Przypisy

krzoska — rodzaj zamka w daw. broni palnej, krzemień krzeszący iskrę. [przypis edytorski]

krzoska — skałka w strzelbie, która uderzona krzesiwem wytwarzała iskrę zapalającą proch. [przypis edytorski]

krzoska (starop.) — żartobliwe określenie na męskie genitalia; w znaczeniu dosłownym: skałka w strzelbie, która po uderzeniu krzesiwem wytwarzała iskrę, by podpalić proch. [przypis edytorski]

krztynę (daw.) — odrobinę, trochę. [przypis edytorski]

krzyć się — trzeszczeć, kruszyć się. [przypis edytorski]

krzyczącą — tu: rażącą. [przypis edytorski]

krzyczał ci — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci. [przypis edytorski]

krzyczeć głosem — krzyczeć w głos. [przypis edytorski]

krzyczelib (gw.) — krzyczeliby. [przypis edytorski]

krzycz pardon — poddaj się; błagaj o darowanie życia. [przypis edytorski]

Krzycz, wrzeszcz jak czajka: nie przyjdzie bajka — nieco zmieniony cytat z bajki Koniec Ignacego Krasickiego, ze zbioru Bajki nowe. [przypis edytorski]

Krzyczymy, że nam Polskę wzięli Rusy, Prusy… — wiersz stanowiący motto wydanej w 1897 antysemickiej rozprawy pt. O Żydach, napisanej przez ks. Mateusza Jeża, katechetę w gimnazjum św. Anny w Krakowie; ze względy na jej antysemityzm władze austriackie konfiskowały rozprawę, zaś autor wznawiał ją pod zmienionymi tytułami: Tajemnice żydowskie (Kraków 1897 i 1898) oraz Nasi przyjaciele (Kraków 1902); obszerne fragmenty przedrukowywała ówczesna prasa katolicko-społeczna. [przypis edytorski]

krzykać (daw., gw.) — pokrzykiwać, krzyczeć. [przypis edytorski]

krzykać (gw.) — krzyczeć, pokrzykiwać. [przypis edytorski]

krzykać (gw.) — krzyczeć. [przypis edytorski]

krzykał (gw.) — krzyczał, wykrzykiwał, pokrzykiwał. [przypis edytorski]

krzyka — od krzyczy, por.: krzykacz. [przypis edytorski]

Krzyk — ekspresjonistyczna powieść Stanisława Przybyszewskiego (wyd. Lwów 1917 r. zostało opatrzone autobiograficznym wstępem pt. W zwierciedle). [przypis edytorski]

krzyki — dziś popr. forma N.lm: krzykami. [przypis edytorski]

krzyki (starop. forma) — dziś N.lm: (z) krzykami. [przypis edytorski]

krzyknęła razem Marta i Tom — dziś popr.: krzyknęli razem (…). [przypis edytorski]

krzykniono — dziś popr. forma: krzyknięto. [przypis edytorski]

krzyna — odrobina. [przypis edytorski]

krzynę (daw.) — trochę. [przypis edytorski]

krzynkę (daw.) — odrobinę. [przypis edytorski]

krzypota (daw.) — kaszel, u Sienkiewicza konsekwentnie: choroba. [przypis edytorski]

krzypota (daw.) — kaszel, u Sienkiewicza konsekwentnie: choroba. [przypis edytorski]

krzypota (daw.) — niedomaganie, choroba. [przypis edytorski]

krzypota — kaszel, u Sienkiewicza konsekwentnie: choroba. [przypis edytorski]

krzystał (starop.) — kryształ. [przypis edytorski]

Krzysztof Kamil Baczyński ps. „Jan Bugaj” (1921–1944) — poeta, podharcmistrz Szarych Szeregów, żołnierz AK, w powstaniu żołnierz batalionu „Parasol”, poległ 4 sierpnia. [przypis edytorski]

Krzysztof Kosiński herbu Rawicz (1545–1593) — polski szlachcic, który po utracie majątku został hetmanem kozackim. Zorganizowany przez niego najazd, mający pierwotnie na celu odzyskanie dóbr ziemskich pod Kijowem, przeistoczył się w bunt kozacki przeciwko Polakom. [przypis edytorski]

Krzysztofor Urswik — w oryg. Christopher Urswick. [przypis edytorski]

Krzysztof Sporadoz — w wersji z 1804 r. rywal Błażeja Hervasa nazywa się Emanuel Esparvez. [przypis edytorski]

Krzysztof Zbaraski (zm. 1627) — w latach 1622–1624 wykazał się wielkimi zdolnościami dyplomatycznymi jako poseł króla polskiego do sułtana tureckiego. Między innymi doprowadził do uwolnienia hetmana Stanisława Koniecpolskiego. [przypis edytorski]

Krzysztoń, Jerzy (1931–1982) — pisarz, dramaturg i scenarzysta, autor m. in. trzytomowej powieści Obłęd. [przypis edytorski]

krzywa (daw., gw.) — niechętna, urażona, zagniewana. [przypis edytorski]

krzywa (daw.) — niechętna. [przypis edytorski]

krzyw (daw., gw.) — pogniewany, urażony. [przypis edytorski]

krzyw (daw.) — niechętny, niezadowolony. [przypis edytorski]

krzyw (daw.) — niechętny, obrażony. [przypis edytorski]

krzyw (daw.) — niechętny. [przypis edytorski]

krzyw (daw.) — niechętny, urażony. [przypis edytorski]

krzyw (daw.) — winien (w wyrażeniach typu ja temu nie krzyw: to nie moja wina). [przypis edytorski]

krzywdęm ci wyrządził (daw.) — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: krzywdę ci wyrządziłem. [przypis edytorski]

krzywdować się — czuć się krzywdzonym. [przypis edytorski]

krzywdować się (daw.) — czuć się pokrzywdzonym. [przypis edytorski]

Krzywe Koło — nazwa jednej z ulic Starego Miasta w Warszawie. [przypis edytorski]

krzywe [piersi] (starop.) — krzywe, złe, nieodpowiednie. [przypis edytorski]

krzywiąc nosem — dziś: kręcąc nosem a. krzywiąc nos. [przypis edytorski]

Krzywicka, Irena (1899–1994) — polska pisarka żydowskiego pochodzenia, publicystka i tłumaczka literatury pięknej; feministka, propagatorka świadomego macierzyństwa, antykoncepcji i edukacji seksualnej; od 1965 zamieszkała we Francji. [przypis edytorski]

Krzywicki, Ludwik (1859–1941) — polski myśliciel marksistowski, socjolog i ekonomista, pedagog, działacz społeczny, polityk; prekursor i jeden z twórców polskiej socjologii. [przypis edytorski]

krzywka — element konstrukcji mechanicznej o zakrzywionej powierzchni roboczej, umożliwiający zamianę ruchu obrotowego w okresowy ruch posuwisty innego elementu. [przypis edytorski]

krzyw — nieprzychylny, nieżyczliwy, nieprzyjazny. [przypis edytorski]

Krzywonos a. Krywonos, Maksym (ok. 1600–1648) — pułkownik kozackiego wojska zaporoskiego, jeden z głównych przywódców powstania Chmielnickiego; brał udział m.in. w bitwach pod Żółtymi Wodami, Korsuniem, Konstantynowem i Piławcami, zdobył m.in. Bar, Krzemieniec i Połonne. [przypis edytorski]

krzywoprzysięsce potomstwo — potomstwo krzywoprzysięscy. [przypis edytorski]

krzywo (starop.) — krzywe, złe, nieodpowiednie. [przypis edytorski]

Krzywoszewski, Stefan (1866–1950) — pisarz, publicysta i dramaturg, w 1903 roku założyciel czasopisma „Świat”, redaktor „Kuriera Polskiego”, prezes kilku związków kulturalnych, m.in. dyrektor Teatrów Miejskich w Warszawie w latach 1931–1934. [przypis edytorski]

Krzywousta — archaiczna forma przydomka Bolesława Krzywoustego. [przypis edytorski]

krzyw — tu: niechętny, zagniewany. [przypis edytorski]

krzywuła — drewniany instrument dęty o zakrzywionej rurze. [przypis edytorski]

krzywuła — flet. [przypis edytorski]

krzywuła — instrument dęty drewniany o zakrzywionej rurze. [przypis edytorski]

krzywuła — wygięty flet, popularny w muzyce renesansowej, a dziś używany w folkowej. [przypis edytorski]

krzywulec — tu: hak. [przypis edytorski]

krzywy (daw.) — fałszywy, niesprawiedliwy. [przypis edytorski]

krzywy (daw.) — niechętny. [przypis edytorski]

krzywy (daw.) — nieprzychylny; niesprawiedliwy. [przypis edytorski]

krzywy (daw.) — nieprzychylny, wrogi. [przypis edytorski]

krzywym być — być złym; źle postępować. [przypis edytorski]

krzywy (starop.) — tu: zły, złośliwy, przeciwny; niebu krzywy: sprzeciwiający się niebu. [przypis edytorski]

krzywy (starop.) — zły; krzywem grozi okiem: patrzy groźnie, złym (pełnym złości) wzrokiem. [przypis edytorski]

krzywy (starop.) — zły, złowrogi. [przypis edytorski]

krzywy — tu: kulawy. [przypis edytorski]

krzywy — tu: nieprawy, niemoralny, zdrajca narodu; Słowacki nawiązuje tu do orderów rosyjskich, przyznawanych zdrajcom narodu po powstaniu listopadowym. [przypis edytorski]

Krzyżacy — Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, założony w czasie krucjat (ok. 1191), po upadku Królestwa Jerozolimskiego usiłował stworzyć sobie państwo w Europie na ziemiach pogańskich Prusów i na terenie Litwy. [przypis edytorski]

krzyżak — cenne futro litewskiego lisa z dwoma krzyżującymi się czarnymi pasami. [przypis edytorski]

Krzyżaki — dziś popr. forma N. lm: Krzyżakami. [przypis edytorski]

Krzyżakóm, Lachóm — dziś popr. forma C. lm: Krzyżakom, Lachom. [przypis edytorski]

Krzyżakow — dziś popr. pisownia: Krzyżaków. [przypis edytorski]

Krzyżanowski, Julian (1892–1976) — historyk literatury, badacz literatury ludowej, folklorysta. [przypis edytorski]

Krzyż Chrystusów (stpol.) — krzyż Chrystusowy. [przypis edytorski]

krzyżem czerwonym na piersiach — znakiem uczestników krucjat, średniowiecznych wypraw wojennych przeciw muzułmanom, mających na celu zdobycie Ziemi Świętej, zwłaszcza Jerozolimy. [przypis edytorski]

krzyż kawalerski Franciszka Józefa — order wojenny Cesarstwa Austriackiego nadawany w latach 1917–1918. [przypis edytorski]

krzyż Legii Honorowej — Order Narodowy Legii Honorowej to najwyższe francuskie odznaczenie nadawane wojskowym i cywilom. Ustanowił je Napoleon Bonaparte w 1802 r., od 1805 r. dzieli się na 5 klas: Krzyż Wielki, Wielki Oficer, Komandor, Oficer, Kawaler. [przypis edytorski]

krzyżmo — tu: koszulka do chrztu, zwyczajowy podarek matki chrzestnej. [przypis edytorski]

krzyżmo — tu: uroczyste namaszczenie; krzyżmo to mieszanka oliwy i wonnego balsamu, którą używa się w chrześcijaństwie przy udzielaniu różnych sakramentów (chrztu, bierzmowania, święceń kapłańskich). [przypis edytorski]

krzyżów (daw.) — dawna forma dopełniacza lm rzeczownika krzyż, dziś: krzyży. [przypis edytorski]

krzyżów — dziś popr. forma D. lm: krzyży. [przypis edytorski]

krzyżówka, serek, szóstka, oczko, sienkiewicz, koniar — pot. nazwy stalówek różnych firm lub kształtów. [przypis edytorski]

krzyżować (żegl.) — płynąć zakosami, wykonując wielokrotne zwroty, halsować. [przypis edytorski]

krzyżowanie — dekoracja architektoniczna w postaci krzyżujących się belek na fasadzie budynku. [przypis edytorski]

krzyżowe ziele (pot.) — dziurawiec zwyczajny, ziele używane lecznictwie ludowym, uznawane też za odpędzające złe moce i zażegnujące skutki uroków. [przypis edytorski]

Krzyżowski — w wersji czeskiej: Křížkovský; tu mowa o istniejącym w latach 20. XX w. w Pradze towarzystwie śpiewaczym, którego patronem był XIX-wieczny czeski kompozytor Pavel Křížkovský (1820–1885). [przypis edytorski]

Krzyż Południa (astr.) — najbardziej charakterystyczny, łatwo rozpoznawalny gwiazdozbiór nieba południowego. Jego gwiazdy tworzą figurę krzyża, którego dłuższe ramię wskazuje w przybliżeniu południowy biegun niebieski, podobnie jak na niebie północnym Gwiazda Polarna w Małej Niedźwiedzicy wskazuje biegun północny. Na półkuli północnej Krzyż Południa jest widoczny wyłącznie w okolicach tropikalnych, położonych nie dalej niż ok. 20° od równika, przez kilka godzin nocnych zimą i wiosną, nisko nad horyzontem. [przypis edytorski]

Krzyż Południa — najmniejszy co do wielkości gwiazdozbiór nieba, charakterystyczny dla nieba południowego. [przypis edytorski]

krzyż — przen.: cierpienie. [przypis edytorski]

krzyż świętej Anny, właśc. Order Świętej Anny (ros. Орден Святой Анны) — odznaczenie w Rosji carskiej, ufundowane w 1735 przez Karola Fryderyka, księcia Holstein-Gottorpu, męża Anny Romanowej (córki Piotra Wielkiego i Katarzyny I), dla uczczenia jego małżonki oraz panującej wówczas w Rosji carycy Anny; w l. 1735–1797 order domowy oraz order zasługi holsztyńskiej dynastii Schleswig-Holstein-Gottorp, panującej w księstwie Gottorp w Szwecji oraz w 1762 i ponownie od 1796 w Imperium Rosyjskim; w 1797 wcielony przez cara Pawła I do systemu orderów carskich (na najniższym miejscu w ich hierarchii); order miał kształt ciemnoczerwonego krzyża równoramiennego (początkowo greckiego, od 1816 r. kawalerskiego). [przypis edytorski]

Krzyż św. Ludwika — Królewski Order Wojskowy Świętego Ludwika, francuski order za zasługi wojenne, nazwany na cześć króla Ludwika IX Świętego, funkcjonujący w latach 1693–1792 oraz 1814–1830. [przypis edytorski]

Krzyżtopór — zamek w miejscowości Ujazd (gmina Iwaniska); w XII w. część dóbr cystersów z Jędrzejowa, od XV w. własność Oleśnickich, od pocz. XVII w. Ossolińskich; świetność zawdzięcza Krzysztofowi Ossolińskiemu, którego ambicją jego było przyćmić wszystkie inne siedziby magnackie. Zamek w Ujeździe (powst. l. 1621–1644) nosi nazwę łączącą imię fundatora (Krzysztof) z herbem rodu (Topór): początkowo Krzysztopór, następnie Krzyżtopór; na bramie gł. umieszczono wielki krzyż i topór oraz nieistniejącą dziś inskrypcję: „Krzyż obrona. Krzyż podpora. Dziatki naszego Topora”. Krzysztof Ossoliński był aktywnym działaczem kontrreformacji (choć jego dziadek Hieronim był kalwinem), doprowadził do wygnania arian z ziemi świętokrzyskiej (m.in. ze sławnego Rakowa). Budowlę w typie palazzo in fortezza (tj. rezydencji z funkcją obronną) wzniesiono na planie pięcioboku (na wzór wł. Palazzo Farnese w Capraroli) z fortyfikacją opartą na pięciu bastionach, wewnętrznym pałacem i ogrodem. Zamek słynął z rozmaitych niezwykłości: sala jadalna w wieży miała podobno szklany strop, przez który widać było akwarium z egzotycznymi rybkami, zaś w podziemiach tejże wieży bije źródełko. Po śmierci fundatora budowli w 1649 r. w bitwie pod Zborowem, gospodarzem zamku po Ossolińskich został oboźny koronny Samuel Jerzy Kalinowski; w czasie potopu szwedzkiego, 30 października 1655 r. bez jednego strzału, podstępem, Szwedzi pod wodzą gen. Duglasa zajęli zamek, wywieźli do swego kraju wyposażenie wnętrz wraz z biblioteką i rodzinnym archiwum, lecz nie uszkodzili murów zamkowych. W XIX w. zamek (własność Łempickich) stanowił już romantyczną ruinę. Po II wojnie światowej Krzyżtopór stał się własnością Skarbu Państwa, obecnie opiekę nad zamkiem sprawuje Urząd Gminy w Iwaniskach. [przypis edytorski]