Przypisy

Czaadajew, Piotr Jakowlewicz (1794–1856) — ros. filozof okresu romantyzmu, przyjaciel Aleksandra Puszkina; uznawany za prekursora nurtu okcydentalizmu w ros. myśli społeczno-politycznej (okcydentaliści, stając opozycji do ros. słowianofilów głosili potrzebę otwarcia Rosji na ozdrowieńczy wpływ kultury zachodniej). Myśl Czaadajewa ukształtowała się w duchu romantycznego antyrewolucyjnego konserwatyzmu (Friedricha Schellinga, którego poznał w 1825 r., księdza de Lamennais, Louisa de Bonnalda i in. myślicieli katolickich); koncentrowała się wokół próby stworzenia scalającej wizji historii umieszczającej powtórnie (po oświeceniowych przewrotach) Boga w dziejach świata. Postęp ludzkości widział nie w indywidualnych porywach, ale w postępowaniu zgodnym z oddziaływaniem Opatrzności (prowidencjalizm); występowanie przeciw tej boskiej sile uważał za prowadzące do chaosu. Wolę Opatrzności dostrzegał w rozwoju chrześcijaństwa, uznając katolicyzm za jego najdoskonalszą formę. Krytykując wybory dziejowe i stan współczesnej mu Rosji, twierdził, że u podstaw jej zastoju cywilizacyjnego i pewnego rodzaju niedookreślenia leży pozostanie przy prawosławiu, czego owocem jest izolacjonizm i wtórność kultury ros. w stosunku do Europy Zachodniej. Podobnie jak np. Joseph de Maistre postrzegał instytucję papieża jako symbol dawnej jedności chrześcijańskiej Europy oraz drogowskaz prowadzący ludzkość do przyszłego zespolenia, gdy zgodnie z wolą i działaniem Opatrzności u kresu historii powstanie Królestwo Boże na Ziemi. Również analogicznie do sabaudzkiego myśliciela politycznego za podmioty uwzględnione w Boskim planie dziejów świata uważał poszczególne narody, które powinny pracować wspólnie na rzecz realizacji planu Opatrzności; krytykując izolacjonizm i partykularyzm Rosji, wyrażał obawę, że może ona zostać wykreślona z szeregu narodów historycznych i pozostać na uboczu tego planu (koncepcje i inspiracje filozoficzne Czaadajewa są niezwykle zbliżone do stanowiska Zygmunta Krasińskiego, z tym że polski romantyk łączy je z absolutną apologią Polski). Czaadajew wyraził swoje poglądy historiozoficzne w pisanych po fr. w napisanym w l. 1828–1831 traktacie zatytułowanym Listy filozoficzne (właśc. „Listów o filozofii historii”: Lettres sur la philosophie de l'histore), mającym formę ośmiu listów pisanych z prowincji do znajomej damy, Katarzyny Dmitriewny Panowej. Pierwszy z tych listów (datowany: 1 grudnia 1829) został opublikowany anonimowo w 1836 r. niewielkim w piśmie „Teleskop” (miało zaledwie 80 prenumeratorów). List zawierał gorzką i ostrą krytykę Rosji, m.in. stwierdzenia, że pozostaje ona poza historią kierowaną przez Opatrzność, niby Boski eksperyment i przestroga dla innych: nie należy ani do Zachodu ani do Wschodu, nie reprezentuje sobą żadnej tradycji, niczego światu nie dała i nic się od niego nie nauczyła, jedynie jej materialna, mianowicie terytorialna wielkość każe ją dostrzegać na mapie świata. W efekcie publikacji i powszechnego oburzenia, które wywołała, na rozkaz cara Mikołaja I zdymisjonowano cenzora, który do niej dopuścił, czasopismo zamknięto, jej naczelnego redaktora, Nikołaja Nadieżdina zesłano do Ust'-Sysolska na Uralu (dziś: Syktywkar, stolica rep. Komi w Federacji Rosyjskiej), a autora osadzono w areszcie domowym, uznano za obłąkanego (podobnie jak adresatkę listów) i poddano przymusowemu leczeniu oraz objęto całkowitym zakazem publikacji. W 1837 r. Czaadajew został zwolniony z aresztu i „terapii” psychiatrycznej, ogłosiwszy Apologię wariata, łagodzącą jego stanowisko wobec roli Rosji w dziejach i zawierającą myśl, że cywilizacyjne zapóźnienie Rosji i model władzy w niej panujący paradoksalnie otwierają jej drogę do przyspieszonego rozwoju i zdystansowania innych narodów Europy Zachodniej, która pogrąża się tymczasem w rewolucyjnym chaosie. [przypis edytorski]

Czaadajew, Piotr Jakowlewicz (1794–1856) — rosyjski filozof i publicysta. W 1836 publikacja gazetowa pierwszego z jego Listów filozoficznych, wychwalających idee Europy Zachodniej i skrajnie krytycznych wobec Rosji, spowodowała skandal i interwencję cara Mikołaja I. Gazetę zamknięto, Czaadajew został uznany za niepoczytalnego i umieszczony w areszcie domowym, w którym poddano go przymusowemu leczeniu. Zakazano jakichkolwiek jego publikacji i z nim związanych. [przypis edytorski]

czaban — pasterz stepowy, koczownik. [przypis edytorski]

czaban (z tur.) — pasterz owiec. [przypis edytorski]

Czachorowski, Stanisław (1920–1994) — pseudonim Swen, poeta, prozaik i aktor, w projektach teatralnych współpracował z Mironem Białoszewskim. [przypis edytorski]

Czachowski, Dionizy Feliks (1810–1863) — pułkownik, jeden z najwybitniejszych dowódców w powstaniu styczniowym, naczelnik wojskowy województwa sandomierskiego; osłaniał oddziały gen. Langiewicza (od 11 marca 1863 r. dyktatora powstania) pod Suchedniowem, Staszowem i Małogoszczem; walczył pod Pieskową Skałą, Chrobrzem i Grochowiskami; poległ pod Jaworem Soleckim. [przypis edytorski]

Czachowski, Kazimierz (1890–1948) — historyk literatury. [przypis edytorski]

czaciech (daw.) — dziś popr. Ms. lm: czatach. [przypis edytorski]

Czacki — główny bohater komedii Gribojedowa Mądremu biada (1824); jako Czacki […] z okrętu przyszedł wprost na bal: Czacki wziął udział w balu w swego dniu powrotu do Moskwy po kilkuletnim pobycie za granicą. [przypis edytorski]

czaczka — dziś: cacka. [przypis edytorski]

czaczko — dziś: cacko; zabawka. [przypis edytorski]

czad — tlenek węgla, woń spalenizny, swąd; tu: wyziewy, duchota. [przypis edytorski]

czahar (reg.) — las mieszany. [przypis edytorski]

czahar (reg.) — zarośla na podmokłych gruntach. [przypis edytorski]

czahar (rus.) — gęstwina, zarośla. [przypis edytorski]

czahary — porośnięte krzewami, trawami i niskopiennymi drzewami mokradła. [przypis edytorski]

czahary — zarośla bagienne. [przypis edytorski]

czajka — czółno. [przypis edytorski]

czajka — gatunek średniego ptaka wędrownego z czubem na głowie. [przypis edytorski]

czajka — łódź kozacka. [przypis edytorski]

czajka — szybka i zwrotna łódź kozacka. [przypis edytorski]

czajka — tu: łódka. [przypis edytorski]

Czajkowski, Antoni (1816–1873) — poeta, prawnik, wykładowca prawa na Uniwersytecie Petersburskim; autor m.in. rozprawy O prawach kobiet. [przypis edytorski]

Czajkowski, Nikołaj Wasiliewicz (1851–1926) — ros. rewolucjonista, związany z narodnikami, później z eserowcami; podczas studiów dołączył do rewolucyjnego koła studentów, zwanego później „kółkiem Czajkowskiego”, zajmującego się samokształceniem oraz drukowaniem i dystrybucją literatury naukowej i rewolucyjnej. [przypis edytorski]

Czajna (fonet. ang. China) — Chiny. [przypis edytorski]

czaj (ros. чай) — herbata. [przypis edytorski]

czaj (ros.) — herbata. [przypis edytorski]

czaj (z ros.) — herbata. [przypis edytorski]

czakan, właśc. czekan — toporek osadzony na lasce; tu: daw. pisownia. [przypis edytorski]

czako — rodzaj czapki, nakrycia głowy (tu: w zapisie fonetycznym wymowy francuskiej: shako). [przypis edytorski]

czako — wysoka, sztywna czapka wojskowa z płaskim denkiem. [przypis edytorski]

Czały, Sawa (zm. 1741) — pułkownik kozacki, dowódca nadwornych kozaków hetmana Józefa Potockiego, pomagał szlachcie tłumić powstanie hajdamaków; uznany za zdrajcę i zabity we własnym domu przez hajdamacki oddział Ihnata Hołego. [przypis edytorski]

czamara (daw.) — długie męskie okrycie wierzchnie, podszyte futrem. [przypis edytorski]

czamara (daw.) — kurtka. [przypis edytorski]

czamara (daw.) — męskie okrycie wierzchnie. [przypis edytorski]

czamara — dawne długie męskie okrycie wierzchnie, podszyte futrem. [przypis edytorski]

czamara — dawne męskie okrycie wierzchnie, sięgające bioder lub połowy ud, zapinane pod szyję, z długimi, wąskimi rękawami, z ozdobnymi guzikami i szamerunkiem (obszyciami z ozdobnego sznura). [przypis edytorski]

czamara (daw.) — rodzaj płaszcza, noszony przez mieszczan i chłopów w XVI-XVIII w. [przypis edytorski]

czamara — długie męskie okrycie wierzchnie, podszyte futrem, funkcjonowała jako symbol ruchu powstańczego. [przypis edytorski]

czamara — okrycie wierzchnie o kroju zbliżonym do kontusza. [przypis edytorski]

czamarka (daw.) — czamara, kurtka. [przypis edytorski]

czamarka (z pers. dżame, dżamera; a. czame, czamera) — dawne męskie ubranie wierzchnie; długa sukmana zakładana na żupan, zapinana pod szyję, z długimi rękawami (niekiedy sięgającymi do ziemi), używana przez duchownych (prałatów i kanoników), modna wśród szlachty polskiej za czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego, zwł. podczas Sejmu Wielkiego, jako ubiór podobny do stroju narodowego. [przypis edytorski]

czamar — ogon jaka; buńczuk. [przypis edytorski]

czambuł — oddział tatarski. [przypis edytorski]

czambuł (z tur. czapuł: zagon) — oddział jazdy. [przypis edytorski]

czambuł (z tur. czapuł: zagon) — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych. [przypis edytorski]

czambuł (z tur.) — oddział wojsk tatarskich. [przypis edytorski]

czambuł (z tur.) — oddział wojsk tatarskich; w czambuł: w całości, bez wyjątku. [przypis edytorski]

czambuł (z tur.) — tu: zagon, oddział. [przypis edytorski]

czambuł (z ukr.) — tatarski oddział zbrojny. [przypis edytorski]

czambulik, właśc. czambuł (z tur.) — zagon, oddział tatarski. [przypis edytorski]

czambulik, własc. czambuł (z tur. czapuł: zagon) — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych lub zagarnięcia łupów i jasyru. [przypis edytorski]

czamizal (fonet. ang. chamizal, z hiszp. chamiza) — gatunek wiecznie zielonego krzewu (Atriplex canescens) rosnącego na zachodzie USA. [przypis edytorski]

czamlet (daw.) — dziś: kamlot, gatunek tkaniny wełnianej albo jedwabnej. [przypis edytorski]

czandala właśc. czandal — nazwa jednej z niższych kast w tradycyjnym społeczeństwie hinduskim, przeznaczonej do wykonywania zajęć uznawanych za nieczyste; tu: człowiek nieszlachetny, niewolnik. [przypis edytorski]

czapetka — ang. rose apple: orzeźwiający, soczysty, niezbyt słodki owoc tropikalny. [przypis edytorski]

czapka cukrowa — głowa cukru; forma, jaką do pocz. XX w. nadawano cukrowi rafinowanemu na potrzeby handlu: stożkowata bryła z zaokrąglonym wierzchołkiem, o średnicy podstawy od kilkudziesięciu centymetrów do metra i zróżnicowanej wadze; taką głowę (czapkę) cukru należało następnie rozdrobnić (rozłupać na kawałki, utrzeć w moździerzu), aby móc używać cukru do celów spożywczych. [przypis edytorski]

czapka czerwona wolności — tzw. czapka frygijska, noszona w czasie rewolucji francuskiej przez jakobinów; z czasem stała się symbolem dążeń wolnościowych lub wprost rewolucji. [przypis edytorski]

czapka frygijska — czapka wolności, symbol Rewolucji Francuskiej. [przypis edytorski]

czapka magierka — czapka węgierska, zwana później „batorówką” (ponieważ największą popularnością cieszyła się za czasów panowania Stefana Batorego); okrągła lub kwadratowa czapka bez daszka, obszyta często dookoła pasem futra, czyli tzw. barankiem. [przypis edytorski]

Czapka Monomacha — korona wielkich książąt i carów rosyjskich: spiczaste nakrycie głowy, wykonane ze złotych segmentów zdobionych filigranem, obszyte sobolowym futrem, zwieńczone krzyżem zdobionym perłami; wg legendy z XVI w. miał to być dar od cesarza bizantyjskiego Konstantyna IX Monomacha dla jego wnuka, księcia kijowskiego Włodzimierza II Monomacha (1053–1125), co miało oznaczać, że Moskwa jest sukcesorem Konstantynopola. [przypis edytorski]

czapka włożona „brodźcem” (daw.) — założona na bakier, na ukos. [przypis edytorski]

czapki i papki — por. starop. przysłowie: Czapką, papką i solą ludzie ludzi niewolą. [przypis edytorski]

czapkowanie — ukłony, oznaki uniżenia, czołobitność. [przypis edytorski]

Czaplińska, Zofia (1866–1940) — aktorka. [przypis edytorski]

czaporal (z ang. chaparral) — gęste, niskie, karłowate i zwarte krzewy. [przypis edytorski]

czaporal (z fonet. ang. chaparral) — formacja roślinna występująca w Kalifornii i północnym Meksyku, kształtująca się zwykle wtórnie w miejscach po usuniętych lasach twardolistnych i składająca się głównie z twardolistnych roślin krzewiastych: wawrzynów, wrzosowatych, karłowatych dębów, a także kaktusów. [przypis edytorski]

czaprag — właśc. czaprak, kapa pod siodło przykrywająca konia. [przypis edytorski]

czaprak — okrycie konia umieszczane pod siodłem. [przypis edytorski]

czaprak — okrycie konia, umieszczane pod siodłem. [przypis edytorski]

czaprak — okrycie konia, umieszczane pod siodłem. [przypis edytorski]

czaprak — podkładka pod siodło chroniąca konia przed otarciami. [przypis edytorski]