Przypisy

bo gdy już wszystko przecierpieli (…) już się nie wraca — οὐ γὰρ ἂν ἔτι σωφρονῆσαι τοὺς πάντα προπεπονθότας ἐφ᾽ οἷς εἰκὸς ἦν μεταβαλέσθαι μὴ παθοῦσιν. Nec enim amplius sanam mentem recepturos, qui cuncta jam perpessi sint; quae si non passi fuissent, sententiam mutaturos esse verisimile erat. Nachdem sie dies alles durchgemacht, würden sie ihre Gesinnung wohl nicht mehr ändern, während, wenn sie es nicht wirklich erlebt hätten, ihre Umkehr warscheinlich gewesen wäre (Cl.) [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

Boges, gubernator Ejony z ramienia Kserksesa (…) — Herodot, Dzieje, VII, 107. [przypis tłumacza]

Bogodzi, właśc. Bagaudowie — byli to galiccy chłopi, zbuntowani przeciw Maksymilianowi, wyrżnięci potem przez Rzymian w roku 280 w miejscu, gdzie łączy się Marna z Sekwaną. [przypis tłumacza]

Bogö — mała wysepka między Zelandią i Falsterem. [przypis tłumacza]

bogom chroniącym — Zeus i Apollo, którzy mają bronić przed niebezpieczeństwem. [przypis tłumacza]

[bogowie] dają ci znaki, co trzeba robić, a co nie — aluzja do Sokratesowego daimonion, które jest pojęte inaczej, niż to przedstawia Platon. [przypis tłumacza]

bogowie ludziom w duszę wszczepili, czyniąc przez to ich wszystkich zarówno ubogimi — bogowie wszczepili w dusze ludzkie żądzę posiadania; wskutek tego ludzie są ubodzy, gdyż ciągle pragną coś posiadać. Słabość tę dzieli Cyrus z innymi ludźmi. [przypis tłumacza]

Bogowie, powiada Platon, obdarzyli nas (…) — por. Platon, Timajos. [przypis tłumacza]

Bogu jednemu we wszystkim wiedzie się bez obrazy — po 800 latach spotykamy się znowu z tą sentencją u greckiego sofisty. [przypis tłumacza]

Bo któryż kiedyś tyran… — cały ten obraz tyrana skreślony przez Ksenofonta jest właściwie opisem rządów Dionizjusza, nie historycznego Hierona, i wcale trafną charakterystyką jego osoby. [przypis tłumacza]

Bombomachides-Klutomestorides-Archides — tak czytam zam. Clutomestoridesarchides, Li., coś niby jak: „Ten, który walczy z hałasem i dąży do sławy i władzy”, nazwisko niewątpliwie przez Plauta zmyślone, nie tylko dla ośmieszenia buńczucznego żołnierza (zob. Wstęp, s. XVIII), ale dla wyśmiania w ogóle nazwisk greckich, które Rzymian, przywykłych do imion skromnych i prostych, a nieraz pochodzących nawet od ułomności ludzkich, raziły swą samochwalczością (tak częsty w nich pierwiastek „sławy”: kleo-klyt lub „władzy”: arch-). [przypis tłumacza]

Bom, już dosyć przeskrobał, jak na lud występny (nam uni satis populo inpio merui mali) — jeśli ta aluzja nie jest przejęta z greckiego oryginału, to odnosi się zapewne do toczącej się właśnie (w czasie wystawienia Żołnierza) drugiej wojny punickiej i do surowego ukarania przez Rzymian wiarołomnych sprzymierzeńców, takich jak mieszkańcy miast Kapua, Syrakuzy i in. [przypis tłumacza]

Bo mnie król Seleukos… — wzmianka ta (por. niżej w. 1067, 1069), pochodząca niewątpliwie z oryginału greckiego, dotycząca zapewne syryjskiego satrapy, Seleukosa I, który w r. 305 p.n.e. przyjął tytuł króla, a padł z ręki mordercy w r. 281 p.n.e., była dla publiczności plautowskiej po prostu oznaczeniem jakiegokolwiek wschodniego władcy zaciągającego wojsko najemne. [przypis tłumacza]

bona lux (łac.) — „Dobre światło”. Zaczerpnięte z głośnej Pochwały szaleństwa Erazma. [przypis tłumacza]

bo nawet w tamtej chwili (…) ciśnieniem gwałtownego bólu — fragment skreślony. [przypis tłumacza]

Bo niby jeden pokój… to ja tu w tym pokoju… (nam unum conclave… in eo conclavi ego) — niedbały styl codziennej mowy potocznej. [przypis tłumacza]

bo nie stropi ich szeregów — οὐδ᾽ ἔστιν ὅπου σταθέντε (N), συστάντες (D). [przypis tłumacza]

Bonnemort — tyle co truposz, przezwisko. [przypis tłumacza]

Bonnet, Charles (1720–1793) — znakomity filozof i naturalista szwajcarski. [przypis tłumacza]

Bontempi, [Giovanni Andrea (1624–1705)] — włoski teoretyk muzyki. [przypis tłumacza]

bo oto — οὕτως. W edycji Dindorfa nie ma; po ὁρμᾶν kropka. [przypis tłumacza]

Bordes, Charles (1711–1781) — o którym w dalszym ciągu Rousseau wyraża się dość lekko, był to pisarz o błyskotliwych zaletach pióra, które sprawiały, iż niejednokrotnie utwory jego przypisywano Wolterowi. [przypis tłumacza]

Borelli, Jan-Alfons (1608–1679) — znakomity lekarz i fizyk, założyciel szkoły jatromatematycznej, stosował matematykę i fizykę do badań fizjologicznych. Dał pierwsze systematyczne opracowanie teorii, wyjaśniającej ruchy ciał ożywionych za pomocą praw mechaniki (De motu animalium, 1680–1681). [przypis tłumacza]

Borkios — Βόρκιος (N), Βορκαιος (D). [przypis tłumacza]

„boskie dziecię” — Wiktor Hugo. [przypis tłumacza]

botanomancja — wróżenie z ziół. [przypis tłumacza]

Bo też to człowiek (…) no, człowiek i kwita — W oryg. fr. C'est un homme… qui… Ha! Un homme. … un homme enfin!. Wiersz ten sławny jest w literaturze. Orgon jak gdyby nabiera tchu do powiedzenia wszystkiego, co myśli o Tartufie, i jak gdyby z nadmiaru niezdolny jest nic powiedzieć. [przypis tłumacza]

Boucher (1703–1770) — jeden z najcelniejszych malarzy francuskich XVIII stulecia. [przypis tłumacza]

bougainvillia — roślina podzwrotnikowa, nazwana na czcić Bougainville'a, podróżnika francuskiego XVIII w. [przypis tłumacza]

Bo Wenus mnie kocha — nic dziwnego, że ziemskie kobiety kochają się w ulubieńcu bogini. [przypis tłumacza]

Boy's Own Paper — „Gazeta Chłopca”, bardzo rozpowszechnione w Anglii pismo dla chłopców. [przypis tłumacza]

boża nóżka — hebrajskie i greckie określenie zgangrenowanych członków. [przypis tłumacza]

bożek Dagon — „A książęta Philistyńskie zeszły się były pospołu, żeby ofiarowały ofiary wielkie Dagonowi, bogu swemu” (Sdz 16, 23 etc). [przypis tłumacza]

bo zaginęło okrętów dwanaście — zaginęło wedle Ksenofonta okrętów 25. Kiedy Euryptolemos mówił, liczba okrętów musiała być ustalona urzędowo, więc nie miałoby sensu obniżać ją dla zmniejszenia winy wodzów. Raczej należy przyjąć, że 13 okrętów zatonęło zaraz na początku bitwy, po bitwie zaś na podstawie opowiadań uratowanych rozbitków i tego, co jeszcze widziano na horyzoncie, wnioskowano, że tonie w tej chwili 12 okrętów. [przypis tłumacza]

bracia mniejsi Służebnicy i Przyjaciele Słodkiej Pani — Servi S. Mariae, założeni w r. 1232. [przypis tłumacza]

Bracia, pomóżcie! — Kleopatra zwraca się do straży, stojącej na dole. [przypis tłumacza]

bractwo — φατρια (N), φρατρια (D), sodalitas, Gesellschaft (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]. Pierwotnie miało znaczenie rodowe. „Es scheint nicht mit frater zusammenzuhängen, sondern mit πατήρ”, Pape II, 1303b. [przypis tłumacza]

Bradamanta, Angelika — bohaterki Orlanda Szalonego Ariosta. [przypis tłumacza]

brak mi na to talentu (…) krainie. — Śmiało powiedziane, jak na „tapicera i pokojowca” J. K. M.! Ale Molier, mając za sobą króla, wiedział iż może sobie na to pozwolić. [przypis tłumacza]

Brakujące i końcowe litery — Patrz fragm. 687. [przypis tłumacza]

Bram Johnson był istotą niezwykłą, jakich niewiele spotyka się nawet w pustkowiach Northlandu — Pod mianem „Northland” rozumie się północny cypel Ameryki dochodzący do koła podbiegunowego. Jest to niemal pustkowie, na którym zanikają wszelkie ślady cywilizacji. [przypis tłumacza]

bramy świątyni — wyrazu „świątynia” w tekście greckim nie ma. [przypis tłumacza]

Branicki, Franciszek Ksawery (ok. 1730–1819) — późniejszy hetman wielki koronny i głośny regimentarz Targowicy. Wówczas, w 1756 roku był tylko marszałkiem koronnym. [przypis tłumacza]

brata Antypatra — ’Ἀντιπάτρου (Niese), Ἀντίπα (Dindorf) [logiczne odczytanie to: „najstarszego syna, Archelaosa, brata Antypasa”, gdyż Archelaos i Antypas byli rodzonymi braćmi, synami Heroda i Maltake; red. WL]. [przypis tłumacza]

brat Jonates — u Dindorfa: Άριστόβουλος. [przypis tłumacza]

brat Obżora — Dominikanin, Tomasz Walleys, który komentował Metamorfozy Owidiusza, wyciągając z nich rzekome głębokie nauki moralne i zestawiając je z historiami z Pisma św. [przypis tłumacza]

brat Wespazjana i wtóry jego syn — brat Wespazjana: Sabinus [Tytus Flawiusz Sabinus (8–69 n.e.)]; wtóry jego syn: Domicjan [(51–96 n.e.) młodszy syn Wespazjana, brat Tytusa i jego następca jako cesarz rzymski]. [przypis tłumacza]

Bréteneche. To nie zupełnie to, ale w przybliżeniu; (…) nigdy nie mógł mnie nauczyć tej nazwy — La Brétèche, posiadłość pani de Montsauge. [przypis tłumacza]

Brelar Bigod! — przekleństwo w zepsutej niemczyźnie: Verloren, bey Gott! [przypis tłumacza]

Brentezjon — Βρεντέσιον, Brundusium, dziś Brindisi. [przypis tłumacza]

Bretèche — posiadłość pani de Montsauge. [przypis tłumacza]

Breteche — posiadłość pani de Montsauge. [przypis tłumacza]

Bretończyk Wilander — Villandry, ulubieniec i sekretarz Franciszka I i Henryka II. [przypis tłumacza]

Brevis (…) credas — Quintilianus, Institutio oratoria, XII, 11. [przypis tłumacza]

brevis (…) fio — Horatius, Ars poetica, V, 35. [przypis tłumacza]

Briefve (…) Pantagruel — Krótkie wytłumaczenie niektórych ciemniejszych wyrażeń zawartych w czwartej księdze bohaterskich czynów i rzeczeń Pantagruelowych. [przypis tłumacza]

Brixellum — Βρίξελλον (N), Βρέξελλον (D), miasto w Gallia Cispadana [tj. w części rzymskiej Galii Przedalpejskiej na południe od rzeki Pad; staroż. Brixellum nosi ob. nazwę Brescello]. [przypis tłumacza]

Brocadium iuris — kompendium umiejętności prawnej, które prostoduszny Pletewka bierze za osobę. [przypis tłumacza]

broszura (…) rozpatrująca postać de la Mettriego w świetle krytyki niemieckiej — [por. François Picavet,] La Mettrie et la critique allemande, Paris 1887. [przypis tłumacza]

Brottier — tłumacz Tacyta. [przypis tłumacza]

Brückner mówi o poemacie Reja… — Warwas z Dykasem. [przypis tłumacza]

Bryniol — Miasteczko w Prowancji. Cała ta anegedota nie jest wymysłu Rabelais'go, ale już tradycyjna. [przypis tłumacza]

brys (hebr. brit: przymierze, obrzezanie) — żydowska ceremonia obrzezania niemowlęcia płci męskiej w ósmym dniu jego życia. Jest to chwila przystąpienia człowieka do przymierza, zawartego — według wierzeń religijnych — między Bogiem a praojcem Abrahamem. [przypis tłumacza]

brzegi messyńskie — Maumusson, cieśnina koło ujścia Żyrondy. [przypis tłumacza]

brzeg morski Czech w „Opowieści zimowej” i lwicę w lesie ardeńskim komedii „Jak wam się podoba” — w obu tych sztukach zresztą anachronizmy te — i liczne inne — pochodziły z nowel, które Szekspirowi służyły za źródło; usprawiedliwiał je przy tym poniekąd fantastyczny charakter utworów. [przypis tłumacza]

brzemię sławy często sprawia, że ci, co je dźwigają, mniejszym ciężarem ziemię gniotą — sława dodaje niejako skrzydeł człowiekowi i podnosi go nad poziomy. Dźwigając więc ciężar sławy, jest lżejszy niż bez tego ciężaru, gdyż bez sławy gniecie ziemię, a dźwigając na barkach sławę, podnosi się ku górze. [przypis tłumacza]

brzemię wojny — z Fokidą. [przypis tłumacza]

Budeus — Budee, patrz: Przedmowa. [przypis tłumacza]

budżet zmienił siedzibę, przechodząc z dzielnicy Saint-Germain na Chaussée d'Antin — Saint-Germain, dzielnica arystokratyczna; Chaussée d'Antin, mieszczańsko-plutokratyczna (Przyp. tłum.). [przypis tłumacza]

Buffon, [Georges-Louis Leclerc de] (1707–1788) — słynny naturalista i jeden z najświetniejszych pisarzy francuskich. [przypis tłumacza]

buława lakońska — σκυτάλα λακωνικά, wałek, który dostawał wódz lakoński: takiej samej grubości drugi wałek zatrzymywali eforowie, aby odczytać raporty wodza i przesłać mu tajne rozkazy. Korespondencja odbywała się za pomocą wąziutkich pasków pergaminu, które nawijano, splot koło splotu, na wałek i pisano na nich poprzecznie drobno; potem paski zdejmowano, oddawano je posłańcowi, aby je wręczył tej osobie, która miała taki sam wałek. Ta nawijała paski powtórnie, litery układały się jak przedtem i pismo odczytywano. Tu obaj mężowie odczytali sekret bardzo szybko na swoich buławach. [przypis tłumacza]

bulla — Bulla Aleksandra VII (16 października 1656). [przypis tłumacza]

bulla Piusa V „Contra clericos” — bulla Piusa V Contra clericos sodomitas okładała najcięższymi karami mnichów i księży hołdujących temu grzechowi. [przypis tłumacza]

bunt przeciw Witeliuszowi — κατὰ Οὐιτέλλιον, contra Vitellium, a nie „unter Vitellius” (Cl.) lub [pominięto tłum. na rosyjski], p. Swetoniusz, Żywot Witeliusza XV: „wojska w Panonii, Mezji, także i z wojsk zamorskich, te, które w Judei i Syrii stały, odstąpiły go i część jedna samemu, druga część nieobecnemu (pars in absentis, pars in praesentis Vespasiani) Wespazjanowi na posłuszeństwo przysięgła” (przekł. Kwiatkowskiego). [przypis tłumacza]

Burgundzki Hotel — Sala, do której nas tu wprowadza autor, historyczną jest i zawdzięcza swą nazwą dawnemu pałacowi książąt Burgundii, który jednak po wygaśnięciu tego domu (r. 1477) został rozebrany. Z całego budynku pozostała tylko szopa służąca do gry w piłkę, która w XV wieku bractwom kościelnym do przedstawień pasyjnych była wynajmywaną. W r. 1640 dzierżawiła ją trupa, zwana les comediens de l'Hôtel de Bourgogne, która dzisiejszej Comedie-Française dała początek. Tłumacz pozostawił sali tej historyczną jej nazwę: Hôtel de Bourgogne, gdyż o pałacu w tych warunkach mowy być nie może. [przypis tłumacza]

Buridan, Jan — rektor uniwersytetu paryskiego i jeden z założycieli uniwersytetu wiedeńskiego. Scholastyk XIV. w., terminista. Zagadnienie wolności przeniósł na pole czysto psychologiczne, ale nie był właściwie ani deterministą, ani indeterministą: „nie uświadomił sobie należycie treści tego zagadnienia”. Dowodząc, że żadna czynność nie jest możliwa bez jakiejś pobudki przeważającej wszystkie inne, podaje jako przykład owego sławnego osła („Osiołkowi w żłoby dano…” wierszyk znany z elementarzy). [przypis tłumacza]

burza nie dopuściła do wykonania żadnego rozkazu wodzów — temu pewnie przeczył był Teramenes. Może powiedział, że wodzowie dali rozkaz za późno lub że go skutkiem burzy odwołali, choć ratunek był możliwy. Bo jeśli szybkożaglowiec spartański mógł dopłynąć do Eteonika do Mityleny (zob. koniec ustępu 2), a pobita flota uciec na Chios, to dlaczego specjalnie dla Ateńczyków miałaby burza żeglugę uniemożliwić. Świadków Teramenesa z pewnością przesłuchano, świadków proponowanych przez Euryptolemosa nie badano. [przypis tłumacza]

Busolt wyraził zdanie, że „Traktat” jest (…) propedeutyką filozofii — G. Busolt, Die Grundzüge der Erkenntnistheorie und Metapbysik Spinozas, 1875, 15. [przypis tłumacza]

Byblos — Βύβλος, w klinach: gu-ub-la-ai, gu-ub-li (Gebal); dzisiejsze Dżebeil. [przypis tłumacza]

Być czy nie być — Szekspira Hamlet, monolog. [przypis tłumacza]

Być prawdomównym, powiadał Pindar (…) — Klemens Aleksandryjski, Stromata, VI, 10. [przypis tłumacza]

być pysznym „ptaszkiem” — w oryginale ang. lark, co oznacza skowronka lub psikusa. Celem zachowania gry słowa, w przekładzie użyłem pokrewnego wyrażenia, wziętego z gwary ulicznej (puścić komuś ptaka, tyle co: splatać figla). [przypis tłumacza]

By cię rózgi rozbudziły, różując razami (nisi… agitare mavis varius virgis vigilias) — co znaczy właściwie: „chyba że wolisz bezsenne spędzać noce, upstrzony rózgami”. Przekład wprowadza nieco odmienny obraz, dając aliteracje (r-r) w stylu Plautowskim. [przypis tłumacza]

By, com ich tutaj… żołd wypłacić (ut in tabellis quos consignavi hic heri, latrones, ibus denumerem stipendium) — niedbały styl, właściwy mowie potocznej. [przypis tłumacza]

bydlę, co wciąż szczeka (oblatratricem) — niechęć do małżeństwa i pomawianie żon o wszystkie możliwe i niemożliwe przywary, a zwłaszcza o gadatliwość i kłótliwość, jest rysem charakterystycznym dla komedii Plautowskiej (por. Wstęp do Braci, s. XXIV i nast.). Tyrada Periplektomenusa należy do najokazalszych pod tym względem ustępów. [przypis tłumacza]

By jeszcze nam nie wierzyć… — Tartufe dobrze przewidywał: Elmira starała się otworzyć mężowi oczy. [przypis tłumacza]

by każdy obywatel był całkowicie niezależny od wszystkich innych, krańcowo zaś zależny od państwa; co osiąga się zawsze za pomocą tych samych środków; jedynie bowiem siła państwa tworzy wolność jego członków — im bardziej wszyscy obywatele są uzależnieni od państwa, tym bardziej są uniezależnieni wzajemnie od siebie: środki stosowane do osiągnięcia jednego z tych celów będą służyć równocześnie do sprowadzenia drugiego. Według Russa całkowite, krańcowe podleganie jednostek państwu nie niszczy ich wolności, o ile są zachowane podstawowe zasady prawności społeczeństw. [przypis tłumacza]

Byk, cap i baran, pies, kogut i gawron — kogut i gawron zaliczone do czwórnogich, ale to nie razi „mistrza”, który zważa tylko na formy gramatyczne. [przypis tłumacza]

byk święty — wzmianka o świątkach „Dipolia” — na cześć Zeusa — które w dawnych czasach obchodzono, a w stuleciu oświaty wydawały się czymś dziecinnie śmiesznym. Podprowadzano byczka od pługa do ołtarza Zeusa, aby się pokusił jeść leżące tam jarzyny: za to zabijał go kapłan siekierą — i uciekał — jakby zbrodnię popełnił, gdyż nie wolno było zabijać bydła roboczego; nad siekierą odbywano sąd i rzucano na nią klątwę. [przypis tłumacza]

Byk — w oryginale stary stelmach i jego syn noszą imię Bigre. [przypis tłumacza]

byłabym zbyt szczęśliwą, gdyby kresem mego życia była środa 1-go czerwca — jest to, jak się zdaje, aluzja do usiłowanego samobójstwa po otrzymaniu wieści o śmierci pana de Mora. [przypis tłumacza]

Byłam zajęta „Katinatem” — pan de Guibert napisał Pochwałę Katinata (znakomity wódz), którą zamierzał przedstawić Akademii. [przypis tłumacza]

była niezmordowaną pracowniczką pióra — Opowiadają, iż raz, skończywszy jednej nocy powieść przed upływem zwyczajnej ilości godzin pracy, natychmiast rozpoczęła drugą, czyniąc tylko tyle przerwy, ile było potrzeba na zapakowanie rękopisu i położenie na nim adresu wydawcy. [przypis tłumacza]

była obrazem — Kościoła. [przypis tłumacza]

była o nich mowa obszernie w wydanych rozprawach — Mowa o dziele O poetach. Cały zresztą rozdział ten powinien być pomieszczony dopiero po rozdziale XVI, jak się z rozkładu rzeczy okazuje. W rozdz. XVI mowa jest o poznaniu, a zatem o jednej z trzech części fabuły, a dopiero po ukończeniu rzeczy o fabule przychodzi kolej na rozbiór charakterów. Nadto spodziewalibyśmy się po ukończeniu rozbioru pathosu i poznania jeszcze rozprawy o przełomie, której w dzisiejszym tekście już nie ma. [przypis tłumacza]

była to jego wyznaczona godzina — zapaśnicy i gimnastycy zachowywali bardzo ścisły tryb życia według przepisów higieny, podobnie jak i dziś japońscy nauczyciele dżiu-dżitsu wymagają przede wszystkim stosowania się do ich reguł higienicznych. [przypis tłumacza]

był ich wasalem, jak się należy dzikusowi przed Grekami — ogólnogrecka opinia, uznana nawet przez Arystotelesa; przypomina dzisiejsze wartościowanie ras. Grek czuł się jedynym człowiekiem starożytności. [przypis tłumacza]

był Kritias jednego zdania z Teramenesem, i byli przyjaciółmi — w Radzie Czterystu byli obaj bardzo umiarkowani i często działali w porozumieniu. [przypis tłumacza]

byłoby naturalniej (…) zaskarżyć wtenczas — na dwa lata przed Cheroneją nie miałby Ajschines najmniejszych widoków wobec wszechwładnych wtenczas rządów stronnictwa akcji. [przypis tłumacza]

było olbrzymim przedsiębiorstwem finansowym — subskrypcja na egzemplarz Encyklopedii wynosiła tysiąc franków, co Wolterowi, zasypującemu Francję ulotnymi tanimi broszurkami, dało temat do konceptu, że „gdyby Ewangelia kosztowała 1200 sestercji, chrześcijaństwo nigdy nie byłoby się rozpowszechniło”. Mimo to ilość subskrybujących Encyklopedię przenosiła 4000 osób. [przypis tłumacza]