Przypisy

Beroz — Chaldejczyk, który napisał dzieło o chaldejskich i babilońskich starożytnościach. [przypis tłumacza]

Berta — legendarna matka Karola Wielkiego. [przypis tłumacza]

Bertrand z Gleskinu zginął — w r. 1380. [przypis tłumacza]

Berytos — Βηρυτός, dziś Bejrut, arab. Bērūt (Oppenheim), stare miasto fenickie, wspominane w listach znalezionych w Tell-Amarna: Biruta (Niebuhr, Die Amarna-Zeit, str. 27). Znaczenie słowa „studnia”, a nie „miejsce cyprysów” בֵּרוֹתָה (Berotai, 2 Sm 8, 8). Obecnie duże miasto portowe o 120 000 mieszkańców, z siedzibą wicekróla Libanu (Mussafer-Pasza-Czajkowski). [przypis tłumacza]

Besimo — Βησιμώ (N), Βησιμώθ (D), LXX Αισιμώθ, Ασειμώθ, Βαιθασινώθ, Βεθασιμούθ; בֵּית היְשִׁימוֹת (Lb 33, 49). [przypis tłumacza]

Bessarion —patriarcha Konstantynopola, platonik w 15 w. [przypis tłumacza]

Beszałach — nazwa rozdziału w Biblii, w którym jest mowa o wypuszczeniu przez faraona Żydów z Egiptu. Dosłownie beszałach znaczy „kiedy wypuścił”. [przypis tłumacza]

Betabris — Βήταβριν (N), Βήταριν (D). [przypis tłumacza]

Bet-achaim — dom żyjących, nazwa cmentarza żydowskiego. [przypis tłumacza]

Betega i Efraim — Betega: Βήθηγα (N), Βήθηλα (D), בֵּֽית־אֵ֑ל (Rdz 28, 19, „I nazwał imię miejsca tego Beth-El”, wedle tekstu Jahwisty, „wszakże było Luz imię miasta tego przedtem”, wstawka z Elohisty, p. kolorowane wydanie tekstu hebrajskiego jw.); Efraim: Ἐφραὶμ, אֶפְרָ֑יִם (2 Sm 13, 23). [przypis tłumacza]

betel — Piper Betle; roślina, której liście Hindusi palą albo też żują z orzechami areki (odmiana palmy); przez pomyłkę zwykło się i owe orzeszki nazywać betelowymi. Ową mieszaninę nazywa się powszechnie pan, nazwa ta często określa i sam betel. [przypis tłumacza]

Betennabris — Βηθενναβρὶν; Saulcy czyta Βηθεναμρὶν (Graetz, Geschichte der Juden, III, 516, uwaga 3). [przypis tłumacza]

Beteza — Βεθεζὰ (Niese, var. Βεζεθὰ, Βεζαθὰ, Ἀβισσάθη), Βεζεθά (Dindorf); Bezeta, בני זיתא, skrócone בֵּיזְתָא (miejsce oliwek), wzgórze leżące na północ od świątyni, potem nazwano tak przedmieście, które tu powstało. [przypis tłumacza]

Betezuba — Βηθεζουβᾶ (N), Βηθεζωβ (D), בית אֵזוֹב, miejscowość dziś nieznana, leżała w Perei. [przypis tłumacza]

bet hamidrasz — dom nauki i modlitwy. [przypis tłumacza]

Betleptenfon — Βεθλεπτηνφών (N), Βεθλεπτηνφῶν (D); Graetz: Betleem (III, 507, uw. 2). [przypis tłumacza]

Betsacharia — dzisiejsze Bet Zakarieh. [przypis tłumacza]

Betsuron — Joz 15, 58: Betsur בֵּֽית־ צ֖וּר, co odpowiada polskiej nazwie Skałka; dzisiejsze Bêt Sûr; ruiny na wzgórzu. [przypis tłumacza]

Bettyna — Bettyna Arnim, z domu Brentano, kochanka młodych lat Goethego, jedna z najpoetyczniej usposobionych autorek w nowszej literaturze niemieckiej. [przypis tłumacza]

Bezata — Βεζαθὰ (N), Βεζεθὰ (D). [przypis tłumacza]

bezbronny żółw — jest to odniesienie do opowieści pochodzącej z „Kong Yu zhuan” (jap. „Kō Yu den”, „Przekaz o Kong Yu”) z Kroniki dynastii Jin (chiń. Jinshu, jap. Shinjo), chińskiej kroniki historycznej z ok. 664 r. Tytułowy Kong Yu spacerując nad brzegiem rzeki zobaczył żółwia w pułapce, który miał zostać sprzedany, odkupił go i wypuścił z powrotem do rzeki. Żółw, odpływając, czterokrotnie zwrócił głowę w lewą stronę. Kiedy w późniejszym czasie Kon Yu został mianowany namiestnikiem prowincji Yufou (jap. Yofu), odlano mu pieczęć z widniejącą nań głową żółwia, która była odwrócona w lewą stronę. Czterokrotnie próbowano odlać na nowo pieczęć, ale za każdym razem było tak samo. [przypis tłumacza]

Bez imienia autorów; ale ponieważ znany był wasz zamiar, siedemdziesięciu sprzeciwiło się — XVIII Prowincjałka. [przypis tłumacza]

bez jakichkolwiek strącań z zastawu tytułem starych krzywd — za cenę zrzeczenia się przez Ateny praw do Eubei, silnie zattycyzowanej, przystępuje potem ta wyspa do Związku Morskiego. [przypis tłumacza]

bez lęku i bez żalu — III. 4. [przypis tłumacza]

bezmyślna i częsta krzykliwość — zdaniem komentatorów, rys ten mógłby się odnosić do Montaigne'a. [przypis tłumacza]

bez ofiar i bożyszcza — „Bez bożyszcza” (sans idole) nie znajduje się w tekście. [przypis tłumacza]

bez osłony — φανερῶς. [przypis tłumacza]

bezowocne złudzenie — w oryginale: illusorisch. [przypis tłumacza]

Bezu — Βησοῦ (N), Βηθσώ (D), „miejsce nieczystości” (Riehm), dziś nieznane. [przypis tłumacza]

bez użycia żelaza — „Nie budujże go z ciosanego kamienia, bo jeślibyś podniósł nań nóż twój, będzie splugawiony”, Wj 20, 25. [przypis tłumacza]

bezużytecznej zgody — κακῆς ὁμονοίας, malam concordiam, freilich nicht aus edlen Beweggründen die Eintracht zu pflegen (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]. Znowu miejsce wymagające subtelnego przekładu, gdyż autor sądzi tu swych rodaków, a więc charakteryzuje poniekąd sam siebie jako człowieka odmiennej polityki. [przypis tłumacza]

bezwzględne myślenie — zob. Słownik. [przypis tłumacza]

bez względu, jak życie nasze sądzą inni — Pisząc te słowa, Molier myślał może i o cenzorach swego własnego życia. Ustęp ten musiał być zresztą dość po myśli Ludwikowi XIV, którego życie było w tej chwili także przedmiotem „obmowy”. [przypis tłumacza]

bezzwłocznie zabijać * — gwiazdka oznacza, że rękopis jest w tym miejscu uszkodzony. [przypis tłumacza]

bhang — rodzaj konopi rosnących w Indiach, a używanych jako narkotyk, do żucia lub palenia. [przypis tłumacza]

Biada Cyteronie! — z Sofoklesa: Król Edyp. Cyteron (Kitajron): góra w Beocji, na której porzucony został okrutnie od losu ścigany Edyp. Pełen żalu, że uratowany został w dzieciństwie, woła w najgłębszym bólu: „Biada Cyteronie!”. Inne myśli z Eurypidesa. [przypis tłumacza]

biada — odtąd w tekście: αἰαὶ. [przypis tłumacza]

Biada ze wschodu, biada z zachodu… — w oryginale: Głos ze wschodu, głos z zachodu (φωνὴ ἀπὸ ἀνατολῆς, φωνὴ ἀπὸ δύσεως) etc. [przypis tłumacza]

białe muły — białe muły mogą uśmiercić człowieka. [przypis tłumacza]

białe szatki — λευκοὺς χιτωνίσκους (widocznie wyrażenie ironiczne), candida tunica, weissen Leibrock (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

Bianchon (…) Lousteau — Bianchon, lekarz, jeden z umiłowanych typów Balzaka, występuje epizodycznie w całym szeregu jego powieści; tak samo Stefan Lousteau, dziennikarz, w którym współcześni dopatrywali się wielu rysów głośnego krytyka Juliusza Janin, ale który, jak tego dowodzi wyraźna wzmianka samego Balzaka w korespondencji z panią Hańską, raczej wzorowany jest na Juliuszu Sandeau (por. Ojciec Goriot, Córka Ewy, Stracone złudzenia etc.). [przypis tłumacza]

Bias malując doskonały obraz rodziny (…) — Plutarch, Uczta siedmiu mędrców, 14. [przypis tłumacza]

Bibite ex hoc omnes (łac.) — Mt 26, 27. [przypis tłumacza]

Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie posiada ten rękopis (nr. 482) — w innym rękopisie (3425) jest Tyrannus Xenophontis (Hieron) po łacinie, a w rkp. 519 na karcie 96 wspomina przepisywacz, że zajmował się filozofem Ksenofontem. [przypis tłumacza]

Biedaczek! — Paradnie przypomniany refren Orgona, którego głos i sposób wymowy z pewnością Doryna tu naśladuje. [przypis tłumacza]

biedne trzy sieroty — trzej starzy lichwiarze, którym Villon poświęcił już aluzje w Legatach (Marcel, Gassouyn i Laurens). [przypis tłumacza]

biedni ludzie, którzy nie mogą sobą pokierować i dlatego są sądzeni — w oryginale gra słów richten: kierować, sądzić. [przypis tłumacza]

biednym niebożątkom co nic nie mają na tym świecie prócz swego żywota — W oryginale gra słów, oparta na słowie vie i vit, wypada o wiele ostrzej niż w przekładzie. Rabelais wielokrotnie z upodobaniem powraca do tej gry słów, mówiąc o mnichach. [przypis tłumacza]

Bierz (…) całem! — W komedii tej Molier umie z przedziwnym artyzmem utrzymywać Alcesta między szlachetną powagą a komizmem; jest wzniosły, kiedy się porusza w sferze górnych uczuć; jest komiczny, kiedy schodzi z tym samym wielkim rozmachem na grunt małostek życia. Jest w Alceście coś z Don Kichota, szlachetnego a komicznego razem rycerza z Manczy. W tej chwili Alcest, którego Filint umyślnie, zdaje się, drażni swymi zachwytami, jest w swoich szeptanych wybuchach komiczny. Filint jest z pewnością zbyt wytrawnym znawcą, aby mieć złudzenia co do sonetu Oronta; chwali go trochę przez uprzejmość, trochę może dlatego, że Oront jest możnym panem, po trosze zaś robi sobie niewinne widowisko kosztem Oronta i Alcesta razem. [przypis tłumacza]

bierze je z czystego rozumu — czysty rozum jest według Kanta zdolnością poznawania a priori. Poznanie aprioryczne zaś jest, według niego, poznaniem niezależnym od doświadczenia, które przeto posiada apodyktyczną pewność, tzn. absolutną konieczność. I tu zatem występuje tak dla Kanta charakterystyczne przeciwstawienie wiedzy apriorycznej i aposteriorycznej (empirycznej), czerpiącej wyłącznie z doświadczenia. (Por. Wstęp, s. 13 i n. ). [przypis tłumacza]

Bierz ją, nie bierz, jak masz chęci (…) — Wiersz ten jest trawestacją ronda Wilhelma Cretin. [przypis tłumacza]

bigos — w oryginale: Gallimathias. [przypis tłumacza]

Biję ojca! — podług praw attyckich za pobicie ojca groziła banicja mniejsza: w każdym razie kara bardzo surowa. [przypis tłumacza]

bilard — naturalnie anachronizm, w rodzaju wielu innych u Szekspira. [przypis tłumacza]

Bilińskiego — Casanova pisze „Ricliński” lub tak nazwisko przeinaczył zecer, co pamiętniki składał. [przypis tłumacza]

bili przed nim czołem — perski sposób witania władcy: czołem uderza się o ziemię i całuje się ją. [przypis tłumacza]

bima — podium w środku bóżnicy, na którym czyta się podczas modlitw fragmenty Biblii. Na nim wygłasza się również kazania. [przypis tłumacza]

bima — podium w środku bóżnicy, na którym czyta się podczas przerwy pomiędzy modlitwą poranną a modlitwą dodatkową musaf rozdział Tory; na bimie kantor śpiewa także niektóre fragmenty modlitwy. [przypis tłumacza]

Bina lucernarum (…) corpora bina — Lucretius, De rerum natura, IV, 451. [przypis tłumacza]

biograf — Reinach, Diderot. [przypis tłumacza]

biorąc mnie (…) Hioba, za jakiegoś wrogiego Ci Hioba? — po hebrajsku Hiob to Ijow, a wróg to Ojew. [przypis tłumacza]

biorą go za coś, co jest co do liczby nieskończone — Leukippos (ok. r. 500 przed Chr.) i jego uczeń Demokryt z Abdery (kolonia jońska w Tracji na północ od wyspy Thasos [Tazos]) przyjmują nieograniczoną ilość atomów, z których tworzy się świat; także Anaksagoras z Klazomenaj [z Kladzomen] (w Azji Mniejszej na południowy zachód od Smyrny), nauczyciel Peryklesa, uczy, że świat powstał z nieskończenie wielkiej ilości pierwiastków. [przypis tłumacza]

biorą oni swe kreacje w całej pełni z siebie — pytano raz Flauberta, skąd zaczerpnął postać pani Bovary; odpowiedział: „Pani Bovary — to ja”. [przypis tłumacza]

biskup kartuski Miles Ilierski — słynny pieniacz za czasu Ludwika XI. [przypis tłumacza]

biskup z Ypre — Janseniusz. [przypis tłumacza]

Bis medium amplexi (…) altis (łac.) — „Dwakroć ciało ściśnięte, i barki, i szyja;/ Dwakroć gad krwawym karkiem nad głowę się wzbija”. [przypis tłumacza]

bitwa, którą pod wodzą don Juana d'Austria wygraliśmy przed kilku miesiącami przeciw Turkom — w r. 1571. [przypis tłumacza]

bitwa (…) o godzinie siódmej w południe dobiegła do końca — według naszego liczenia czasu bój trwał od trzeciej rano do pierwszej po południu. [przypis tłumacza]

bitwa pod Antrodoco — bitwa wygrana przez Austriaków w r. 1821. [przypis tłumacza]

Bitwa pod Aurai — w r. 1364 za Karola V, króla Francji. [przypis tłumacza]

bitwa pod Fontenoi — wspaniałe zwycięstwo Maurycego Saskiego nad Anglikami i Austriakami (1745). [przypis tłumacza]

bitwa pod Koryntem — bitwa nad rzeką Nemea, między Koryntem a Sykionem, podczas gdy Agesilaos wracał z Azji do Europy. Wiadomość o niej otrzymał Agesilaos w Amfipolis (w Tracji) od Derkilidasa (394 r.). [bitwa nad Nemeą była jedną z największych w historii bitew armii hoplitów, wojska Spartan pokonały w niej koalicję Ateńczyków, Tebańczyków, Koryntu i Argos; w starciu wzięło udział ogółem ok. 40 tys. hoplitów; red. WL]. [przypis tłumacza]

bitwa pod Św. Obinem Kormeńskim — Bitwa pod Saint Aulbin (1488) między Karolem VIII a Ludwikiem XII (wówczas księciem Orleanu), który dostał się do niewoli. [przypis tłumacza]

bitwa pod Serizolles — w r. 1544. [przypis tłumacza]

bitwa pomiędzy Arymaspijczykami a Nephelibatami — Bajeczne ludy. [przypis tłumacza]

Bitynia — Βιθυνία, kraina w Małej Azji. [przypis tłumacza]

Bitynia, Licja, Cylicja, Kapadocja, Pamfilia — krainy w Małej Azji. [przypis tłumacza]

Bixiou — [por.] Kawalerskie gospodarstwo, Stracone złudzenia etc. [przypis tłumacza]

Bizancjum, gr. Byzantion — dorycka kolonia nad Bosporem, założona w r. 660/59; miasto ważne ze względów handlowych i komunikacyjnych, przechodziło z rąk do rąk w walkach między Grekami a Persami, Atenami a Spartą. W 411 r. przeszło Bizancjum na stronę Lacedemończyków. Harmostą był tam Klearch (znany z Anabazy), który odebrał cywilnej ludności wszelką żywność dla swoich żołnierzy. Skutkiem tego niektórzy mieszkańcy podczas jego nieobecności otworzyli bramy Alkibiadesowi w 409 r. i wpuścili Ateńczyków. [przypis tłumacza]

błąd dwóch jednostek — Diomedonta i Peryklesa, nie Teramenesa i Trazybula, gdyż mowa tu o wodzach. [przypis tłumacza]

błąd (…) ze zbytku przyjaźni — Przyjaźni do Argasa, którego depozyt Orgon przechował z narażeniem siebie. [przypis tłumacza]

błagałem niebiosów — Tartufe, jak widzimy, miesza niebiosy do wszystkiego, nawet do schadzki z cudzą żoną. [przypis tłumacza]

błędnymi — właściwie: suchymi, ξηροῖς. [przypis tłumacza]

Błogosławieni ci, którzy się nim nie zgorszą — Mt 11, 6. [przypis tłumacza]

blankami i wieżyczkami † dokoła był ozdobiony — krzyżyk oznacza, że tekst jest w tym miejscu zepsuty. Τὰ δ᾽ ἄκρα τοῖς προμαχῶσι καὶ ταῖς τύρσεσιν † ἡ περιαυτοῦ κεκόσμητο. (N), τύρσεσι μᾶλλον ἤπερ ὁ πρό αὐτοῦ κεκόσμητο (D). [przypis tłumacza]

bliźnięta, nazywane zazwyczaj „Gwiazdami i Pasami” — może to być również aluzją do sztandaru Stanów Zjednoczonych. [przypis tłumacza]

blizny — ὠτειλὰς, właściwie rany. Idę w tym wypadku za łacińskim i niemieckim tłumaczem; [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

Bnej Adam (Bnej Odom) — „synowie Adama”, ludzie. Nazwa modlitwy odmawianej podczas składania ofiary z koguta przed nadejściem Jom Kipur. [przypis tłumacza]

Bóg, chcąc pozbawić swoich wiernych znikomych dóbr, aby okazać, iż nie było to przez niemoc, stworzył naród żydowski — Któremu dał te znikome dobra. [przypis tłumacza]

Bóg je tam leczy — Wciąż aluzja do tego cudu. [przypis tłumacza]

Bóg nie daje cnoty, i że nie zdarzył się nikt, kto by go o nią prosił — Cicero, De natura Deorum [Cyceron, O naturze bogów] III, 26. [przypis tłumacza]

Bóg ozdabia każdą literę Tory małą koroną — litery na zwoju Tory zdobne są u góry kreseczkami, które kształtem przypominają korony. Zdaniem mędrców zwracają one uwagę na różne treści. [przypis tłumacza]

Bóg przyrzekł im, iż, mimo że rozproszy ich na krańce świata (…) — Jr 29, 14. [przypis tłumacza]

Bóg sądzi świat w sposób łagodny. Bierze pod uwagę wszystkie dobre jego cechy — wyrok Boga nie jest zbyt surowy. Jeśli na świecie jest więcej dobrych uczynków, to one przeważają. [przypis tłumacza]

Bóg to zdejmuje nieprawości ze swego ludu — por. Ps 85 (84), 3. [przypis tłumacza]

Bóg urozmaica w ten sposób ów jedyny przepis miłości, aby zadowolić naszą ciekawość (…) — Łk 10, 42. [przypis tłumacza]

Bóg-wąż — Drakon. [przypis tłumacza]

Bóg zesłał jedynego współczesnego historyka — Mojżesz: współczesny, gdyż tylko o kilka pokoleń oddalony od pierwszego człowieka. [przypis tłumacza]

Bóg zobowiązany jest jedynie w miarę swych przyrzeczeń (…) — Mt 7, 7. [przypis tłumacza]

Bóstwo niebiańskie… — ten kwiecisty styl tak odskakuje od zwykłego stylu Franciszki, że raczej należałoby go chyba przypisać znajomej z Balbec, Celeście Albaret. Obie, Franciszka i Celesta, robione były z prawdziwych modelów, służących u Prousta, i widocznie zlały się tu w jedno. [przypis tłumacza]