Przypisy

Czterdzieści dni i nocy kryją się we mroku — w oryginale mrok nie występuje; mowa o 40 dniach (w czasach Hezjoda od początku kwietnia do ok. 10 maja) pomiędzy ostatnim ukazaniem się zachodzących Plejad na wieczornym niebie a pierwszym ich ukazaniem się wchodzących na porannym niebie; w ciągu tych dni Plejady wschodzą na niebo już po wschodzie słońca i zachodzą przed jego zachodem, z powodu słonecznego blasku są wtedy niewidoczne. [przypis edytorski]

Czterdziestu Mężów — organ doradczy przy zarządzie miasta w daw. Lwowie, składający się z przedstawicieli kupców i rzemieślników. [przypis edytorski]

czterdziestu młodzianków w piecu ognistym — w biblijnej Księdze Daniela do ognistego pieca z rozkazu króla Nabuchodonozora zostaje wrzuconych trzech pobożnych młodzieńców, którzy nie chcieli złożyć hołdu posągowi władcy. W Kościołach chrześcijańskich czczonych jest czterdziestu męczenników z Sebasty, żołnierzy rzymskiego legionu, których za odmowę złożenia ofiary pogańskim bogom wystawiono nago na mróz, a później spalono ich zamarznięte ciała. [przypis edytorski]

czterdziestu Nieśmiertelnych — fr. les quarante immortels; członkowie Akademii Francuskiej. [przypis edytorski]

czterech najwyższych kapłanów ubrali faraona — dziś popr.: czterech najwyższych kapłanów ubrało faraona. [przypis edytorski]

Czterech (…) nie chciało jadać z kuchni królewskiej z powodu nieczystości mięs (…) jednak coraz bardziej chudł — fragment mylnie zrozumiany przez tłumacza; za nowym tłumaczeniem (Anny Wasilewskiej, 2016): „nie chcieli jadać w kuchnikrólewskiej, ponieważ podawano tam gotowane mięso, od którego tyli. Sabdiel zjadł również ich porcję i też nie schudł”. [przypis edytorski]

czterechset — dziś popr.: czterystu. [przypis edytorski]

Czterej Pancerni i pies — polski serial wojenny zrealizowany w latach 1966–1970 na podstawie książki Janusza Przymanowskiego. Prezentował wyidealizowany obraz działań żołnierzy Armii Polskiej w ZSRR na froncie wschodnim, omijając lub maskując tematy niewygodne politycznie w okresie PRL (m.in. deportacje Polaków w latach 1939–1941, powstanie warszawskie). [przypis edytorski]

czterma — dziś: czterema. [przypis edytorski]

czterma — dziś: czterema; tu forma skrócona zapewne dla zachowania rytmu wiersza. [przypis edytorski]

cztermi — dziś popr.: czterema. [przypis edytorski]

czternastego dnia kalend październikowych — powinno być: „14 dnia przed Kalendami października”; Kalendami nazywali Rzymianie pierwszy dzień każdego miesiąca; w drugiej połowie miesiąca odliczano dni do Kalend następnego miesiąca. [przypis edytorski]

czterołokciowy — mierzący cztery łokcie długości, tj. ok. 1,20 m. [przypis edytorski]

Cztery kobiety — tytuł zbioru w pierwszym wydaniu z 1928 r. brzmiał: Cztery kobiety: Beatrice, Garcinda, Filomena, Lotka. Utwór jest zestawieniem czterech nowel o zbliżonej tematyce, wydanych w latach 1867–1871. [przypis edytorski]

cztery lat — dziś popr.: cztery lata. [przypis edytorski]

cztery od sta (daw.) — cztery procent. [przypis edytorski]

Czterysta lat temu faraon Amenhotep IV obalił władzę kapłanów, ustanowiwszy wiarę w jednego tylko bożka — Amenhotep IV Echnaton (1352–1336 p.n.e.), faraon XVIII dynastii, wprowadził kult jedynego boga: Atona, bóstwa słońca. Zmienił swoje dotychczasowe powiązane z Amonem imię na imię odwołujące się do Atona, tak samo swoje tytuły królewskie. Przeniósł stolicę państwa z Teb, siedziby Amona, do nowo wybudowanego miasta Achetaton („Horyzont Atona”). Zarzucił finansowanie świątyń tradycyjnych bogów. Zaprzestał wspominania w tekstach państwowych i religijnych imion innych bogów i nakazał ich wymazywanie z istniejących inskrypcji, szczególnie imienia Amona. Niedługo po śmierci Echnatona reforma upadła. Przywrócono tradycyjne kulty, świątynie Atona zniszczono, a wszelkie ślady po Echnatonie starano się wymazać. Akcja powieści rozgrywa się ok. 1085 p.n.e., więc oszacowanie czasu podane przez autora jest błędne. [przypis edytorski]

cztery stopy — ok. 120 cm. [przypis edytorski]

Cztery tysiące pałek przeszedłem — buntownikom w carskim wojsku wymierzano karę chłosty grubymi, długimi kijami; skazaniec był prowadzony pomiędzy dwoma szeregami żołnierzy i bity z obu stron. [przypis edytorski]

cztery tysiące (wychowanic) i święta Urszula z nimi — św. Urszula z Kolonii (IV a. V w.), legendarna rzymsko-brytyjska księżniczka, która wyruszywszy w podróż ze swoim orszakiem jedenastu tysięcy służek-dziewic, razem z nimi została zamordowana przez oblegających Kolonię Hunów. [przypis edytorski]

cztery warcaby — dziś popr.: cztery komplety warcabów. [przypis edytorski]

Cztery wielkie rzeki, czerpiące źródła w jednym paśmie gór — opis autora bazuje na XVIII-wiecznych źródłach, zawierających niepełne i błędne dane geograficzne. [przypis edytorski]

cztery z pięciu jego dowcipów — jako pięć dowcipów (daw.: talentów umysłu, bystrości) wymieniano w czasach Szekspira zwykle: pamięć, fantazję, rozsądek, wyobraźnię i zwykły dowcip. [przypis edytorski]

czterzej (daw.) — dziś: czterej. [przypis edytorski]

Czto diełat' (ros.) — pol.: Co robić, tytuł książki N. Czernyszewskiego. [przypis edytorski]

Czto, nie poniemajesz, czta tiebie skazano? (ros.) — co, nie rozumiesz, co ci powiedziano? [przypis edytorski]

Czto ty, stupaj, czto tiebia (ros.) — Co ty, idź, co ci jest. [przypis edytorski]

Czto wam nada (ros.) — czego wam trzeba. [przypis edytorski]

cztoż prikażetie (ros.) — cóż pan powie. [przypis edytorski]

cztyrzy (starop.) — cztery. [przypis edytorski]

czubacze (biol.) — rodzina ptaków z rzędu grzebiących, zamieszkujących Amerykę Południową i Środkową. Tu: jeden z gatunków czubaczy, Crax alector, duży ptak żyjący w poszyciu lasów i w zaroślach nadrzecznych w płn. części Ameryki Płd. [przypis edytorski]

czubatka — kura wyróżniająca się ozdobnym czubem z piór. [przypis edytorski]

czubatka — nieduży ptak z rodziny sikor, z charakterystycznym czarno-białym, sterczącym czubkiem na głowie. [przypis edytorski]

czubatki — potocznie o kurach. [przypis edytorski]

Czubryna — a. Cubryna, szczyt na granicy polsko-słowackiej o wys. 2376 m n.p.m. [przypis edytorski]

czub — włosy na górze głowy; czupryna. [przypis edytorski]

czuć (daw.) — uświadamiać sobie, zdawać sobie sprawę, rozumieć, wiedzieć. [przypis edytorski]

czuć (gw.) — omal; odrobinę, trochę; por.: ciut. [przypis edytorski]

czuć o sobie (starop.) — mieć się na baczności; pamiętać sobie. [przypis edytorski]

czuć się do czegoś — dziś: poczuwać się do czegoś. [przypis edytorski]

czuć — tu: czuwać. [przypis edytorski]

czuć (tu daw.) — czuwać. [przypis edytorski]

czucha a. czuha (daw.) — szuba, długa suknia podszyta futrem. [przypis edytorski]

czucha — męska kurtka z wełnianego sukna, noszona przez tatrzańskich górali. [przypis edytorski]

Czuchna a. Czuchońcy — dawna rosyjska nazwa ludności fińskiej, zamieszkującej okolice Sankt Petersburga. [przypis edytorski]

czucie — tu: punkt widzenia. [przypis edytorski]

czuciów — odczuć, doświadczeń. [przypis edytorski]

czuczeło (ros. чучело) — kukła, strach na wróble. [przypis edytorski]

Czudec — wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie strzyżowskim, w gminie Czudec. [przypis edytorski]

czudo — bohatyr (ros.) — cudowny bohater. [przypis edytorski]

Czudowie — plemiona ugrofińskie. [przypis edytorski]

czuha (daw.) — szuba, długa suknia podszyta futrem. [przypis edytorski]

czuhunny (gw.) — żelazny. [przypis edytorski]

czując o pewnym żerze — przeczuwając pewny żer. [przypis edytorski]

czując się na władzy jego ukarania — czując się w mocy, by go ukarać. [przypis edytorski]

czujący (starop.) — czuwający, czujny. [przypis edytorski]

czuj duch — daw.: bądź czujny, uważaj; tradycyjne zawołanie harcerskie. [przypis edytorski]

czuje dla niej wiele sympatii — dziś popr.: czuje do niej wiele sympatii. [przypis edytorski]

czujem — forma skrócona od: czujemy. [przypis edytorski]

Czujesz, może ty baczył na drogi Żydka (z gw. ukr.) — słuchaj, może widziałeś na drodze Żydka. [przypis edytorski]

Czujesz, skilki choczesz za piweń (z gw. ukr.) — słuchaj, ile chcesz za koguta. [przypis edytorski]

czujeszże — inaczej: czy czujesz. [przypis edytorski]

czujny (gw.) — wyczulony, wrażliwy. [przypis edytorski]

czuju — z ukr. słyszę (tzn. tak mówią) a. czuję (przez końcówkę stylizacja na rusycyzm). [przypis edytorski]

czułą nie była — dziś z M. (i w związku z tym w szyku nieprzestawnym): nie była czuła. [przypis edytorski]

czuła się niedoświadczoną i opuszczoną — dziś popr.: czuła się niedoświadczona i opuszczona. [przypis edytorski]

Czuła struna — jednoaktowy wodewil Clairville'a (własc. Louis-François Nicolaïe) (1811–1879) i Lamberta Thibousta (1827–1867). [przypis edytorski]

czułek (bot.) — mimoza, rodzaj tropikalnych i subtropikalnych roślin z rodziny bobowatych, w którym najbardziej znana jest mimoza wstydliwa, wyróżniająca się wrażliwością na dotyk. [przypis edytorski]

czułem — daw. forma N. i Msc. lp przymiotników r.n.; dziś tożsama z r.m.: czułym. [przypis edytorski]

Czuł się bojownikiem nauki ewangelicznej — od XVI w. do roku 2000 wyznaniem państwowym w Szwecji był luteranizm, który odrzuca kult świętych jako nieewangeliczny. [przypis edytorski]

czuł się starym, porzuconym — daw. konstrukcja z przym w N., dziś w B.: czuł się stary, porzucony. [przypis edytorski]

czuł się z tego zaproszenia niemal szczęśliwym — dziś popr.: czuł się z powodu tego (…) szczęśliwy. [przypis edytorski]

czuły — tu: czujny. [przypis edytorski]

czule — czujnie. [przypis edytorski]

czule — tu: czujnie. [przypis edytorski]

czule — w innej wersji też: „mile”. [przypis edytorski]

czumak (daw., ukr.) — chłop ukraiński, żyjący z handlu, przewożący swój towar, często na bardzo duże odległości, wozami zaprzężonymi w woły. [przypis edytorski]

czumak (daw. ukr.) — chłop ukraiński, żyjący z handlu, przewożący swój towar, często na bardzo duże odległości, wozami zaprzężonymi w woły; włóczęga, koczownik. [przypis edytorski]

czumak (ukr.) — chłop zarabiający na życie przewożeniem towarów na długich trasach, często wozem zaprzężonym w woły. [przypis edytorski]

czupurny — zawadiacki, bojowniczy. [przypis edytorski]

czupurny — zawadiacki , bojowniczy. [przypis edytorski]

czupurny — zawadiacki, wojowniczy. [przypis edytorski]

czuwać — tu: czyhać, czatować. [przypis edytorski]

Czuwające Dziewice — westalki, rzymskie kapłanki strzegące świętego ognia w świątyni bogini Westy, patronki ogniska domowego; ślubowały dziewictwo. [przypis edytorski]

Czuwaj! — zawołanie harcerskie, pozdrowienie używane najczęściej podczas powitania i pożegnania. [przypis edytorski]

Czuwasz (ros. чуваш) — członek narodu pochodzącego z Kaukazu, z rodziny ludów tureckich (turskich). W pocz. XXI w. naród ten liczy ok. 1,8 mln, a Czuwaszja, położona 700 km na wschód od Moskwy, stanowi autonomiczną republikę w obrębie Federacji Rosyjskiej. W Rosji carskiej często zatrudniano przybyszy z dalekich części kraju, słabo mówiących po rosyjsku, w więziennictwie, aby utrudnić więźniom porozumienie się ze strażnikami czy oprawcami i pogłębić ich wyobcowanie; w polskiej kulturze w takiej roli najczęściej przywoływani są Kałmucy. [przypis edytorski]

czużyna (rus.) — obczyzna. [przypis edytorski]

czużyna (z rus.) — na obczyźnie. [przypis edytorski]

czwał — cwał, pęd. [przypis edytorski]

czwał — dawna forma; dziś popr.: cwał. [przypis edytorski]

czwał — dziś: cwał; najszybszy chód konia. [przypis edytorski]

czwał — dziś: cwał. [przypis edytorski]

czwał — dziś popr.: cwał; najszybszy chód konia. [przypis edytorski]

czwał — dziś popr.: cwał. [przypis edytorski]

czwałem — dziś popr.: cwałem. [przypis edytorski]

czwałować — dziś: cwałować; cwał: najszybszy chód konia. [przypis edytorski]

czwałować — dziś: cwałować; jechać cwałem na koniu; cwał: najszybszy chód konia. [przypis edytorski]

czwałować — dziś: cwałować; jechać konno cwałem; cwał: najszybszy chód konia. [przypis edytorski]

czwał właśc. cwał — najszybszy chód konia. [przypis edytorski]

czwanić — popisywać się. [przypis edytorski]