Przypisy

ułycia — letnie, nocne spotkania młodzieży wiejskiej na Ukrainie. [przypis edytorski]

Ulanowski, Bolesław (1860–1919) — historyk prawa, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego od 1886 r. [przypis edytorski]

ulatować (gw.) — unosić się, latać. [przypis edytorski]

ulcus duodeni (łac.)— choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy. [przypis edytorski]

ulęgałka — dzikie gruszki, drobne i zielone, nadają się do jedzenia dopiero, kiedy zaczynają ulęgać się, czyli gnić. [przypis edytorski]

ulęgałka — owoc dzikiej gruszy nadający się do spożycia po uleżeniu się. [przypis edytorski]

ulęże — wylęgnie, urodzi. [przypis edytorski]

uleczon (daw.) — tu: forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; forma podst.: uleczony. [przypis edytorski]

uledz w trupiech (daw.) — paść trupem; uledz: daw. ortografia, dziś: ulec. [przypis edytorski]

uległy się — ułożyły się. [przypis edytorski]

ulem (z arab.) — uczony, duchowny. [przypis edytorski]

ulem (z arab.) — uczony muzułmański. [przypis edytorski]

ulewem — dziś popr. forma N.lp: ulewą. [przypis edytorski]

Ulfilas a. Wulfila (310–383) — duchowny chrześcijański, biskup, wyznawca arianizmu, misjonarz wśród Gotów naddunajskich; tłumacz Biblii na język gocki (wymarły język wschodniogermański). [przypis edytorski]

ulgnąć (daw.) — ugrzęznąć. [przypis edytorski]

ulgnąć — dziś: ulec. [przypis edytorski]

uliberiowany — odziany w liberię; liberia: oficjalny uniform noszony przez służbę na dworach wielkich panów. [przypis edytorski]

ulica Allenby — główna ulica Tel Awiwu. [przypis edytorski]

ulica Graniczna — ulica w śródmieściu Warszawy, oddzielająca Wielopole i Grzybów. [przypis edytorski]

ulica „księżycowa” — wspomniana ulica de la Lune (fr. la lune: księżyc). [przypis edytorski]

ulica nosząca (…) miano znakomitej mauretańskiej rodziny — hiszp. Calle de los Gomeles: ulica Gomelów. [przypis edytorski]

ulica Piwna — ulica na Starówce w Warszawie, dzielnicy w XIX w. zamieszkałej przez rzemieślników i biedotę, korzystających z kwater w kamienicach czynszowych. [przypis edytorski]

ulica — tu: aleja parkowa. [przypis edytorski]

ulica w Warszawie (Aleja Szucha 25), przy której w czasie drugiej wojny światowej znajdowała się m.in. siedziba Gestapo, czyli niemieckiej tajnej policji państwowej. Prace Gestapo podzielone były pomiędzy pięć referatów, zajmujących się następującymi kwestiami: zwalczanie polskiego ruchu oporu; kościoły, wolnomularstwo, sprawy żydowskie; wywiad, zakładnicy, więzienie śledcze, emigranci i cudzoziemcy; kontrwywiad, szpiegostwo gospodarcze, sprawy graniczne i paszportowe, dezerterzy z armii niemieckiej; zbieranie i analiza informacji, donosy i meldunki konfidentów. Przy Szucha przetrzymywano, przesłuchiwano i torturowano więźniów politycznych, w tym członków ruchu oporu, a także osoby podejrzane o sprzeciw wobec niemieckiego okupanta. Cele znajdowały się w suterenie, śledztwo prowadzono także na wyższych piętrach.

Niemcy stosowali w celu wydobycia informacji najróżniejsze tortury fizyczne i psychiczne w tym: bicie, przypalanie, przyduszanie, szczucie psami, miażdżenie palców i genitaliów, wieszanie na skutych z tyłu rękach, łamanie kości, wybijanie zębów, uszkadzanie gałek ocznych, rażenie prądem elektrycznym, podtapianie, wyrywanie paznokci oraz wbijanie pod nie stalowych igieł.

Gmach przetrwał wojnę, w 1946 pomieszczenia piwnic więzienia Gestapo przy al. Szucha 25 w Warszawie uznane zostały za miejsce martyrologii, świadectwo męki i bohaterstwa Polaków, a sam areszt stał się zaczątkiem muzeum. W 1952 powstało w tym miejscu Mauzoleum Walki i Męczeństwa w Warszawie (obecnie filia Muzeum na Pawiaku).

[przypis edytorski]

ulica Złota — ulica prowadząca z Rynku do kościoła oo. dominikanów w Lublinie; w kamienicy przy ul. Złotej 2 mieszkała poetka żydowskiego pochodzenia Franciszka Arnsztajnowa, która była bliską znajomą Czechowicza: razem wydali tomik Stare kamienie oraz w 1932 r. założyli Lubelski Związek Literatów. [przypis edytorski]

ulicech (daw.) — dziś popr. Ms. lm: ulicach. [przypis edytorski]

Ulikses, Ulisses, Odyseusz — bohater Odysei Homera. [przypis edytorski]

Ulikses, właśc. Ulisses (łac.; mit. gr.) — Odyseusz, bohater Iliady i Odysei Homera, słynny ze sprytu król Itaki, przeklęty przez Posejdona, boga mórz, podróżował przez 10 lat po świecie, nie mogąc trafić do domu. [przypis edytorski]

Ulis itacki (mit. gr.) — Ulisses a. Odyseusz, król Itaki; bohater Odysei Homera. [przypis edytorski]

Ulisses — a. Odys, Odyseusz; bohater Odysei Homera. Legendarny król Itaki. Według mitu był najprzebieglejszym z królów biorących udział w wojnie trojańskiej, autorem podstępu, dzięki któremu Grecy wygrali wojnę (tj. pomysłu użycia sławnego konia trojańskiego). [przypis edytorski]

Ulisses — bohater Iliady i Odysei Homera, przeklęty przez Posejdona, boga mórz, podróżował przez 10 lat po świecie, nie mogąc trafić do domu. [przypis edytorski]

Ulisses — inaczej: Odyseusz, król Itaki; bohater Odysei Homera. [przypis edytorski]

Ulisses (łac.; mit. gr.) — Odyseusz, bohater Iliady i Odysei Homera, słynny ze sprytu król Itaki. [przypis edytorski]

Ulisses (łac.; mit. gr.) — Odyseusz, bohater Iliady i Odysei Homera, słynny ze sprytu król Itaki; towarzysze Ulissa ukochali swe zezwierzęcenie: na jednej z wysp czarodziejka Kirke zmieniła jego towarzyszy w świnie. [przypis edytorski]

Ulisses (mit. gr.) — inaczej: Odyseusz; bohater Iliady i Odysei Homera, przebiegły król Itaki, autor pomysłu na konia trojańskiego. [przypis edytorski]

Ulisses (mit. gr.) — inaczej: Odyseusz, król Itaki, bohater Iliady i Odysei Homera, znany ze sprytu. [przypis edytorski]

Ulisses (mit. gr.) — inaczej: Odyseusz; przebiegły król Itaki, autor pomysłu na konia trojańskiego; po wojnie trojańskiej wracał do żony, Penelopy, przez 10 lat tułając się po świecie. [przypis edytorski]

Ulisses (mit. gr.) — inaczej: Odyseusz. [przypis edytorski]

Ulisses (mit. gr.) — Odyseusz, bohater Iliady i Odysei Homera, znany ze sprytu. [przypis edytorski]

Ulisses (mit. gr.) — Odyseusz, król Itaki, bohater Iliady i Odysei Homera; autor pomysłu na konia trojańskiego; po wojnie trojańskiej wracał do żony, Penelopy, przez 10 lat tułając się po świecie. [przypis edytorski]

Ulisses (mit. gr.) — Odyseusz, król Itaki, bohater Iliady i Odysei Homera, znany ze sprytu. [przypis edytorski]

Ulisses (mit. gr.) — Odyseusz, władca Itaki, uczestnik wojny trojańskiej, awanturnik, mężny, a przede wszystkim sprytny wojownik. [przypis edytorski]

Ulisses — Odyseusz, bohater Iliady i Odysei Homera, znany ze sprytu. [przypis edytorski]

Ulisses — Odyseusz, bohater poematu Homera. [przypis edytorski]

Uliss — Odyseusz, ulubieniec bogów, awanturnik, mężny, a przede wszystkim sprytny wojownik, król Itaki, mąż Penelopy. Bohater Odysei, która opisuje jego dziesięcioletnią podróż powrotną spod Troi, wspomagany przez Atenę. [przypis edytorski]

ulitowano się ich — dziś popr.: ulitowano się nad nimi. [przypis edytorski]

Ulixes (łac.) — Ulisses, Odyseusz. [przypis edytorski]

Ulmacae (biol.) — wiązowate, rodzina roślin drzewiastych występujących na półkuli północnej. [przypis edytorski]

ul na wyroju — ul podczas rozdzielenia roju na dwie części, z których jedna ma opuścić ul wraz z młodą królową i założyć ul nowy; rozdzielaniu się roju pszczół towarzyszy wzmożone brzęczenie pszczół i szum. [przypis edytorski]

ulów — dziś popr.: uli (od M. lp: ul.). [przypis edytorski]

ulów pszczelnych — dziś popr.: uli pszczelich. [przypis edytorski]

ulotne — przemijające. [przypis edytorski]

ulotnić się jak kamfora (zw. fraz.) — zniknąć nagle, bez śladu, niespodziewanie. [przypis edytorski]

u „Loursa” — kawiarnia i cukiernia na wzór francuski zał. w 1821 r. przez szwajc. cukiernika z St. Maurizio, Laurenta Lourse'a. Ze względu na wysoką jakość wyrobów i usług, elegancką oprawę oraz gustowne wnętrza firma Lourse'a szybko zyskała uznanie, prestiż i ogromną popularność, stając się na ponad 120 lat miejscem spotkań śmietanki towarzyskiej i inteligencji warszawskiej. Początkowo mieściła się przy ul. Miodowej, następnie w Teatrze Wielkim (od momentu jego wybudowania w 1833 r. funkcjonowała „Café des Théâtres”, zw. też „Pod Filarami”, pełniąc rolę salonu polityczno-kulturalnego). Powstały też liczne filie cukierni przez warszawiaków nazywane „Loursem”: w 1880 r. w Ogrodzie Saskim, w 1884 r. w gmachu Giełdy, w 1888 r. w Alejach Ujazdowskich i w 1894 r. na ulicy Marszałkowskiej 127. Główna cukiernia „Lourse'a” przeniosła się w 1873 r. do Hotelu Europejskiego i tam, pod adresem Krakowskie Przedmieście 13, funkcjonowała w okresie międzywojennym i w czasie wojny do 1944 r. [przypis edytorski]

Ulpian był mian za opiekuna Aleksandra Severa cesarza — Aelius Lampridius, Alexander Severus. [przypis edytorski]

ul (pot.) — więzienie, areszt. [przypis edytorski]

Ulrich von Jungingen — 1360–1410, wielki mistrz zakonu krzyżackiego, zginął w bitwie pod Grunwaldem. [przypis edytorski]

Ulrich von Jungingen — 1360–1410, wielki mistrz zakonu krzyżackiego, zginął w bitwie pod Grunwaldem. [przypis edytorski]

Ulrich von Jungingen — 1360-1410, wielki mistrz zakonu krzyżackiego, zginął w bitwie pod Grunwaldem. W momencie przedstawianym w książce wielkim mistrzem zakonu był jego brat, Konrad. [przypis edytorski]

Ulrich von Jungingen — 1360–1410, wielki mistrz zakonu krzyżackiego, zginął w bitwie pod Grunwaldem. W momencie przedstawianym w książce wielkim mistrzem zakonu był jego brat, Konrad. [przypis edytorski]

ulster — rodzaj męskiego wełnianego kaftana. [przypis edytorski]

ultima ratio (łac.) — ostateczny środek. [przypis edytorski]

ultima ratio (łac.) — ostatni argument, środek ostateczny. [przypis edytorski]

ultima ratio (łac.) — ostatni argument, środek ostateczny. [przypis edytorski]

ultima ratio theologorum (łac.) — ostateczny argument teologów. [przypis edytorski]

Ultima Thule (łac.) — wg staroż. Greków wyspa położona na północ od Brytanii, uchodząca za kraniec świata, niekiedy identyfikowana z Islandią. [przypis edytorski]

Ultima Thule — legendarna wyspa daleko na północy, synonim krańca świata. [przypis edytorski]

ultimatum (z łac. ultimus: ostatni) — ostateczna propozycja, żądanie. [przypis edytorski]

ultimo (łac.: ostatniemu a. ostatnim; wł.: ostatni) — ostatni, ostateczny. Kupiec odwołuje się najprawdopodobniej do handlowego obyczaju regulowania płatności ostatniego dnia każdego miesiąca. [przypis edytorski]

ultimo — ostatni dzień miesiąca, termin regulowania rachunków i innych należności. [przypis edytorski]

ultimum vale (łac.) — ostatnie pożegnanie. [przypis edytorski]

ultissimum (łac.) — najbardziej ostateczne. [przypis edytorski]

ultramaryna — odcień koloru niebieskiego. [przypis edytorski]

ultramaryna — pigment mineralny (najczęściej kojarzony z kolorem niebieskim, jednak może mieć także barwę np. fioletową lub żółtą). Także określenie intensywnie niebieskiej barwy lub farby. [przypis edytorski]

ultramontański — związany z ultramontanizmem: poglądem głoszącym, że polityka lokalnych kościołów rzymskokatolickich powinna być podporządkowana decyzjom papieża (którego siedziba znajduje się stale w Watykanie, a więc „za górami”; stąd nazwa); ultramontanizm jest więc stanowiskiem oznaczającym usztywnienie doktryny Kościoła katolickiego oraz centralizację władzy kościelnej. [przypis edytorski]

ultramontanizm (z łac. ultramontanus: znajdujący się za górami) — pogląd głoszący, że polityka lokalnych kościołów rzymskokatolickich powinna być podporządkowana decyzjom papieża (którego siedziba znajduje się stale w Watykanie, a więc „za górami”; stąd nazwa); ultramontanizm jest więc stanowiskiem oznaczającym usztywnienie doktryny kościoła katolickiego oraz centralizację władzy kościelnej; jego powstanie jako prądu myślowego wiąże się z wystąpieniem papieża Piusa VI potępiającym rewolucyjną Francję w 1791 r., a głównym teoretykiem ultramontanizmu był Joseph de Maistre (1753–1821); ultramontańska dusza przen.: dusza niezwykle religijna, dusza dewotki. [przypis edytorski]

ultramontanizm (z łac. ultramontanus: znajdujący się za górami) — pogląd głoszący, że polityka lokalnych kościołów rzymskokatolickich powinna być podporządkowana decyzjom papieża (którego siedziba znajduje się stale w Watykanie, a więc „za górami”; stąd nazwa); ultramontanizm jest więc stanowiskiem oznaczającym usztywnienie doktryny Kościoła katolickiego oraz centralizację władzy kościelnej. [przypis edytorski]

ultra posse nemo obligatur (łac.) — nikt nie jest zobowiązany czynić więcej, niż może. [przypis edytorski]

ultra (pot.) — skrócone: ultrarojaliści, skrajnie reakcyjna część monarchistów działających podczas restauracji władzy Burbonów (1815–1830). [przypis edytorski]

ultra (pot.) — skrócone: ultrarojaliści, skrajnie reakcyjna część monarchistów francuskich. [przypis edytorski]

ul — tu: więzienie, areszt. [przypis edytorski]

ultymatywnie — ostatecznie; jako ultimatum. [przypis edytorski]

ulubieniec Jego na dzikiej Patmos — święty Jan, autor włączonej do Nowego Testamentu Apokalipsy. [przypis edytorski]

ulubiona polskim budowniczym — dziś: ulubiona przez polskich budowniczych. [przypis edytorski]

ulubione dziełko Karola… faja… Stefana Batorego — Krzywosąd posiadał zbiory „pamiątek historycznych”, w dużej części związanych z dziejami Polski; zdradzają one nostalgiczny charakter i romantyczną manierę właściciela. [przypis edytorski]

ulubionego pisarza doktora Beckera — tytuły książek pokazują, że jest nim sam autor, Egon Erwin Kisch. [przypis edytorski]

ulżą — tu: ułatwią. [przypis edytorski]

umajony — ozdobiony kwiatami. [przypis edytorski]

umarłe (daw. nmos) — dziś: umarłych. [przypis edytorski]

umarł osiemdziesięcioletnim starcem — dziś: umarł jako osiemdziesięcioletni starzec. [przypis edytorski]

umarłych niechaj sobie grzebią umarli — sformułowanie zaczerpnięte z Biblii, por. Mt 8,22; Łk 9,60. [przypis edytorski]

umarły wał — wał utworzony z umarłych (poległych w walce z Kirkorem). [przypis edytorski]

umarli szybko jadą — niem. Die Toten reiten schnell; cytat z ballady preromantycznego poety Gottfrieda Augusta Bürgera Lenore (1772), opowiadającej o porwaniu tytułowej bohaterki przez jej zmarłego narzeczonego. [przypis edytorski]

Umarli trwają krótko, krótko… — Wiktor Hugo, À un voyageur (Do podróżnego) z tomu poezji Wiktora Hugo Les Feuilles d'automne (Liście jesienne, 1831). [przypis edytorski]

umartwienie — tu: zmartwienie. [przypis edytorski]

umarty (gw.) — umarły. [przypis edytorski]

umarzać (starop.) — uśmiercać, zabijać. [przypis edytorski]

umaszczenie — barwa sierści zwierzęcia. [przypis edytorski]

Umbelliferae (biol.) — baldaszkowate (selerowate), rodzina bylin, rzadziej krzewów, obejmująca ok. 4 tys. gatunków. [przypis edytorski]

Umbilicus Orbis terrarum (łac.) — pępek całego świata (dosł.: kręgu ziemi); na Forum Romanum w Rzymie stał okrągły, ceglany monument, zwany Umbilicus urbis Romae (pępek miasta Rzymu), wyznaczający centrum miasta; w tym samym miejscu znajdowała się podziemna struktura o nazwie Mundus (świat), uważana za wejście do podziemnej krainy zmarłych. [przypis edytorski]