie budowy Kanału Panamskiego. [przypis edytorski]

kapelusz stosowany — bikorn, dwurożny kapelusz popularny w XVIII i XIX wieku w Europie i Ameryce Północnej, noszony m.in. przez oficerów wojska Napoleona Bonaparte. [przypis edytorski]

kapelusz stosowany (daw.) — bikorn (dwuróg), rodzaj kapelusza popularnego w XVIII i XIX w., noszonego zwłaszcza przez oficerów w wojsku i w marynarce, kojarzonego często z Napoleonem Bonaparte. [przypis edytorski]

kapelusz stosowany (daw.) — bikorn (dwuróg), rodzaj kapelusza powszechnego w XVIII i XIX w., szczególnie w wojsku i w marynarce, kojarzonego często z Napoleonem Bonaparte. [przypis edytorski]

kapelusz stosowany (daw.) — bikorn (dwuróg), rodzaj kapelusza powszechnego w XVIII i XIX w., szczególnie w wojsku i w marynarce, kojarzonego często z Napoleonem Bonaparte. [przypis edytorski]

kapelusz stosowany — też: bikorn, dwuróg; rodzaj nakrycia głowy w XVIII i XIX w., użytkowany w Europie i Ameryce Północnej, głównie w wojsku i w marynarce, kojarzony z Napoleonem Bonaparte. [przypis edytorski]

Kap Horn — Przylądek Horn (najdalej na południe wysunięty punkt Ameryki Południowej, skalisty przylądek na wyspie Horn), ang. Cape Horn, hiszp. Cabo de Hornos, czyli dosł. róg, rogaty; w tekście poprzez grę słów zawarta jest aluzja do męża-rogacza. [przypis edytorski]

kapibara (biol.) — rodzaj lądowo-wodnych gryzoni mieszkających w Ameryce Płd.; kapibara wielka jest największym z żyjących gryzoni (do 65 kg). [przypis edytorski]

kapica (starop.) — habit. [przypis edytorski]

kapica (starop.) — tu: habit; kaptur. [przypis edytorski]

kapica — wierzchnie okrycie mnicha. [przypis edytorski]

kapieć (daw.; gw.) — marnieć, niszczeć; ginąć, umierać. [przypis edytorski]

kapieć (gw.) — marnieć, niszczeć; ginąć, umierać. [przypis edytorski]

kapilarność — dosł. włoskowatość, zjawisko podnoszenia się cieczy na różną wysokość w rurkach o niewielkiej średnicy. [przypis edytorski]

kapiszon (daw.) — kaptur przyszyty do płaszcza a. innego okrycia. [przypis edytorski]

kapiszon — miedziana a. mosiężna spłonka używana od XIX w. w odprzodowej broni palnej, mająca formę miseczki zawierającej piorunian rtęci, wybuchający po uderzeniu przez kurek, co powodowało zapalenie prochu w lufie i oddanie strzału. [przypis edytorski]

kapiszon — niewielka ilość materiału wybuchowego okryta papierkiem, służąca do strzelania z zabawkowych pistoletów. [przypis edytorski]

kapiszonówka (daw. pot.) — strzelba kapiszonowa: długa broń palna z zamkiem kapiszonowym, w której odpalenie następuje przy użyciu kapiszona, miedzianej miseczki zawierającej piorunian rtęci; wynaleziona w 1818, wyparła broń skałkową, również ładowaną od strony wylotu lufy, po czym w drugiej połowie XIX w. została z kolei wyparta przez broń odtylcową na naboje zespolone. [przypis edytorski]

kapiszonówka — strzelba kapiszonowa, długa broń palna z zamkiem kapiszonowym, w której odpalenie następuje przy użyciu kapiszona, miedzianej miseczki zawierającej piorunian rtęci; wynaleziona w 1818, wyparła broń skałkową, również ładowaną od strony wylotu lufy, po czym w drugiej połowie XIX w. została z kolei wyparta przez broń odtylcową na naboje zespolone. [przypis edytorski]

Kapitał. Krytyka ekonomii politycznej — niem. Das Kapital. Kritik der politischen Oekonomie (t. I. 1867, t. II 1885, t. III 1894), główne dzieło Karola Marksa, zawierające jego wykład ekonomii i krytykę kapitalizmu oraz współczesnego mu sposobu organizacji produkcji. [przypis edytorski]

kapitalistyczny sposób produkcji — termin, który pojawia się w pierwszym zdaniu głównego dzieła Karola Marksa pt. Kapitał. Krytyka ekonomii politycznej: „Bogactwo społeczeństw, w których panuje kapitalistyczny sposób produkcji, jawi się jako »olbrzymie zbiorowisko towarów« (…)”. [przypis edytorski]

kapitalne (z łac. capitalis: główny) — doniosły, ważny, istotny. [przypis edytorski]

kapitalnie (daw.) — głównie, przede wszystkim. [przypis edytorski]

kapitalny — tu: najważniejszy. [przypis edytorski]

kapitalny — tu: świetny. [przypis edytorski]

kapitalny (z łac. capitalis: główny) — doniosły, ważny, istotny. [przypis edytorski]

Kapitan Anacharzis — Antoni Bolesław Dobrowolski. [przypis edytorski]

kapitan Józef Krzyczkowski ps. „Szymon” (1901–1989) — od 1941 r. w ZWZ/AK, dowódca VIII Rejonu VII Obwodu AK (obejmującego Powiat Warszawski), w powstaniu w stopniu kapitana dowodził grupą „Kampinos”, ciężko ranny w nieudanym ataku na lotnisko na Bielanach. Po wojnie pozostał w kraju. [przypis edytorski]

kapitan korwety — stopień oficerski w marynarce francuskiej. [przypis edytorski]

kapitan pułku wymaże — w innej wersji tekstu: „rotmistrz z listy go wymaże”. [przypis edytorski]