Wesprzyj Wolne Lektury 1,5% podatku — to nic nie kosztuje! Wpisz KRS 00000 70056 i nazwę fundacji Wolne Lektury do deklaracji podatkowej. Masz czas tylko do końca kwietnia :)

Przekaż 1,5%

Przekaż 1,5% podatku na Wolne Lektury KRS 00000 70056
Ufunduj darmowe książki dla tysięcy dzieciaków.
WIĘCEJ

Przypisy

Pierwsza litera: wszystkie | 0-9 | A | B | C | D | E | F | G | H | I | J | K | L | M | N | O | P | Q | R | S | T | U | V | W | X | Y | Z

Według typu: wszystkie | przypisy autorskie | przypisy redaktorów Wolnych Lektur | przypisy źródła | przypisy tłumacza

Według kwalifikatora: wszystkie | architektura | białoruski | biologia, biologiczny | chemiczny | czasownik | czeski | dawne | francuski | frazeologia, frazeologiczny | grecki | gwara, gwarowe | hebrajski | historia, historyczny | hiszpański | łacina, łacińskie | mitologia | mitologia grecka | mitologia rzymska | niemiecki | poetyckie | pogardliwe | potocznie | przestarzałe | regionalne | rodzaj nijaki | rosyjski | rodzaj żeński | rzadki | staropolskie | ukraiński | włoski | żartobliwie

Według języka: wszystkie | Deutsch | lietuvių | polski


Znaleziono 5879 przypisów.

Żukowski, Wasilij Andriejewicz (1783–1852) — rosyjski poeta i pisarz, tłumacz dzieł literackich; odegrał wielką rolę w rozwoju literatury ros., inspirując wielu autorów swoimi parafrazami poezji zachodnioeuropejskiej. [przypis edytorski]

Żukowski, Wasilij Andriejewicz (1783–1852) — rosyjski poeta i pisarz, tłumacz dzieł literackich. [przypis edytorski]

Żukowski, Wasilij Andriejewicz (1783–1852) — rosyjski poeta i tłumacz. Przetłumaczył Odyseję Homera na rosyjski w 1849 r. [przypis edytorski]

Żukrowski, Wojciech (1916–2000) — pisarz i publicysta związany z katolicyzmem. [przypis edytorski]

Żukrowski, Wojciech (1916–2000) — prozaik, poeta, autor książek dla dzieci. [przypis edytorski]

żuława — obszar powstały z materiału naniesionego przez rzekę, bardzo urodzajny i zwykle podmokły. [przypis edytorski]

Żuławski, Jerzy (1874–1915) — autor młodopolski, prekursor fantastyki naukowej w Polsce, katastrofista. [przypis edytorski]

Żuławski, Jerzy (1874–1915) — pisarz młodopolski, prekursor fantastyki naukowej w Polsce, katastrofista; autor m.in. trylogii science fiction, której akcja osadzona jest na Księżycu (Na srebrnym globie, 1903; Zwycięzca, 1910; Stara Ziemia, 1911), zbiorów wierszy (wśród których wyróżnić warto debiutancki tom Na strunach duszy, 1895), dramatów (np. Eros i Psyche, 1904), a także rozpraw filozoficznych i estetycznych (Prolegomena, 1902; Benedykt Spinoza. Człowiek i dzieło, 1902; Szkice literackie, 1913; Przed zwierciadłem prawdy, 1914; Miasta umarłe, 1918); publikował m.in. w „Życiu”, „Krytyce”, „Chimerze” i „Słowie Polskim”. [przypis edytorski]

Żuławski, Jerzy (1874–1915) — poeta, dramaturg i powieściopisarz; autor powieści fantastycznych Na srebrnym globie, Stara Ziemia. [przypis edytorski]

Żuławski, Jerzy (1874–1915) — poeta, dramaturg i powieściopisarz młodopolski, prekursor fantastyki naukowej w Polsce, przedstawiciel dekadentyzmu i katastrofizmu; po wybuchu I wojny światowej wstąpił do Legionów, redagował pismo „Do Broni”, zmarł w szpitalu wojskowym na tyfus. [przypis edytorski]

Żuławski, Marek (1908–1985) — malarz i grafik. [przypis edytorski]

Żuławy — tu: Romney Marsh, tereny na płd. wybrzeżu Anglii, w hrabstwach Kent i Sussex, na wschód od Pevensey; żuława — urodzajne, zalewowe ziemie przy ujściu rzeki do morza. [przypis edytorski]

żulik (gw.) — łobuz. [przypis edytorski]

żupan — daw. ubiór męski noszony przez szlachtę; długa suknia z wąskimi rękawami, ze stójką, z przodu zapinany na haftki lub liczne drobne guziki. [przypis edytorski]

żupanik — zdr. od żupan: szlachecki ubiór męski o kroju długiej, zapinanej sukni. [przypis edytorski]

żupan — męska suknia z długimi rękawami w żywym kolorze, zapinana na rząd guzików. [przypis edytorski]

żupan — naczelnik żupy, czyli okręgu; odpowiednik kasztelana a. (w Europie Zach.) komesa. [przypis edytorski]

żupan — okrycie noszone przez szlachciców, zapinane na guziki, sięgające do kolan, z wąskimi rękawami i kołnierzem w formie stójki. [przypis edytorski]

żupan — okrycie noszone przez szlachciców, zapinane na guziki, sięgające do kolan, z wąskimi rękawami i kołnierzem w formie stójki. [przypis edytorski]

żupan — staropolska szata męska w kształcie długiej sukni z długimi rękawami, zapinana na rząd guzików. [przypis edytorski]

żupan — staropolski męski ubiór szlachecki, przypominający suknię z guzikami lub męski płaszcz. [przypis edytorski]

żupan — starop. ubiór męski, długi obcisły płaszcz zapinany na guziki, ze stojącym kołnierzem i wąskimi rękawami. [przypis edytorski]

żupan — starop. ubiór noszony przez szlachtę, o kroju długiej sukni zapinanej na guziki, ze stójką i wąskimi rękawami. [przypis edytorski]

żupan (z czes.) — starop. ubiór noszony przez szlachtę, o kroju długiej sukni zapinanej na guziki, ze stójką i wąskimi rękawami. [przypis edytorski]

żupan (z czes.) — w daw. Polsce suknia męska z długimi wąskimi rękawami, zwykle ze stójką lub małym kołnierzem, zapinana z przodu pod szyję na liczne guziczki, haftki a. szamerowana, sięgająca za kolano, noszona pod kontusz, często od niego dłuższa. [przypis edytorski]

żupica (daw.) — płaszcz, długa kurtka. [przypis edytorski]

żupica — krótki płaszcz do jazdy konnej. [przypis edytorski]

żurachwina — dziś popr.: żurawina. [przypis edytorski]

żurawiana studnia — studnia z żurawiem, tj. taka, z której wodę wyciągano za pomocą żurawia, czyli dźwigni, na której jednym ramieniu zawieszone było na sznurze wiadro do czerpania, zaś naciskanie drugiego ramienia pozwalało wydobyć wypełnione wodą wiadro ze studni; archaiczny ten przyrząd został następnie zastąpiony kołowrotkiem. [przypis edytorski]

Żuraw Ibikusa — aluzja do ballady Schillera Die Kraniche des Ibikus. Ibikus, grecki poeta, został zamordowany przez zbójców; zbrodnię tę odkryły żurawie, stając się narzędziem zemsty. [przypis edytorski]

„żurawiec” — określenie z Wesela Stanisława Wyspiańskiego, akt I, sc. 25. [przypis edytorski]

żurawiów — dziś popr. forma D. lm: żurawi. [przypis edytorski]

Żurawski, Józef — polski wojskowy epoki wojen napoleońskich; od 1809 kapitan 17. pułku piechoty. [przypis edytorski]

żuraw studzienny — rodzaj prostej dźwigni umożliwiającej wyciąganie wiadrem wody ze studni. [przypis edytorski]

żuraw — tu: rodzaj prostej dźwigni umożliwiającej wyciąganie wiadrem wody ze studni. [przypis edytorski]

„Żurnal Damskich Mód” — zapewne „Дамский журнал” (Damskij Żurnał), wyd. 1823–1833 przez Piotra Iwanowicza Szalikowa, lub fr. czasopismo „Journal des dames et des modes”, wyd. 1801–1839. [przypis edytorski]

żurnal (daw.) — czasopismo. [przypis edytorski]

żurnalista (daw., z fr.) — dziennikarz. [przypis edytorski]

żurnal mód — czasopismo poświęcone modzie. [przypis edytorski]

Żurowski, Maciej (1915–2003) — tłumacz, profesor romanistyki Uniwersytetu Warszawskiego. [przypis edytorski]

żurzyć się (daw.) — złościć się. [przypis edytorski]

żwawe wojowniki — dziś popr. forma M. lm: żwawi wojownicy. [przypis edytorski]

żwawie — dziś popr.: żwawo; szybko. [przypis edytorski]

żwawie — dziś popr.: żwawo, tj. szybko, energicznie. [przypis edytorski]

żwawy — szybki, energiczny. [przypis edytorski]

żwawy — szybki; tu: ostry, dotkliwy. [przypis edytorski]

Żwirko i Wigura — pilot Franciszek Żwirko (1895–1932) oraz jego przyjaciel, konstruktor lotniczy i lotnik, Stanisław Wigura (1903–1932), wspólnie zdobyli w 1932 w zawodach „Challenge” pierwsze miejsce i puchar międzynarodowy dla Polski; zginęli w katastrofie lotniczej. [przypis edytorski]

żyć nad stan — żyć rozrzutnie, wydawać więcej, niż się ma. [przypis edytorski]

życiam zbył (daw.) — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: pozbyłem (się) życia; pozbawiłem się życia. [przypis edytorski]

życia przędzę (mit. gr.) — odwołanie do Mojr, bogiń losu i przeznaczenia, które znały przyszłość zarówno bogów, jak i ludzi; tradycyjnie przedstawiano je jako prządki. [przypis edytorski]

życie dających synów Inacha, co Argos opływa — Ajschylos, Ksantriai (niezachowany dramat). [przypis edytorski]

Życie i praca w Londynie — tyt. oryg. Life and Labour of the People in London, 1889–1903. [przypis edytorski]

„Życie” — literacko-artystyczno-społeczne ilustrowane czasopismo (tygodnik, dwutygodnik, wreszcie miesięcznik) zał. w 1897 przez Ludwika Szczepańskiego, ukazujące się w Krakowie i Lwowie do 1900 r.; początkowo skupiało publicystów o poglądach socjalistycznych (jak Kazimierz Kelles-Krauz, Iza Moszczeńska, Wilhelm Feldman) oraz utwory autorów uznanych, jak Konopnicka, Dygasiński czy Asnyk, jak również młodego pokolenia: Przybyszewskiego, Tetmajera, Kasprowicza i Zapolskiej, a karty czasopisma zdobiły ilustracje w stylu impresjonizmu i symbolizmu; wkrótce redakcję „Życia” przejął redakcję Przybyszewski, stronę plastyczną pisma oddał w ręce Stanisława Wyspiańskiego, a łamy utworom współczesnym (takich jak Przybyszewski, Wyspiański, Zawistowska, Brzozowski, Żuławski, Rittner) oraz przekładom z nowej literatury zagranicznej, m.in. francuskiej, czeskiej i skandynawskiej; w 1898 r. na łamach „Życia” odbyła się dyskusja o nowej sztuce: w odpowiedzi na artykuł Stanisława Szczepanowskiego Dezynfekcja prądów europejskich ze „Słowa Polskiego” zostały sformułowane i opublikowane w czasopiśmie wystąpienia teoretyczne, m.in. Młoda Polska (cykl artykułów Artura Górskiego pseud. Quasimodo) i Confiteor Przybyszewskiego. [przypis edytorski]

życiem dać gotów — przykład konstrukcji eliptycznej z przestawną końcówką czasownika; znaczenie: „życie [jeste]m dać gotów” a. „jestem gotów dać życie”. [przypis edytorski]

życiem darowywał — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: życie darowywałem. [przypis edytorski]

życiem im darował — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; znaczenie: życie im darowałem. [przypis edytorski]

życiem ofiarny — sens: zdolny do ofiarowania życia. [przypis edytorski]

Życie moje było skazaniem na tracenie dla setek — tj. byłem skazany na to, aby tracić (a. być straconym) dla dobra setek (innych ludzi). [przypis edytorski]

Życie paryskie — popularna operetka fr. kompozytora Jacquesa Offenbacha (1819–1880). [przypis edytorski]

Życie Reja przez współczesnego jemu Trzecieskiego skreślone tu się znajduje — tekst biografii Reja autorstwa Andrzeja Trzecieskiego znajduje się na końcu, poza głównym korpusem dzieła. [przypis edytorski]

życie się stawi — życie się ryzykuje. [przypis edytorski]

Życie Szczepańskiego to jeszcze widok (…) będzie Przybyszewski — cytat z Polskiej literatury współczesnej Antoniego Potockiego (Warszawa 1912, t. II, s. 150). [przypis edytorski]

życie — tu: jedzenie. [przypis edytorski]

„Życie” — tu w tekście umieszczono ilustrację z podpisem: Na początku była CHUĆ… (rys. E. Muncha z „Życia” Przybyszewskiego). [przypis edytorski]

Życie twarde i bezlitosne… — ślad rosyjskiej składni, pomijającej orzeczenie; po polsku raczej: życie jest twarde i bezlitosne. [przypis edytorski]

życie wśród grobów się znaczy — sens: zmarli ożywają. [przypis edytorski]

życie wszystkim było (…) — tj. dla wszystkich życie było. [przypis edytorski]

Życiorys pana Beyle przez niego samego — są to dwa autobiograficzne szkice samego Stendhala, zwykle traktowane jako uzupełnienie do Pamiętnika egotysty. Datuje się je na r. 1822 oraz 1837; wiadomo, że zawierają pewne nieścisłości. [przypis edytorski]

życiu (…), / Które utracić zbrodnią swą zasłużył — inaczej: życiu, na którego utratę zasłużył, popełniając zbrodnię. [przypis edytorski]

życzenia (…), które „pies” filozof miał wobec wielkiego Aleksandra: usuń się cokolwiek ze słońca — nawiązanie do anegdoty o Diogenesie i Aleksandrze Wielkim, który miał odwiedzić sławnego filozofa-cynika, znanego ze swego umiłowania wolności i natury. [przypis edytorski]

życzliwość, którą po niem znała (starop.) — życzliwość, z której go znała. [przypis edytorski]

życzność (daw.) — życzliwość, przychylność. [przypis edytorski]

żyd (daw., pot.) — kleks. [przypis edytorski]

Żyd nawet byłby płakał, patrząc na nasze rozstanie — odzwierciedlone panujące w epoce Szekspira uprzedzenia o moralnej niższości Żydów w porównaniu z chrześcijanami, tu: o braku współczucia. [przypis edytorski]

Żydówka! a tam policjant czeka — wiersz opisuje sytuację Żydówki ukrywającej się w czasie Zagłady po tzw. aryjskiej stronie. Pierwsze rozporządzenie, w którym nazistowskie Niemcy zakazały Żydom opuszczania gett, a jednocześnie zabroniły udzielania im jakiejkolwiek pomocy, wydano w październiku 1941 roku, po nim pojawiły się kolejne regulacje. W efekcie osoby uznane za Żydów (według nazistowskich kryteriów) nie mogły bezpiecznie przebywać po tzw. aryjskiej stronie. Mimo to ludzie ukrywali się poza gettami, w których panowały głód i choroby. Największa fala ucieczek z zamkniętych dzielnic miała miejsce przed i zaraz po akcjach deportacji do obozów zagłady, czyli w drugiej połowie 1942 r., kiedy mieszkańcy gett zdali sobie sprawę, jaki jest cel tych „wysiedleń”. Część ucieczek była poprzedzona długimi przygotowaniami dla znalezienia miejsca przyszłego ukrycia i zorganizowania wsparcia ze strony tych, którzy mogli dostarczać żywności. Jednak część ucieczek była spontaniczna, na przykład z transportów do obozów. „Gdy Żyd znalazł się po aryjskiej stronie, miał przed sobą dwie ewentualności: zostać »na powierzchni« albo pójść pod ziemię”, pisał Emanuel Ringelblum, historyk, założyciel Podziemnego Archiwum Getta Warszawy. Obie strategie pociągały za sobą ryzyko wykrycia i donosu, zwłaszcza od połowy 1942, gdy trwało tzw. „polowanie na Żydów” (niem. Judenjagd), w którym istotną niechlubną rolę odegrali Polacy. Można wyróżnić kilka postaw wśród tych „polujących”, jedną z nich, tzw. szmalcownictwo, opisuje wiersz. Ofiarą Judenjagd według danych podawanych przez Muzeum Polin mogło paść od kilkudziesięciu tysięcy do ponad stu kilkudziesięciu tysięcy Żydów. [przypis edytorski]

Żydówki — wiersz nieznanej autorki pochodzi z zeszytu obozowego Więźniarki Ravensbrück Marii Masłowskiej z Krakowa, który znajduje się w zbiorach Aleksandra Kulisiewicza. Opatrzony jest inicjałem H.K. i dopiskiem: 18 II 1945, bl. 29, co może wskazywać, że opisana scena miała miejsce 18 lutego 1945 przed blokiem 29. [przypis edytorski]

żydoskie — popr.: żydowskie (tu zapis gw. wymowy). [przypis edytorski]

Żydowska Organizacja Bojowa (ŻOB) — konspiracyjna organizacja zbrojna utworzona 28 lipca 1942 r. w getcie warszawskim. Jej komendantem był Mordechaj Anielewicz. W kwietniu 1943 r. ŻOB wywołała w getcie warszawskim powstanie. Jej ocaleli członkowie walczyli w powstaniu warszawskim w szeregach Armii Ludowej. [przypis edytorski]

Żydowska Służba Porządkowa — żydowska formacja policyjna, działająca w getcie warszawskim, po jego zamknięciu pełniąca funkcję pomocniczą wobec policji niemieckiej. [przypis edytorski]

żydowski — tu: podły, interesowny; innowierczy. [przypis edytorski]

żydowski — tu w znaczeniu języka jidysz. Jidysz to język Żydów aszkenazyjskich, którym najczęściej posługiwała się przedwojenna społeczność polskich Żydów w codziennym życiu (w przeciwieństwie do języka hebrajskiego, który był językiem tekstów i nauk religijnych).

Powstał ok. X wieku w południowych Niemczech na bazie dialektu średnio-wysoko-niemieckiego, ma w sobie liczne elementy innych języków, przede wszystkim hebrajskiego, języków słowiańskich i romańskich. Jidysz jest zapisywany alfabetem hebrajskim lub transliteracją łacińską.

W XIX w. zaczęła rozwijać się literatura i prasa w tym języku. Jednym z ważniejszych ośrodków była Warszawa. Jednocześnie część społeczności żydowskiej w procesie asymilacji zaczęła posługiwać się zamiast lub obok jidysz językami lokalnymi, np. polskim. Również do języka polskiego weszło wiele słów z jidysz, np. bachor, bajgiel, belfer, ciuch, rejwach, ślamazara.

W 1978 r. Isaac Bashevis Singer (jid. Jicchok Baszewis Zinger, יצחק באַשעוויס זינגער‎, ur. 1902 w Leoncinie, zm. 1991 w Surfside) otrzymał jako jedyny (jak dotychczas) pisarz tego języka Nagrodę Nobla.

Przed wybuchem drugiej wojny światowej jidysz używało ponad 10 mln mieszkańców Europy. Stanowili oni, jak się szacuje, 85% ofiar Zagłady. Obecnie jidysz posługuje się ok. 1,5 mln ludzi na świecie, głównie ze społeczności ortodoksyjnych w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Izraelu, Rosji i Ukrainie.

[przypis edytorski]

Żyd — słowo oznaczające osobę pochodzenia żydowskiego, to znaczy posiadającą przynajmniej jednego przodka narodowości żydowskiej (a także, rzadziej, osobę, która przeszła konwersję religijną na judaizm), która identyfikuje się jako osoba żydowska. Nie każda osoba żydowska jest wyznawcą religii, w tym różnych nurtów judaizmu, i nie każda osoba wyznająca judaizm musi się identyfikować jako Żydówka bądź Żyd. [przypis edytorski]

żyd — tu: kleks, plama z atramentu. [przypis edytorski]

Żyd Tułacz — bohater popularnej w Europie legendy: miał znieważyć Chrystusa idącego na śmierć, za co został obarczony klątwą wiecznej tułaczki po świecie. [przypis edytorski]

Żyd Wieczny Tułacz — bohater średniowiecznej legendy: za urąganie Jezusowi w drodze na ukrzyżowanie obarczony klątwą wiecznej tułaczki po świecie. [przypis edytorski]

Żyd wieczny tułacz — tytuł powieści sensacyjnej Eugène Sue (1804–1857), której akcja dzieje się w latach 30. XIX w. [przypis edytorski]

Żyd wymyśli socjalizm, weksel, Boga, względność — mowa o Karlu Marksie, który rozwinął teorię socjalizmu (stworzoną wcześniej przez Francuzów Henriego de Saint-Simon, Charlesa Fouriera i Brytyjczyka Roberta Owena), o idei jednego Boga, którą od starożytnych Żydów przejęła chrześcijańska Europa, oraz o teorii względności Alberta Einsteina. Weksel był w różnych formach stosowany przez rozmaite narody od starożytności. [przypis edytorski]

Żydy — dziś popr. forma M. lm: Żydzi. [przypis edytorski]

Żydy nechrysti, nechaj jomu sto czertiw i odna wydma — Żydzi niechrzczeni, niech go sto diabłów i jedna wiedźma. [przypis edytorski]

Żydzi długie brody mają… się kiwają — odniesienie do wyglądu i praktyk religijnych ortodoksyjnych wyznawców judaizmu. Zakaz przycinania brody wynikał z fragmentu Tory:

Nie podstrzygajcie kolisto boków głowy waszej, a nie psuj końców brody twojej

(Lev. XIX 27, tłum. Izaak Cylkow).

Wyrywanie lub obcinanie bród było częścią prześladowań osób narodowości żydowskiej w trakcie pogromów.

Rytmiczne poruszanie górną częścią tułowia w trakcie modlitwy pojawiło się w społeczności żydowskiej ok. VIII w.; pochodzenie i znaczenie tego zwyczaju nie jest jasne.

[przypis edytorski]

Żydzi i Turcy to przecież Icchak i Izmael — według biblijnej opowieści Icchak (Izaak) i Izmael byli braćmi przyrodnimi, synami Abrahama. Izaak, urodzony przez Sarę, żonę Abrahama, przejął po ojcu przywództwo rodu i został przodkiem Żydów. Izmael, urodzony wcześniej przez służącą Hagar, został wygnany z matką na pustynię i stał się przodkiem plemion arabskich, późniejszych wyznawców islamu. Do izmaelitów zaliczano później również Turków i Tatarów. [przypis edytorski]