Przypisy

tak też było i ze znajomością filozofii Kanta w Polsce (…) — o losach pism Kanta w Polsce szczegółowiej piszą: Henryk Struve w artykule Kant w Wielkiej Encyklopedji ilustrowanej; P. Chmielowski w „Pamiętniku literackim” (Lwów, 1903, z. III); Najdawniejsze wiadomości o Kancie w piśmiennictwie naszym (por. w tymże „Pamiętniku”, z. IV; artykuł E. Petzolda: Kant. Projekt wiecznego pokoju a Polska). Tenże: Kant w Polsce w „Przeglądzie filozoficznym” Warszawa 1904, z. III. Dodatkowo wymienić tu należy prace rodaka naszego dra Mścisława Wartenberga, pisane po niemiecku: Kants Theorie der Kausalität” Lipsk 1890; Der Begriff des transscendentalen Gegenstaudes bei Kant (w „Kantstudien”, t. IV); Sigwarts Theorie der Kausalität im Verhältniss zur Kantischen, Berllin 1900. [przypis tłumacza]

taktyką — w oryginale: Stratagem. [przypis tłumacza]

Tak, tyś jest najmądrzejszy — Nie znajdując odpowiedzi, Orgon zamyka się w łatwej ironii. [przypis tłumacza]

Tak ubraną, jak chodzą matrony… — dawny i surowy zwyczaj rzymski rozróżniał bardzo dokładnie strój hetery i żony prawowitej, czyli „matrony”. Tak np. dziewczyna rzymska, wyszedłszy za mąż, układała swe włosy nie w jeden warkocz, ale w sześć gładko przyczesanych pasemek (senis crinibus nubentes ornantur), ujętych na czole przepaskami (vittae), o czym i tutaj mowa. [przypis tłumacza]

Tak uczynił Cezar z wielką chorobą (…) — por. Plutarch, Życie Cezara. [przypis tłumacza]

Tak uczynił król Kotys (…) — por. Plutarch, Głośne rzeczenia dawnych królów. [przypis tłumacza]

tak umarł (…) Kalanus — Plutarch, Aleksander Wielki, IX, 63 [w:] Żywoty sławnych mężów. [przypis tłumacza]

Tak więc i z potrawami — z potrawami ma się rzecz tak, jak i z wonnościami. Kto nie ma potraw, temu one smakują, gdy u kogoś gości; kto wonnościami się nie skrapia, ten z przyjemnością wciąga w nozdrza zapach wonności, którymi jest zlany… ktoś drugi. [przypis tłumacza]

Tak więc Żydzi mieli cuda, proroctwa, których spełnienie oglądali (…) — Fragm. 610. [przypis tłumacza]

Tak więc zarówno i obowiązek, i interes każą obydwu umawiającym się stronom pomagać sobie nawzajem… — wzgląd dwojaki: ogółu na jednostki, jednostek na ogół. Korzyści wypływające ze zjednoczenia się społeczeństwa zależą od ustawicznego uwzględniania tych punktów widzenia. (W oryginale zdanie niejasne, dopuszczające różny wykład). [przypis tłumacza]

Tak więc, z którejkolwiek strony spojrzymy na rzeczy, prawo niewoli nie istnieje… — rozdział przyniósł odrzucenie tezy o umowie, której treścią byłoby oddanie się w niewolę jednemu. Ani naród, ani jednostka nie mogą takiej umowy ważnie zawrzeć. Wychodzi ona bowiem wyłącznie na korzyść pana, a wówczas oddający się w niewolę jest szaleńcem, niezdolnym do działań prawnych. Gdyby nawet niewolnik mógł odnieść jakąś korzyść z tej umowy, to i tak nie mogłaby ona być ważna, ponieważ zrzekający się wolności zrzeka się swego człowieczeństwa, przestaje być podmiotem prawnym, staje się rzeczą, nie może mieć żadnych praw i obowiązków, a przeto i umowa sama nie może go wiązać. Również z prawa wojny nie da się wyprowadzić prawa niewolnictwa. [przypis tłumacza]

tak żebraka, jak Cezara — specjalny dobór wyrazów („Cezar” zamiast „władca”), ażeby następujące pierwsze słowo Prokulejusa („Cezar”) wywołało efekt z zakresu ironii tragicznej. L. Wurth uważa to za igraszkę wyrazów. [przypis tłumacza]

także i co do czasu przyjemności doznaje upośledzenia ten, co sobie zastawia bogate uczty… — tzn. przez krótszy czas odczuwa przyjemność z powodu jedzenia i picia, gdyż wnet zbrzydzi je sobie, a wyczekiwanie uczty nie jest dlań radosne. [przypis tłumacza]

także pieszych * i cichaczem wkroczył do miasta— gwiazdka oznacza, że rękopis jest w tym miejscu uszkodzony, πρὸς οἷς πεζοὺς *, εἰσέρχεται τὴν πόλιν ἡσυχῆ. [przypis tłumacza]

Także rolnictwo (…) porobiłoby wielkie postępy… — Ksenofont, zamiłowany ziemianin, z upodobaniem rozmyślał nad podniesieniem [ulepszeniem] rolnictwa w Grecji. Rad byłby tu widział przynajmniej taką opiekę nad rolnictwem, jaką oglądał u Persów i podziwiał u Cyrusa Młodszego. [przypis tłumacza]

tałes a. talit — szal modlitewny. [przypis tłumacza]

tałes a. talit — szal modlitewny. [przypis tłumacza]

tałes — biała chusta zakładana na ramiona podczas modlitwy. [przypis tłumacza]

tałes — dosł.: „narzuta”; szata liturgiczna, wełniana biała chusta w niebieskie lub czarne pasy, w którą owijają się żonaci mężczyźni podczas modlitwy porannej oraz w czasie innych, ściśle określonych przez przepisy religijne nabożeństw. [przypis tłumacza]

tałes kotn — mały tałes, kaftanik z cyces noszony na co dzień. [przypis tłumacza]

tałes kutn a. talit katan — mały tałesik, rodzaj podkoszulka z cycesami noszony przez cały dzień pod ubraniem. [przypis tłumacza]

tałes — modlitewny szal; wełniana, biała chusta w czarne lub niebieskie pasy, nakładana przy odmawianiu porannej modlitwy oraz podczas niektórych świąt [przyp. WL: tałes-kuten to rodzaj koszuli noszonej na co dzień pod ubraniem, podobnie jak tałes zaopatrzonej we frędzle cicit.]. [przypis tłumacza]

talamegi — wspaniałe statki z sypialnymi komnatami. [przypis tłumacza]

Tale (…) articulis — Propertius, Elegiae II, 34, 79. [przypis tłumacza]

talent — hebr. kikkâr, prawdopodobnie srebrny (wedle Riehma 1608 b). [przypis tłumacza]

talent — [staroż. jednostka wagi i wartości (wg wagi kruszcu); ateński talent miał wagę ok. 26 kg i jako jednostka wartości odpowiadał tej ilości czystego srebra; red. WL]; około 6000 franków. Sto talentów to suma imponująco wielka. Wojna peloponeska doprowadziła do straszliwego zubożenia. Wydatek pół tuzina talentów jest w budżecie państwowym Aten bardzo poważną rubryką. [przypis tłumacza]

Tales (…) kazał mu zaprzeć się i zakląć przysięgą, aby większe zło odwrócić mniejszym — Montaigne zaczerpnął tę odpowiedź Talesa z Diogenesa Laercjusza, ale zrozumiał ją i wyłożył zupełnie opacznie. [red. WL: według niektórych tłumaczeń Tales odpowiedział, że krzywoprzysięstwo nie jest gorsze od cudzołóstwa, według innych zapytał retorycznie, czyż krzywoprzysięstwo nie jest jeszcze gorszym występkiem? (Tales z Miletu, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, I, 39)]. [przypis tłumacza]

Tales, który pierwszy zgłębiał takie przedmioty, uwielbił jako bóstwo ducha (…) — wszystkie te przykłady z: Cyceron, O naturze bogów. [przypis tłumacza]

Tales (…) terras — Cyceron z Hom. Odae 18, 135. [przypis tłumacza]

Tales zakreślił najwłaściwsze granice (…) — [por.] Diogenes Laertios, Tales, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, I, 26. [przypis tłumacza]

talloforowie — thalloforoi znaczy: niosący gałązki oliwne. Podczas uroczystości Panatenajów otwierali procesję starcy niosący w rękach gałązki oliwne. Drzewo oliwne było poświęcone Atenie, która je stworzyła, by nim obdarzyć Attykę, stanowiącą przedmiot jej szczególnej opieki i troski. [przypis tłumacza]

Talmud — obszerne dzieło stanowiące podsumowanie doktrynalno-religijnego pobiblijnego dorobku judaizmu. Składa się z Miszny i Gemary. [przypis tłumacza]

Talmud — obszerne dzieło stanowiące podsumowanie doktrynalno-religijnego, pobiblijnego dorobku judaizmu. Składa się z Miszny i Gemary. [przypis tłumacza]

Tam blanda (…) natura — Cicero, De natura deorum, I, 27. [przypis tłumacza]

tam bohaterowie trojańscy, jeżeli nie występowali w hiszpańskich strojach — tak wyobraża to sobie i przedstawia Wolzogen w ciekawej próbie zrekonstruowania teatru szekspirowskiego za pomocą widowiska (Troilus und Kressida. Bühnenausgabe, „Biblioteka Reclama”). [przypis tłumacza]

tamci — niezapisani do listy owych trzech tysięcy. [przypis tłumacza]

tam, dokąd nie wolno było wchodzić nawet prawowitemu Żydowi — chodzi tu o miejsce zwane Święte Świętych. [przypis tłumacza]

Tam (…) facies — Vergilius, Georgica, I, 506 [przypis tłumacza]

tam, gdzie jest ustanowiony satrapa, ten troszczy się o jedno i drugie — dopiero w późniejszych czasach, za Dariusza II (424–404), odstąpiono od zasady Dariusza I (521–485), że władza cywilna i wojskowa muszą być odrębne. Jednak działo to się tylko wyjątkowo i tylko w prowincjach granicznych satrapa bywał i wodzem (Cyrus Młodszy, Tissafernes). [przypis tłumacza]

tam, gdzie się spodziewamy powszechnej pochwały — w Grecji. [przypis tłumacza]

Ta młoda osoba — Panna des Hayes de Courcelles, której małżeństwo z panem de Guibert zostało postanowione. Pewnego dnia, kiedy młoda panna i jej matka miały być u pana de Guibert, panna de Lespinasse, ku wielkiemu przerażeniu tego ostatniego, wtargnęła do mieszkania, pragnąc ujrzeć i poznać tę, która jej zabiera przedmiot ukochania. Poznanie odbyło się spokojnie i, na pozór przynajmniej, ku ogólnemu zadowoleniu. [przypis tłumacza]

Tammuz — mniej więcej druga połowa czerwca i pierwsza połowa lipca według kalendarza juliańskiego. [przypis tłumacza]

Tamos — Tamos z Memfis w Egipcie, admirał Cyrusa; gdy Tissafernes dzierżył tę władzę, którą później Cyrus otrzymał, był Tamos z ramienia Tissafernesa zarządcą Lidii. [przypis tłumacza]

tam palą żywcem regentów — Aluzje do palenia protestantów za Franciszka I. [przypis tłumacza]

tamquam sponsus (łac.) — niby oblubieniec. [przypis tłumacza]

tamta niewiasta — Filokomazjum. [przypis tłumacza]

tamtego opryszka — Cezara. [przypis tłumacza]

Tamtego (…) w tym wina — Sokratesa. [przypis tłumacza]

Tamten, to szczwana sztuka — Scena ta w dalszym ciągu charakteryzuje Tartufa: zanim się pojawi, będziemy go już znali ze wszystkich stron. Z współczesnego listu o komedii Świętoszek możemy wnioskować, że w pierwszej redakcji sztuki rozmowa ta o dewotach wciskających się w domy była bardziej rozwinięta i że ją polecono Molierowi skreślić. [przypis tłumacza]

tamten ucieka przed skwarem, ucieka przed mrozem — królowie perscy posiadali rezydencje letnią, zimową i wiosenną. Zimę spędzali w mieście Babilonie, nad Eufratem dolnym, wiosnę w Suzie, na wschód od Babilonu, lato w medyjskim mieście Ekbatana, w górach, na północ od Suzy. [przypis tłumacza]

tamtych dwóch — Pliniusza młodszego i Cycerona. [przypis tłumacza]

Tamtym zaś na razie wystarczyło zwycięstwo… — w tym ustępie mało ważne różnice między tekstem Niesego i Dindorfa, których zaznaczać nie warto. [przypis tłumacza]

tam (…) umieścić bohaterów mego romansu — Nowa Heloiza [pierwsze wydanie tego romansu (1761) nosiło tytuł: Listy dwojga kochanków, mieszkańców małego miasteczka u stóp Alp; red. WL]. [przypis tłumacza]

Tamże, str. 14. [przypis tłumacza]

Tamże, str. 15. [przypis tłumacza]

Tanach — nazwa Biblii, skrót utworzony od słów: Tora, Newiim (Prorocy) i Ketuwim (Pisma). [przypis tłumacza]

Tanach — nazwa całego Starego Testamentu; skrót utworzony ze słów Tora, Newiim (Prorocy) i Chtuwim (Pisma). [przypis tłumacza]

Tanach — skrót od słów: Tora — Pięcioksiąg, newiim — Prorocy, chtuwim — Pisma, czyli cała Tora. [przypis tłumacza]

Tanach — Stary Testament zawierający: Pięcioksiąg, Księgi Proroków i Pisma. [przypis tłumacza]

Tanagra — miasto beockie na północnej granicy Attyki, sławne dziś z odgrzebanych tam figurynek. [przypis tłumacza]

Tanais — Don, od Dan: woda (Boettger). [przypis tłumacza]

tanaita — tytuł nauczyciela wykładowcy w pierwszym okresie tworzenia Talmudu. [przypis tłumacza]

Ta namiętność, która (…) sprowadza cię z powrotem ku przedmiotowi odpowiadającemu jej tak mało — mowa o pani de Montsauge. [przypis tłumacza]

tancerką, z takich, co to różne dziwne sztuki pokazują — karkołomne sztuki kuglarskie pokazywały w Grecji kobiety. Sycylia była u Greków-rodaków na Wschodzie więcej znana ze zręczności kuglarzy aniżeli ze swej literackiej twórczości (komedia: farsa) i naukowej (filozofia, medycyna). [przypis tłumacza]

Tandem (…) scientiae — Horatius, Epodes, 17, 1. [przypis tłumacza]

ta niewinna rozrywka — „cet innocent plaisir”, pisze dosłownie Casanova. [przypis tłumacza]

Tanis — Τάνις (tak samo w LXX); צֹ֥עַן Lb 13, 22, Coan, ed. Cylkowa; Wujek: Thanim (13, 23); ed. berlińska: Soan (13, 23). Herodot II, 166: okręg tanitski; asyr. Sa’nu, staroegip. Tān, dzisiejsza wioska San; zwaliska po świątyni Seta, zbudowanej przez Ramzesa II. [przypis tłumacza]

Tanner, Adam — jezuita, ur. w 1572 w Insbruku, żył w Ingolstadzie, um. w r. 1632. [przypis tłumacza]

Tanquam (…) putes — Martialis, Epigrammata, XI, 103, 12; 59, 8. [przypis tłumacza]

tanquam re bene gesta — jakby sprawę dobrze załatwił. [przypis tłumacza]

Tanta (…) ponimus — Cicero, De finibus bonorum et malorum, V, 1, 2. [przypis tłumacza]

Tantaque (…) conficit ipsa — Lucretius, De rerum natura, IV, 638. [przypis tłumacza]

Tanti (…) aurum — Iuvenalis, Satirae III, 54. [przypis tłumacza]

Tantra (sanskr.) — późno sanskryckie dzieła religijne, zajmujące się przeważnie gusłami. [przypis tłumacza]

tantum (…) dediscant — Quintus Curtius, Historiae Alexandri Magni, III, 2, 18. [przypis tłumacza]

Tantum (…) inseruerunt (łac.) — „Tyle doznają boleści, ile się jej poddają” (Augustinus Aurelius, De civitate Dei, I, 10; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

Tantum (…) malorum — Lucretius, De rerum natura, I, 102. [przypis tłumacza]

tantum (…) pertinet — Livius Titus, Ab Urbe condita, XXX, 44. [przypis tłumacza]

Tantum (…) podagram — Martialis, Epigrammata VII, 39, 8. [przypis tłumacza]

Tantus (…) saeviunt — Augustinus Aurelius, De civitate Dei, VI, 10. [przypis tłumacza]

ta pani, na którą ty i Diana wpadłyście, gdyście skoczyły do łóżka w pokoju gościnnym — patrz: Ania z Zielonego Wzgórza. [przypis tłumacza]

Taprobana — wyspa w Indiach; może Ceylon. [przypis tłumacza]

ta przygoda przepowiedziana była przez Dawida w psalmie (…) Adiutorium nostrum — Cały ten ustęp był w owych czasach niemałym zuchwalstwem ze strony pisarza; [por. Psalm 123; red. WL]. [przypis tłumacza]

tarant — Prawdopodobnie renifer. [przypis tłumacza]

Ta religia tak bogata w cuda, świętych, pobożnych (…) — Św. Paweł, 1 Kor 1, 18. [przypis tłumacza]

Tarychea — Ταριχέαι, miasto na południowym krańcu jeziora Genezaret, wedle Robinsona ruiny obok wsi Kerak. [przypis tłumacza]

ta sama zasada — zasada cnoty, gdyż każde państwo prawne jest republiką. [przypis tłumacza]

Ta sekta — Pirronizm. [przypis tłumacza]

Tathāgata — chiń. rulai, jap. nyorai. Jeden z tytułów Buddy i najczęściej używany tytuł przez historycznego Buddę w odniesieniu do siebie samego. Najczęstszym tłumaczeniem tego określenia jest „Ten, który odszedł (tatha-gata)” bądź „Ten, który przybył (tatha-agata)”, zakładając, iż historyczny Budda był jedynie jednym z wielu buddów, którzy pojawili się przed nim oraz wielu, którzy pojawią się w przyszłości. [przypis tłumacza]

Taumastes — Niektórzy komentatorowie dopatrują się w Taumaście osoby Tomasza Morusa, który w owym czasie odwiedził Paryż. [przypis tłumacza]

Taurea Jubeliusz (…) — Tytus Liwiusz, Dzieje Rzymu od założenia miasta, XXVI, 15. [przypis tłumacza]

tautologia (z gr.) — oznacza niepotrzebne określanie jednego i tego samego pojęcia za pomocą kilku słów. [przypis tłumacza]

Tavernier i Chardin — autorzy głośnego współcześnie [w czasach Montesquieu; Red. WL] dzieła o Persji i innych krajach Wschodu. [przypis tłumacza]

ta Wielka Rada jest równie liczna jak nasza Rada Ogólna w Genewie — każdy zapisany w Złotej Księdze szlachty był członkiem Wielkiej Rady, o ile ukończył 25 lat życia. — W Genewie w skład Rady Ogólnej wchodzili wszyscy obywatele i mieszczanie. W XVIII w. liczba ich nie przekraczała 1600 osób. [przypis tłumacza]

Tazos — wyspa przy trackim wybrzeżu. [przypis tłumacza]

tę daję prowincję (hanc tibi impero provinciam) — provincia oznacza pierwotnie „zakres działania”, przyznawany komuś przez władzę (np. przez naczelnego wodza, przez senat). [przypis tłumacza]

tę drugą — tak dla wyrazistości; w oryginale eam: ją. [przypis tłumacza]

tęgość — μῆκος; Pape, übertrieben: Grösse. Trudno za tłumaczem łacińskim i niemieckim mówić o „długości”, skoro o kilka wierszy wyżej jest mowa o tym, że Jan kazał je porżnąć. [przypis tłumacza]

Tęgospust — Wedle tradycji komentatorów Tęgospust ma przedstawiać króla Ludwika XII: w ten sposób Gargantua byłby Franciszkiem I, a Pantagruel Henrykiem II. Jak już w przedmowie zaznaczono, trzeba się bardzo mieć na ostrożności przeciwko takiej mechanicznej symplifikacji bujnej, kapryśnej i wielostronnej satyry Rabelais'go. [przypis tłumacza]

tę, którą wielki mówca Lyzjasz ułożył na piśmie dla niego (…) — por. Cicero, De oratore, I, 54. [przypis tłumacza]