Przypisy

pri un quardo in muriro (dialekt południowowłoski) — oddam życie za jedno spojrzenie. [przypis edytorski]

prius (łac.) — tu: to, co pierwotne; podstawa. [przypis edytorski]

prius (łac.) — wcześniej; przedtem, zanim; w logice: twierdzenie logicznie wcześniejsze. [przypis edytorski]

privatim (łac.) — prywatnie, nieoficjalnie. [przypis edytorski]

privatim (łac.) — prywatnie. [przypis edytorski]

privatim (łac.) — tu: po cichu. [przypis edytorski]

Privernum — staroż. miasto w Lacjum w kraju Wolsków. [przypis edytorski]

próbować się (starop.) — tu: walczyć; pojedynkować się. [przypis edytorski]

próbować zjeść słońce — por. Bolesław Leśmian, Pantera. [przypis edytorski]

próbuje świętego — używa poświęconego noża. [przypis edytorski]

Próby — dzieło życia Michela Montaigne'a o charakterze autobiograficzno-filozoficznym, wydawane od 1580 do 1595 r. [przypis edytorski]

próć — dziś popr. pisownia: pruć. [przypis edytorski]

próchien — dziś popr. forma D. lm: próchen. [przypis edytorski]

próchnica — przewlekłe zapalenie tkanki kostnej. [przypis edytorski]

próchnienie kości — jeden z objawów choroby wenerycznej. [przypis edytorski]

Próchno — powieść Wacława Berenta, ukazująca się początkowo w odcinkach w 1901 roku w „Chimerze”, wyd. książkowe w 1903 roku; akcja dzieje się w środowisku cyganerii artystycznej u schyłku XIX w. w nienazwanym mieście; powieść uznawana za podsumowanie pierwszego dziesięciolecia Młodej Polski. [przypis edytorski]

Próchno — tytuł powieści pol. pisarza modernistycznego, Wacława Berenta (1873–1940), przedstawiciela realizmu w okresie Młodej Polski. [przypis edytorski]

Prócz Anglii, Szwajcarii i miast niektórych, nie ma w Europie narodów, jest tylko kilka udzielnych familij. — te słowa usunięto w wyd. z 1816 r. [przypis edytorski]

prócz Wilczkowi — dziś popr.: prócz Wilczka. [przypis edytorski]

próśb Izraela — religia żydowska zakłada oczekiwanie na Mesjasza. [przypis edytorski]

prószyć — tu: kruszyć, zamieniać w proch. [przypis edytorski]

próżen czego (daw.) — tu: pozbawiony czego. [przypis edytorski]

próżen (daw.) — próżny, opróżniony. [przypis edytorski]

próżen (daw.) — próżny, pozbawiony. [przypis edytorski]

próżen — dziś: próżny, opróżniony. [przypis edytorski]

próżen — próżny, pozbawiony. [przypis edytorski]

próżń (neol.) — próżnia. [przypis edytorski]

Próżna robota Malować lilię, uzłocić blask złota — cytat ze sztuki Williama Shakespeare'a Życie i śmierć króla Jana. [przypis edytorski]

próżnej urny — z uwagi na opisaną wcześniej przemianę w łabędzia pogrzeb odbywa się bez zwłok. [przypis edytorski]

próżnem — daw. forma dla r.ż. i r.n.; dziś: próżnym. [przypis edytorski]

próżnemi — daw. forma N. i Msc. lm przymiotników r.ż. i r.n.; dziś tożsama z r.m.: próżnymi. [przypis edytorski]

próżne — tu: puste. [przypis edytorski]

próżniaczka — tu: próżnowanie, lenistwo. [przypis edytorski]

próżnie — właśc. próżno, tj. bezskutecznie, bezcelowo. [przypis edytorski]

próżno (daw.) — bezskutecznie. [przypis edytorski]

próżno (daw.) — na darmo. [przypis edytorski]

próżnom niosła — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; znaczenie: próżno niosłam; niosłam daremnie. [przypis edytorski]

próżno — na darmo. [przypis edytorski]

próżności — tu: marności. [przypis edytorski]

próżnośmy (…) przyszli — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: próżno przyszliśmy. [przypis edytorski]

próżno — tu: bez niczego. [przypis edytorski]

próżno — tu: bez skutku. [przypis edytorski]

próżnować — nic nie robić. [przypis edytorski]

próżny czego — tu: pozbawiony czego. [przypis edytorski]

próżny (daw.) — bezskuteczny. [przypis edytorski]

próżny (daw.) — pusty. [przypis edytorski]

próżny (daw.) — tu: pozbawiony. [przypis edytorski]

próżny (daw.) — tu: pozbawiony. [przypis edytorski]

próżny (daw.) — tu: próżniak. [przypis edytorski]

próżny — jałowy, bezskuteczny. [przypis edytorski]

próżny — jałowy, nieskuteczny. [przypis edytorski]

próżny — pusty. [przypis edytorski]

próżny (starop.) — pusty, opróżniony. [przypis edytorski]

próżny (starop.) — tu: opróżniony (z czarów i strachu); bez (czarów i strachu). [przypis edytorski]

próżny — tu: bezpodstawny. [przypis edytorski]

próżny — tu: jałowy. [przypis edytorski]

próżny — tu: pozbawiony. [przypis edytorski]

próżny — tu: pusty. [przypis edytorski]

pro ara et focis (łac.) — za ołtarz i ognisko; za własny dom. [przypis edytorski]

probabilizm (filoz.) — doktryna, która uznaje, że w pewnych dziedzinach nauki lub etyki, kiedy nie można uzyskać wiedzy pewnej, można wówczas przyjąć hipotezy o wysokim prawdopodobieństwie. [przypis edytorski]

probacja — ogólna nazwa systemu polegającego na resocjalizacji poza murami więzienia czy domu poprawczego; system nadzoru kuratorskiego. [przypis edytorski]

pro Barbarismo (łac.) — za barbaryzm, tj. wyrażenie prymitywne i nieeleganckie. [przypis edytorski]

probaščius — klebonas. [przypis edytorski]

proba — tu: dowód, przykład. [przypis edytorski]

probatum est (łac.) — jest wypróbowany, jest sprawdzony; pomaga. [przypis edytorski]

probie — dziś popr. forma Ms. l. poj.: próbie. [przypis edytorski]

probierz — miernik, punkt odniesienia, służący za podstawę oceny. [przypis edytorski]

problemat (daw.) — problem, zagadnienie do rozwiązania. [przypis edytorski]

problematy — zagadnienia. [przypis edytorski]

problem Hyrkana — nawiązanie do dramatu Witkacego Mątwa, czyli Hyrkaniczny światopogląd. [przypis edytorski]

pro bono publico (łac.) — dla dobra publicznego. [przypis edytorski]

Proboszcz wśród bogaczy — Mon curé chez les riches, sztuka napisana przez André de Lorde'a i Pierre'a Chaine'a na postawie powieści Clémenta Vautela. [przypis edytorski]

probować — dziś popr. forma: próbować. [przypis edytorski]

probować — dziś popr. pisownia: próbować. [przypis edytorski]

probować — dziś popr.: próbować. [przypis edytorski]

probować — dziś: próbować. [przypis edytorski]

probować (z łac. probo) — badać, oceniać, czynić coś godnym uznania. [przypis edytorski]

probować (z łac.) — tu: badać; uznawać, potwierdzać. [przypis edytorski]

procė (lenk.) — darbas, triūsas. [przypis edytorski]

procedé delicat — przeprowadzone w sposób wyrafinowany. [przypis edytorski]

procedencja — kolejność pochodzenia jednych przodków od drugich; znał (…) procedencją (daw.), dziś: znał procedencję. [przypis edytorski]

proceder (daw.) — sposób zarobkowania na życie, fach; tu: proceder kupiecki, handel. [przypis edytorski]

procedernik (daw.) — człowiek, który musi własną pracą zarabiać na swoje utrzymanie. [przypis edytorski]

proceder (z łac.) — tu: przebieg. [przypis edytorski]

Procellaria pelagica — gatunek najmniejszych ptaków morskich; żywią się małymi rybami i drobnymi skorupiakami morskimi. [przypis edytorski]

procesa — dziś popr. forma B. lm: procesy. [przypis edytorski]

procesa — dziś popr. forma M.lm: procesy. [przypis edytorski]

proces dra Brandta — proces lekarzy niemieckich służb medycznych III Rzeszy toczący się od 9 grudnia 1946 r. do 20 sierpnia 1947 r.; pierwszy z dwunastu procesów norymberskich przeprowadzonych przed amerykańskimi trybunałami wojskowymi. Doktor Karl Brandt został skazany na karę śmierci przez powieszenie, wyrok wykonano 2 czerwca 1948 r. [przypis edytorski]

proces gardłowy — tj. z wnioskiem o karę śmierci. [przypis edytorski]

Procesja dochodziła do ostatniego ołtarza. Miasto wyglądało odświętnie. — opisywany tu atak Mongołów na Kraków w rzeczywistości miał miejsce nie w dniu święta Bożego Ciała, tylko w wigilię Bożego Narodzenia 1287 r., podczas III najazdu mongolskiego na Polskę. [przypis edytorski]

procesja — tu: tłum ludzi. [przypis edytorski]

proces pięćdziesięciu (21 II–14 III 1877) — publiczny proces uczestników Wszechrosyjskiej Rewolucyjno-socjalnej Organizacji, odbywający się w Petersburgu przed specjalną komisją senacką; pierwszy proces polityczny w Rosji, w którym sądzono robotników (14 osób) i kobiety (16); większość oskarżonych była w wieku 18–23 lata; 10 osób skazano na katorgę, 26 na zesłanie na Syberię, 10 na więzienie i pracę przymusową. [przypis edytorski]

proces szesnastu w Moskwie (19–24 sierpnia 1936) — pierwszy z trzech procesów moskiewskich, które w czasie wielkiego terroru zorganizowano przed Kolegium Wojskowym Sądu Najwyższego ZSRR przeciwko dawnym przywódcom bolszewickim; 16 podsądnych, m.in. Grigorija Zinowjewa, Lwa Kamieniewa i Iwana Smirnowa, oskarżono o organizację spisku przeciwko przywódcom partii, zabójstwo Kirowa i planowanie zabójstwa m.in. Stalina, rzekomo z inspiracji przebywającego na wygnaniu Trockiego; wszyscy oprócz Smirnowa przyznali się do zarzutów; wszyscy zostali skazani na karę śmierci, którą wykonano natychmiast po wyroku. [przypis edytorski]

proces trockistowski — proces dawnych przywódców bolszewickich, który odbywał się w Moskwie od 19 do 24 sierpnia 1936 r. Większość oskarżonych skazano na śmierć. [przypis edytorski]

proces wadowicki (1889–1890) — głośny proces w galicyjskim miasteczku Wadowice przeciwko grupie przestępczej, która zajmowała się oszustwami emigracyjnymi, wymuszeniami od osób usiłujących wyjechać do pracy w USA oraz stręczycielstwem kobiet; na ławie oskarżonych zasiadło 57 osób, przesłuchano ponad 400 świadków; przebieg procesu relacjonowała prasa europejska i amerykańska. [przypis edytorski]

proces w Pile — toczący się w dniach 15–20 lipca 1904 r. przed sądem karnym w Pile proces o szulerstwo, w którym zarówno strona pozwana, jak i pozywająca oraz świadkowie byli przedstawicielami arystokracji polskiej, z tytułami hrabiowskimi i książęcymi, co dodaje sprawie rysu komicznego. Sprawa była szeroko komentowana w prasie, jednak w konserwatywnych organach w tonie ogólnikowego ubolewania, bez podawania nazwisk i szczegółów. Natomiast krakowski socjalistyczny dziennik „Naprzód” (20 lipca 1904 nr 200, rocznik XIII) w dziale Kronika pod ironicznym nagłówkiem Z życia „urodzonych przewodników narodu” relacjonował m.in.: „W grudniu r[oku] z[eszłego], podczas gry w domu hr. Bolesława Bnińskiego, między bawiącymi się gentlemanami przyszło do awantur. Mianowicie hr. Poniński zarzucił hr. Janowi Bnińskiemu, że pod stołem popełniał manipulacje oszukańcze. Skutkiem tego wyzwał hr[abia] Bniński hr[abiego] Ponińskiego na pojedynek, został jednak później uznanym przez wojskowy sąd »honorowy« za »niezdolnego do zadośćuczynienia«. Wiadomo, że oficerowie (zwłaszcza pruscy) w kwestiach honoru arystokratycznego są bardzo kompetentni. Skargę podał do sądu hr[abia] Maciej Mielżyński, bratanek hr[abiego] Bolesława, który go srodze orżnął. Widzimy, że sprawa nader skomplikowana. Otóż hr. Mielżyński, nie posiadając gotówki, dał miłemu wujaszkowi weksle. Następnie, gdy ich nie chciał wykupić, został pozwany, lecz tu bronił się fałszywością gry. Oskarżeni o szulerkę hrabiowie Bolesław i Jan Biliński oczywiście do winy się nie przyznali. Ale w toku procesu wyszły na jaw ciekawe historie, charakteryzujące sposób życia tzw. »śmietanki«. Przede wszystkim wszyscy ci panowie prawie wyłącznie zajmują się grą w karty, przy czym zachodzą między nimi sceny, których wstydziliby się niemający pretensji do przodownictwa furmani”. Wśród gorszących szczegółów ujawnionych przy okazji procesu wymieniano m.in. treść rzekomo żartobliwego rewersu handlowego wystawionego za pomyślne skojarzenie zyskownego małżeństwa: „Obowiązuję się na wypadek ożenienia się z panną Stern zapłacić hr. Bolesławowi Bnińskiemu 50 000 marek”. Ostatecznie hr. Jan Bniński „za usiłowane oszustwo podczas gry w karty oraz za pojedynek skazany [został] na trzymiesięczną karę więzienia, na grzywnę 3 000 marek i miesiąc twierdzy (za pojedynek)”, jednakże nie trafił do więzienia: „pozostawiony został na wolnej stopie za kaucją 50 000 marek”; hr. Bolesław Bniński został uwolniony od zarzutów. Ze składanych zeznań można było również wywnioskować, że nie dochodzi częściej do tego typu procesów, ponieważ w sferze, której dotyczą, przyjętym sposobem jest wyjechać z kraju gdzieś odpowiednio daleko na kilka lat, aż sprawa przycichnie, zaś nieostrożny Jan Bniński nie skorzystał z tego utartego scenariusza. Oczywiście na takie prewencyjne wojaże ani kaucje odpowiedniej wysokości nie było stać klas niższych, szczególnie ludowych, jednak okazało się, że nie ma tu różnicy obyczajów miedzy klasami społecznymi, a tylko różnice majątkowe. [przypis edytorski]

procesyja — dziś popr. forma: procesja (tu użyta daw. forma dla zachowania rytmu wiersza). [przypis edytorski]

procesyj (daw.) — dziś popr. D. lm: procesji. [przypis edytorski]

proces Zoli — po publikacji przez Émile'a Zolę głośnego listu otwartego w obronie Dreyfusa J'Accuse!… (Oskarżam!), w którym zarzucał władzom antysemityzm i działania niezgodne z prawem, minister wojny złożył przeciwko autorowi pozew o zniesławienie; przeprowadzony w dniach 7–23 lutego 1898 proces odbywał się z łamaniem podstawowych zasad i praw oskarżonego do obrony i zakończył się skazaniem Zoli na rok więzienia i grzywnę. [przypis edytorski]

Procházka, Arnošt (1869–1925) — współzałożyciel i wieloletni współwydawca miesięcznika literackiego będącego organem czeskich modernistów „Moderní Revue”; autor liryków i krytyk. [przypis edytorski]