Przypisy

skarabeusz — duży czarny chrząszcz o metalicznym połysku, znany z toczenia kul ulepionych z nawozu; czczony w staroż. Egipcie jako symbol boga Słońca wędrującego po niebie. [przypis edytorski]

skarabeusz — rodzaj dużych, czarnych chrząszczy o metalicznym połysku. Toczące kulkę nawozu skarabeusze symbolizowały wędrówkę słońca po niebie i ponowne narodziny. Pod postacią skarabeusza czczono słonecznego boga Chepri. Bardzo popularne były amulety, pierścienie i pieczęcie w kształcie skarabeuszy, wytwarzane z kamienia, metali, kości słoniowej. [przypis edytorski]

skarać na gardle — ukarać śmiercią. [przypis edytorski]

skarada (starop.) — tu: szkaradna. [przypis edytorski]

skarady (starop.) — szkaradny. [przypis edytorski]

skarbas (lenk.) — lobis. [przypis edytorski]

Skarbek, Aleksander (1874–1922) — własciciel ziemski, polityk, członek Ligi Narodowej, poseł na Sejm Krajowy Galicji (1906–1918), członek austriackiej Rady Państwa (1909–1918), kierownik Departamentu Wojskowego sekcji wschodniej Naczelnego Komitetu Narodowego w 1914. [przypis edytorski]

Skarbek — według legendy był to protoplasta rodu Awdańców. [przypis edytorski]

skarbiech (daw.) — dziś popr. Ms. lm: skarbach. [przypis edytorski]

skarbiec królewski — ang. Jewel House; znajduje się w Londynie, na terenie twierdzy Tower. Trzymane są w nim m.in. insygnia królewskie i klejnoty koronacyjne. [przypis edytorski]

Skarbimir — z rodu Awdańców; wychowawca (piastun), a następnie wojewoda Bolesława III Krzywoustego. [przypis edytorski]

Skarb Narodowy — fundusz powstały na podstawie dekretu Naczelnika Państwa z 29 stycznia 1919 o skarbie narodowym, powstałym z ofiar prywatnych, na który składały się darowizny w postaci złota, srebra, walut, obligacji, akcji itp.; jego środki miały zostać przekazane przyszłemu Bankowi Polskiemu; od 15 listopada 1921 zarządzała nim specjalna komisja pod nadzorem ministra skarbu. [przypis edytorski]

skarbniczek (daw.) — prosty, dwukołowy wózek konny z drewnianym daszkiem, używany najczęściej do wożenia bagażu; tu: wóz, pojazd konny. [przypis edytorski]

skarbniczek — rodzaj staroświeckiej bryczki. [przypis edytorski]

skarbowemi — daw. forma N. i Msc. lm przymiotników r.ż. i r.n.; dziś tożsama z r.m.: skarbowymi. [przypis edytorski]

skarby Attala — skarby Attalosa III (ok. 170–133 p.n.e.), bogatego króla Pergamonu, który zapisał w testamencie Rzymianom swoje państwo wraz z wszystkimi skarbami. [przypis edytorski]

skarby — dziś popr. forma N.lm: skarbami. [przypis edytorski]

skarby kościelne pobrane odeśli, które Cyrus oddzielił — skarby świątynne z Jerozolimy, zrabowane i wywiezione przez Babilończyków, które wpadły w ręce Cyrusa, kiedy zdobył Babilon, i które oddzielił od pozostałych łupów. [przypis edytorski]

skarby najdroższemi — dziś popr. forma N. lm: najdroższymi skarbami. [przypis edytorski]

skarby Saladynowe — skarby Saladyna; Saladyn, Jusuf (ok. 1138–1193), muzułmański wódz i polityk, sułtan Egiptu i Syrii z kurdyjskiej dynastii Ajjubidów, w 1187 r. prowadził walki z krzyżowcami, odbijając z ich rąk jedno po drugim kolejne miasta regionu; zdobywaniu miast towarzyszyło przejmowanie ich skarbców, a także składów handlowych (najcenniejszym łupem miała być podczas tej kampanii Akra); ponadto wszyscy mieszkańcy, którzy nie mogli zapłacić wyznaczonego okupu, zostawali niewolnikami: po zdobyciu Jerozolimy (2 X 1187) do niewoli trafiło 16 tys. Franków; zgromadzone legendarne skarby sułtan rozdzielił pomiędzy emirów, żołnierzy, a także znawców prawa i innych wspierających jego panowanie urzędników; po pewnym czasie pozwolił też na powrót Żydów do Jerozolimy, ustanowiwszy jednak odpowiedni podatek; podobnie zamkniętą początkowo po zwycięstwie chrześcijańską Bazylikę Grobu Pańskiego udostępnił wkrótce pielgrzymom, oczywiście za stosowną opłatą. [przypis edytorski]

skarb związkowy — Ateny stały na czele Związku Morskiego, sojuszu miast-państw greckich z obszaru M. Egejskiego, powstałego w 478 p.n.e. w celu wspólnej walki z Persją. W roku 454 skarbiec Związku został przeniesiony z wyspy Delos do Aten, które stały się hegemonem sojuszu, traktując go jak własne imperium. Ze środków związkowych w czasach Peryklesa sfinansowano m.in. wspaniałe budowle na Akropolu (Partenon, Propyleje). Kiedy w roku 404 Ateny skapitulowały w wojnie peloponeskiej ze Spartą i jej sojusznikami ze Związku Peloponeskiego, Związek Morski został rozwiązany. [przypis edytorski]

Skarga herbu Pawęża, Piotr (1536–1612) — jezuita, czołowy przedstawiciel kontrreformacji w Polsce, kaznodzieja nadworny Zygmunta III Wazy, rektor Kolegium Jezuitów w Wilnie i pierwszy rektor Uniwersytetu Wileńskiego; sławny też jako autor Żywotów świętych i Kazań sejmowych; inna forma nazwiska to: Piotr Powęski a. mylnie: Pawęski. [przypis edytorski]

Skarga, Piotr (1536–1612) — jezuicki teolog i kaznodzieja, autor Żywotów świętych i Kazań sejmowych. [przypis edytorski]

Skarga, Piotr (1536–1612) — jezuita, kaznodzieja barokowy, czołowy przedstawiciel pol. kontrreformacji; autor Kazań sejmowych. [przypis edytorski]

Skarga, Piotr (1536–1612) — jezuita, kaznodzieja, czołowy przedstawiciel polskiej kontrreformacji; autor Kazań sejmowych. [przypis edytorski]

Skarga, Piotr (1536–1612) — jezuita, kaznodzieja, czołowy przedstawiciel polskiej kontrreformacji; autor Kazań sejmowych. [przypis edytorski]

Skarga, Piotr (1536–1612) — jezuita, kaznodzieja, czołowy przedstawiciel polskiej kontrreformacji; autor Kazań sejmowych. [przypis edytorski]

Skarga, Piotr (1536–1612) — jezuita, kaznodzieja nadworny i spowiednik Zygmunta III, czołowy przedstawiciel pol. kontrreformacji, zwolennik ograniczenia uprawnień sejmu i umocnienia władzy królewskiej; piętnował wady polskiej szlachty; autor Kazań sejmowych. [przypis edytorski]

Skarga, Piotr (1536–1612) — jezuita, kaznodzieja nadworny i spowiednik Zygmunta III, czołowy przedstawiciel pol. kontrreformacji, zwolennik ograniczenia uprawnień sejmu i umocnienia władzy królewskiej; piętnował wady polskiej szlachty; autor Żywotów świętych i Kazań sejmowych. [przypis edytorski]

Skarga Piotr (1536–1612) — jezuita, kaznodzieja nadworny Zygmunta III, czołowy przedstawiciel kontrreformacji, zwolennik ograniczenia uprawnień sejmu i umocnienia władzy królewskiej; piętnował wady polskiej szlachty. [przypis edytorski]

Skarga, Piotr (1536–1612) — polski jezuita, teolog, pisarz i kaznodzieja, czołowy przedstawiciel kontrreformacji. [przypis edytorski]

Skargi Jeremiego — cykl wierszy Kornela Ujejskiego, powstały pod wrażeniem klęski powstania krakowskiego i chłopskiej rabacji galicyjskiej (1846), wydany w 1847. [przypis edytorski]

Skargów i Modrzewskich — dwoje najwybitniejszych polskich kaznodziejów: Piotr Skarga (1536–1612) i Andrzej Frycz Modrzewski (1503–1572), często i chętnie poruszających tematy polityczne. [przypis edytorski]

skarkąć (reg.) — przemarznąć, zdrętwieć z zimna. [przypis edytorski]

skarlać (rzad.) — sprawiać, że coś karleje, maleje a. traci zdolność wzrostu. [przypis edytorski]

skarogniady — o maści konia: ciemnogniady, ciemnobrunatny. [przypis edytorski]

skarogniady — o maści konia: ciemny gniady, ciemnobrunatny z czarną grzywą i czarnym ogonem. [przypis edytorski]

skarosowany (techn.) — o samochodach: wyposażony w odpowiedni typ karoserii. [przypis edytorski]

skarpa (archit.) — przypora, rozszerzający się ku dołowi mur odchodzący na zewnątrz od ściany budynku, mający za zadanie wzmacniać ścianę i przenosić ciężar sklepienia budowli na podłoże. [przypis edytorski]

skarp — inaczej turbot; flądrokształtna (ciało bocznie spłaszczone) ryba morska. [przypis edytorski]

skartabella — szlachcic ex carta belli (łac.: prawem wojny), bez pełni praw stanowych. [przypis edytorski]

Skartabellus — nowo kreowany szlachcic, prawdopodobnie od łac. ex charta bellicus (tzn. z karty walczący); skartabellat (scartabellat) stanowił instytucję niepełnego szlachectwa; skartabellowie funkcjonowali w Polsce średniowiecznej jako niższa szlachta, nazywani także świerczałkami; z czasem część z tej grupy uzyskało paritas (łac.: równość) ze szlachtą właściwą, a część spadła do warstwy sołtysów. [przypis edytorski]

skarulį — skarelę. [przypis edytorski]

Skarus, właśc. Marek Emiliusz Skaurus ( I w. p.n.e.) — rzymski polityk, syn Mucji, byłej żony Pompejusza Wielkiego, przyrodni brat Sekstusa Pompejusza; związany politycznie z Sekstusem, towarzyszył mu w ucieczce na Wschód, w 35 p.n.e. zdradził go jednak i wydał go w ręce dowódców Marka Antoniusza; po bitwie pod Akcjum skazany przez Oktawiana, uniknął śmierci dzięki wstawiennictwu matki. [przypis edytorski]

Skaryszewska — ulica w dzielnicy Praga-Południe w Warszawie. [przypis edytorski]

Skarżyński, Kazimierz — właściciel majątku ziemskiego Rybienko Leśne. [przypis edytorski]

skarzyć (daw.) — skarżyć się. [przypis edytorski]

skatina (z ros.) — bydlak. [przypis edytorski]

skating (ang.) — łyżwiarstwo. [przypis edytorski]

skatologiczny — związany z odchodami bądź z wydzielinami ludzkiego ciała. [przypis edytorski]

Skaurus, właśc. Marcus Aemilius Scaurus (I w. p.n.e.) — dowódca i polityk rzymski, w czasie trzeciej wojny z Mitrydatesem podległy Pompejuszowi. [przypis edytorski]

skaut — członek organizacji stanowiącej odpowiednik harcerstwa. [przypis edytorski]

skauting — system wychowania chłopców i dziewcząt oraz ruch młodzieżowy zapoczątkowany na pocz. XX w. w Wielkiej Brytanii przez generała R. Baden-Powella, zainspirowanego popularnością wśród chłopców swojego podręcznika do szkolenia zwiadowców (ang. scouts); polską odmianą skautingu jest harcerstwo. [przypis edytorski]

skautowski — przym. od skaut: członek organizacji stanowiącej odpowiednik harcerstwa. [przypis edytorski]

skażu (z ukr.) — powiem. [przypis edytorski]

skaży (białorus.) — powiedz. [przypis edytorski]

Skaży tomu, kto tebe prysław, szczo kniaź Jewstafij Czetwertynskij didycz Kitajgorodu, a połkownyk korola i Riczypospolitoj Polskoj tobi skazaw, szczo maty persze pobje, a potim pomyłuje, a matczycha persze pomyłuje, a potim pobje (daw. gw. ukr.) — Powiedz temu, kto cię przysłał, że kniaź Eustachy Czetwertyński, dziedzic Kitajgorodu, a pułkownik króla i Rzeczpospolitej Polskiej, powiedział ci, że matka najpierw zbije, a potem ukocha, a macocha najpierw ukocha, a potem zbije. [przypis edytorski]

skaży (z ukr.) — powiedz (raczej). [przypis edytorski]

skazać (daw.) — powiedzieć. [przypis edytorski]

skazać na gardło (daw.) — skazać na śmierć. [przypis edytorski]

skazać (starop.) — tu: wskazać. [przypis edytorski]

skazać (z ros.) — powiedzieć. [przypis edytorski]

skazanam — skrót od: skazana jestem. [przypis edytorski]

Skazano, sdiełano (ros. przysł.) — powiedziano, zrobiono. [przypis edytorski]

skaza — tu: skażenie. [przypis edytorski]

Skazi-ka (…) kakije — nieco zniekształcony początek wiersza Michaiła Lermontowa Бородино (Borodino): „Скажи-ка, дядя, ведь не даром/ Москва, спалённая пожаром,/ Французу отдана?/ Ведь были ж схватки боевые?/ Да, говорят, еще какие!” [„Powiedz, dziaduniu, nie na darmo Moskwę, spaloną pożarem, Francuzom oddaliśmy? Wszak były wojenne potyczki? I, powiadają, jeszcze jakie!”; tłum. red. WL]. [przypis edytorski]

skazka (daw., z ros.) — baśń, klechda, podanie. [przypis edytorski]

skazka — opowieść (szczególnie przekazywana ustnie). [przypis edytorski]

skazka (z ros.) — bajka. [przypis edytorski]

skazówka — dziś: wskazówka. [przypis edytorski]

skazywać (starop.) — ukazywać; w tym skazuję swoje siły: poprzez to ukazuję swoją siłę. [przypis edytorski]

skėreliai — laumžirgai. [przypis edytorski]

skepetas — audinio gabalas. [przypis edytorski]

skeptras — lazda, ženklas karališkos galybės; iš graikiško oatjmoov — lazda. [przypis edytorski]

sketch (fr., ang.) — skecz, scenka komiczna. [przypis edytorski]

skiba — część ziemi odkrojona i odrzucona na bok przez pług. [przypis edytorski]

skiba — dziś: część ziemi odrzucona na bok przez pług. [przypis edytorski]

skiba — kawałek gleby podcięty w czasie orki. [przypis edytorski]

skiba — pas ziemi odkładany przez pług podczas orki. [przypis edytorski]

skibka — odkrojony kawałek chleba, kromka. [przypis edytorski]

ski (daw.) — narty. [przypis edytorski]

Skidel — niewielkie miasteczko na Grodzieńszczyźnie, ok. 35 km na wsch. od Szczuczyna, w XIX w. podupadłe. [przypis edytorski]

skiedyno — vieta, kur daug skiedrų, kur kapojamos malkos. [przypis edytorski]

skieł — łapacz. [przypis edytorski]

skiełzać się (daw.) — ześlizgnąć się. [przypis edytorski]

skiełznąć (daw.) — ześlizgnąć się. [przypis edytorski]

skiełznąć się — nie udać się; tu: pośliznąć się, przewrócić się. [przypis edytorski]

skiełznąć się — ześliznąć się, spłynąć. [przypis edytorski]

skiela (gw.) — skąd. [przypis edytorski]

skielet — dziś: szkielet. [przypis edytorski]

skiereszowałem — pokiereszowałem, pokaleczyłem. [przypis edytorski]

skierowywa — dziś popr. 3os. lp.: skierowuje. [przypis edytorski]

skierowywa — dziś popr. forma 3 os. lp. cz.ter.: skierowuje. [przypis edytorski]

skije — narty. [przypis edytorski]

skikać (gw.) — skakać. [przypis edytorski]

Skilla — Scylla, potwór morski opisany w Odysei Homera. [przypis edytorski]

skilvys — pilvelis, skrandis. [przypis edytorski]

skir (daw.) — ciężka choroba degeneracyjna: rak. [przypis edytorski]

skir (daw.) — rak, nowotwór złośliwy. [przypis edytorski]

Skirgiełł — brat Władysława Jagiełły, panował w latach 1387–1392. [przypis edytorski]