Przypisy

wyrzutych — zgodnie z ortografią powinno być „wyżutych”, tu jednak następuje kontaminacja ze słowem „wyrzut”. [przypis edytorski]

wyrzuty — tu: powierzchniowe zmiany skórne. [przypis edytorski]

Wyrzykowski, Stanisław (1873–1949) — powieściopisarz, poeta i tłumacz, współredaktor krakowskiego „Życia” od stycznia do grudnia 1899 r., członek redakcji „Chimery”; napisał Plon życia, przekładał Poe'go, Nietzschego, Hofmannsthala. [przypis edytorski]

Wyście dziś Pana Boga opuścili, a jutro na wszytek lud gniew się jego oburzy — Joz 22, 18. [przypis edytorski]

wyście — przykład konstrukcji z czasownikiem „być” skróconym do końcówki fleksyjnej dodanej do zaimka osobowego; inaczej: wy jesteście. [przypis edytorski]

Wyście wypaśli winnice moje i łupiestwa ubogich w domu waszym. Czemu tak kruszycie lud mój i twarzy ubogich moich mielecie? — Iz 3, 14–15. [przypis edytorski]

wyścież dobrzy — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że, skróconą do -ż oraz skróconą formą czasownika; znaczenie: wy jesteście dobrzy. [przypis edytorski]

wyścignąć — dziś: prześcignąć. [przypis edytorski]

wyśli — dziś popr. forma 3.os.lm. cz. przeszł.: wyszli. [przypis edytorski]

wyśli — dziś popr. forma 3.os.lm: wyszli. [przypis edytorski]

wyśli — dziś popr. forma: wyszli. [przypis edytorski]

wyśli — dziś popr.: wyszli. [przypis edytorski]

wyślipiać (gw.) — wypatrywać. [przypis edytorski]

wyśli (starop. forma ort.) — dziś 3.os. lm cz. przesz.: wyszli. [przypis edytorski]

wyśli (starop. forma) — wyszli. [przypis edytorski]

wyślizgnęła się z jego ręku — dziś: wyślizgnęła się z jego ręki. [przypis edytorski]

wyśpa — dziś popr.: wyspa. [przypis edytorski]

wyśpiéwa (…) odzywa — autor zdecydował się na taki rym ze względu na ówczesną reg. wymowę wyśpiéwa, z é zbliżonym do i. [przypis edytorski]

wyśrebrzać — dziś popr.: wysrebrzać. [przypis edytorski]

wyśta (gw.) — wyście; skrót od: wy jesteście. [przypis edytorski]

wyświadczyć — poświadczyć, poprzeć własnym świadectwem. [przypis edytorski]

wyświecać (daw.) — jasno wytykać, np. niewłaściwe zachowanie. [przypis edytorski]

wyświecać (daw.) — wypędzać kogoś skądś; w średniowieczu: wypędzić poza miasto przy świetle pochodni. [przypis edytorski]

wyświecać (daw.) — wyrzucać, wyganiać. [przypis edytorski]

wyświecać kartę (daw.) — odkrywać i kłaść na stół jako kartę atutową w rozgrywce. [przypis edytorski]

wyświecać się — tu: wyświetlać się. [przypis edytorski]

wyświecenie — tu: wyjaśnienie; wydobycie na jaw. [przypis edytorski]

wyświecić (daw.) — wygnać. [przypis edytorski]

wyświecić (daw.) – wygnać publicznie kogoś skądś; w średniowieczu: wypędzić poza miasto przy świetle pochodni. [przypis edytorski]

wyświecić (daw.) — wyjaśnić. [przypis edytorski]

wyświecić (daw.) — wypędzić publicznie kogoś skądś. [przypis edytorski]

wyświecić (daw.) — wyrzucić. [przypis edytorski]

wyświecony (daw.) — wypędzony, wygnany. [przypis edytorski]

wysada (daw.) — szereg drzew wysadzonych wzdłuż czegoś. [przypis edytorski]

wysadek — korzeń rośliny dwuletniej (marchwi, buraka, pietruszki itp) lub cebuli przechowywany przez zimę i sadzony w następnym roku w celu otrzymania nasienia. [przypis edytorski]

wysadzać się (daw.) — starać się, zwł. nadmiernie. [przypis edytorski]

wysadzać się (daw.) — starać się, zwł, nadmiernie. [przypis edytorski]

wysadzać się (daw.) — starać się, zwł. nadmiernie. [przypis edytorski]

wysadzenie — tu: zwołanie, wyznaczenie. [przypis edytorski]

wysadzony (daw.) — tu: przeznaczony. [przypis edytorski]

wysadzony (daw.) — tu: wybrany. [przypis edytorski]

wysełali (gw., daw.) — dziś: wysyłali. [przypis edytorski]

wysep — dziś popr. forma: wysp (tu prawdopodobnie forma wydłużona dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca). [przypis edytorski]

wysepka wielce droga dla Neptuna z Egei i Nereid macierzy — wyspa Delos; Neptun z Egei (egejski): Neptun mający swój pałac w Morzu Egejskim; Nereid macierz: matka nimf morskich, Nereid, okeanida Doris (a. Doryda). [przypis edytorski]

Wysepko mała (…) — Kontekstem historycznym wiersza, datowanego na 24 kwietnia 1943 roku, jest powstanie w getcie warszawskim, które rozpoczęło się pięć dni wcześniej.

W getcie warszawskim, dzielnicy zamkniętej usytuowanej w centralnych rejonach Warszawy, wydzielonej przez nazistów jesienią 1940 r. dla odseparowania ludności pochodzenia żydowskiego od reszty społeczeństwa, wybuchły dwa powstania. Pierwsze 18 stycznia 1943 r.; było ono czterodniowym zbrojnym oporem Żydowskiej Organizacji Bojowej przeciw planowanej przez Niemców akcji likwidacyjnej (wcześniejsza, trwająca od 22 lipca 1942 r. masowa deportacja więźniów getta do obozu zagłady w Treblince pochłonęła 300 tys. ofiar). Drugie powstanie wybuchło w poniedziałek 19 kwietnia 1943 r. i trwało blisko miesiąc.

Kiedy w przeddzień święta Pesach niemieckie oddziały piechoty oraz czołgi i wozy pancerne weszły do getta, do walki stanęło ok. 300–500 członków ŻOB pod dowództwem Mordechaja Anielewicza, ok. 250 członków Żydowskiego Związku Wojskowego (ŻZW) oraz luźne uzbrojone grupy bojowców. Niemcy, dysponując zapleczem poza obrębem getta, wysyłali codziennie do walki ponad tysiąc żołnierzy Waffen-SS i policjantów. Większość więźniów getta stanowili cywile (ok. 45–50 tys.), którzy nie podporządkowali się niemieckim rozkazom o wysiedleniu i ukrywali się w bunkrach i kryjówkach, tworzonych na terenie getta od stycznia 1943 r. Niemcy pod dowództwem Jürgena Stroopa przetrząsali kolejne ulice w poszukiwaniu ukrywających się, w końcu zaczęli sukcesywnie podpalać dom po domu, a do bunkrów wrzucać świece dymne lub materiały wybuchowe. Wielu z osaczonych, znajdujących się na wyższych piętrach decydowało się na samobójczy skok na ulicę; pod gruzami walących się domów i w zasypanych bunkrach zginęły tysiące ludzi.

8 maja został wykryty bunkier dowództwa powstania przy ul. Miłej 18, większość bojowniczek i bojowników (z Anielewiczem włącznie) popełnia samobójstwo. 16 maja Niemcy wysadzili Wielką Synagogę na ul. Tłomackie; datę tę przyjmuje się za symboliczny koniec powstania w getcie warszawskim.

[przypis edytorski]

wysep (starop.) — dziś r.ż.: wyspa. [przypis edytorski]

wysep (starop. forma) — dziś r.ż.: wyspa. [przypis edytorski]

wysiąk — dziś popr.: wysięk. [przypis edytorski]

wysiedlenie — w czasie II wojny światowej niemieccy okupanci przeprowadzili tzw. „Wielką akcję deportacyjną”, czyli wywózkę mieszkańców getta warszawskiego do obozu zagłady. Jej celem było zamordowanie większości zgromadzonych w getcie Żydów. Deportacja trwała od 22 lipca do września 1942. W jej wyniku śmierć poniosło ok. 300 tysięcy ludzi. Na początku naziści zabierali z getta tych, którzy uznani zostali za „nieproduktywnych”, czyli przesiedleńców z innych miast, więźniów i żebraków. Potem zaczęli wywozić inne grupy ludzi, w tym tych, którzy wydawali się być uprzywilejowani, jak urzędnicy lub pracownicy niemieckich firm. Nie oszczędzili także dzieci z internatów i sierocińców ani pacjentów i personelu szpitali. Podczas tych dwóch miesięcy 253–300 tys. osób zostało wywiezionych i zamordowanych w Treblince. Ponad 10 tys. umarło lub zostało zamordowanych w getcie, a około 11,5 tys. wywieziono do obozów pracy. [przypis edytorski]

wysiedli oba — dziś popr.: wysiedli obaj. [przypis edytorski]

wysieki — tu: siekanina, bitwa. [przypis edytorski]

wysiepać — postrzępić, wywlec nitki; tu przen.: zużyć. [przypis edytorski]

wysiepywać (gw.) — wyrzucać. [przypis edytorski]

wysieść (daw. forma) — dziś: wysiąść. [przypis edytorski]

wysieść — dziś popr.: wysiąść. [przypis edytorski]

wysilenie (daw.) — wysiłek. [przypis edytorski]

wysilenie — wysiłek. [przypis edytorski]

wyskakować (daw.) — skakać. [przypis edytorski]

wyskakować (gw.) — skakać, wyskakiwać. [przypis edytorski]

wyskakować (gw.) — wskakiwać. [przypis edytorski]

wyskakował (starop. forma) — wyskakiwał. [przypis edytorski]

wyskok (daw.) — spirytus. [przypis edytorski]

wyskoki — dziś popr. forma N.lm: wyskokami. [przypis edytorski]

wyskok — napój wyskokowy; tu: trucizna. [przypis edytorski]

wyskok (przest.) — spirytus. [przypis edytorski]

wysłać go (…) do Anglii celem niby zażądania przynależnego mu haraczu — w XI wieku Dania pobierała od Anglii lenno. [przypis edytorski]

wysłać na miejsce zamieszkania — tj. na zesłanie (w taki sposób karano większość skazanych, część tylko trafiała do więzień, na przymusowe ciężkie roboty itp.). [przypis edytorski]

wysłać się — tu: podścielić sobie coś pod ubranie. [przypis edytorski]

wysłaniec — wysłannik, posłaniec. [przypis edytorski]

wysłan — wysłany (daw. krótka forma przym.). [przypis edytorski]

Wysłouch, Bolesław (1855–1937) — publicysta i działacz ruchu ludowego; redaktor „Przeglądu Społecznego”, „Kuriera Lwowskiego” (red. naczelny 1887–1919), „Przyjaciela Ludu” (1889–1902), opracował już w 1886 r. program partii chłopskiej; był współorganizatorem i członkiem władz Stronnictwa Ludowego w Galicji (powst. 1895), które następnie przekształciło się w Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL; od 1903); prezes partii PSL — Zjednoczenie Niezawisłych Ludowców (1912–1913); członek PSL „Piast” (1913–1923); członek PSL „Wyzwolenie” (1923–1925); senator I kadencji w II Rzeczypospolitej Polskiej (1922–1927). [przypis edytorski]

wysłuchanie u poręczy — wysłuchanie deputowanego postawionego w stan oskarżenia odbywało się przy poręczy otaczającej stół Trybunału Rewolucyjnego. [przypis edytorski]

wysmużyć — przedstawić za pomocą kolorowych smug. [przypis edytorski]

wysnowywa — dziś: wysnuwa. [przypis edytorski]

Wysoceńko (gw.) — wysoko; słowo spotykane w wierszowanych tekstach folkloru, jak pieśni czy modlitewki. [przypis edytorski]

Wysocki, Alfred (ur. 1873–1959) — prawnik i dyplomata polski, senator V kadencji sejmu II RP; autor wspomnień okresie Młodej Polski (Sprzed pół wieku, Kraków 1956). [przypis edytorski]

Wysocki, Franciszek — aktor. [przypis edytorski]

Wysocki, Piotr (1797–1875) — oficer Wojska Polskiego, przywódca sprzysiężenia podchorążych, które doprowadziło do wybuchu powstania listopadowego (29 listopada 1830); przez władze carskie skazany na karę śmierci, zamienioną na 20 lat ciężkich robót na Syberii (1834); za próbę ucieczki skazany na 1000 (lub 1500) pałek i karnie przeniesiony na katorgę do kopalni w Akatui, gdzie pracował przykuty przez dwa lata do taczki; po amnestii w 1857 powrócił do kraju. [przypis edytorski]

Wysocki, Piotr (1797–1875) — pułkownik Wojska Polskiego, przywódca sprzysiężenia podchorążych, które doprowadziło do wybuchu Powstania Listopadowego. [przypis edytorski]

Wysocki, Samuel (1706–1771) — członek zakonu pijarów od 1724 r., uczył retoryki w szkołach tego zgromadzenia, zasłynął jako kaznodzieja w Krakowie i Warszawie, pełnił urząd prowincjała, w 1751 r. został mianowany konsultorem prowincji i rektorem domu warszawskiego; opublikował wiele zbiorów kazań jako Samuel S. Floriano, po łacinie i po polsku (m.in. Święta całego roku, kazaniami w krakowskiej katedrze i po różnych w Polsce ambonach zapowiadane, Warszawa 1769). [przypis edytorski]

wysoczajszy (z ros.) — najwyższy, przymiotnik odnoszący się do cara, jego rozkazów, woli itp. [przypis edytorski]

Wysoczany — miejscowość przyłączona do Pragi w 1922 r. [przypis edytorski]

wysoczyzna — wysoko położone miejsce. [przypis edytorski]

Wysoka Azja (fr. Haute Asie) — fr. określenie terenów środkowo-wschodniej części Azji, obejmującej m.in. Tybet. [przypis edytorski]

wysoka myśl (starop.) — tu: wzniosła myśl. [przypis edytorski]

wysokie figury — ważne osobistości. [przypis edytorski]

wysokie zajęcie — wielkie zaciekawienie. [przypis edytorski]

Wysoki Kadi — tu: kadiasker, naczelny sędzia w tureckim Imperium Osmańskim. [przypis edytorski]

wysoki komisarz — najwyższy rangą przedstawiciel administracji Mandatu Palestyny. [przypis edytorski]

Wysoki Zamek — gotycki zamek królewski we Lwowie, zbudowany w XIV wieku. [przypis edytorski]

wysoko ceniony dla swego naprawdę miłego charakteru — dziś raczej: wysoko ceniony ze względu na swój naprawdę miły charakter. [przypis edytorski]

wysokoparnie (z ros. высокопарно) — w wyszukanym stylu, przesadnie podniośle. [przypis edytorski]

wysokość jego dosięgała czterech stóp — dziś popr.: wysokość (…) sięgała (…). [przypis edytorski]

wysoko — tu: wzniośle; według reguł stylu wysokiego. [przypis edytorski]

wysortowany — przebrany, przesortowany. [przypis edytorski]

wyspa Ab — egipskie Abu, gr. Elefantyna, wyspa na Nilu przed I kataraktą, gdzie przebiegała granica pomiędzy Egiptem a Nubią; również nazwa wzniesionego na wyspie fortu granicznego; stolica 1. nomu Górnego Egiptu; ośrodek kultu Chnuma, boga wylewów Nilu, ze słynnym, odkrytym w XIX wieku nilometrem. Egipskie abu oraz gr. elephas oznaczają słonia. [przypis edytorski]

Wyspa Amsterdam — niewielka wyspa na południowym Oceanie Indyjskim, na 37°49' szerokości południowej, mniej więcej w połowie odległości pomiędzy płd. Afryką a Australią. [przypis edytorski]

wyspa Blair — dziś: wyspa Andaman Południowy, której główne miasto nosi nazwę Port Blair, na cześć brytyjskiego pułkownika, który w XVIII w. prowadził tam badania krajoznawcze. [przypis edytorski]

wyspach maskareńskich na Archipelagu Indyjskim — właśc. archipelag Maskareny na Oceanie Indyjskim. [przypis edytorski]

Wyspa Diabelska — wyspa należąca do Gujany Francuskiej; w latach 1852–1953 znajdowała się na niej kolonia karna. [przypis edytorski]