Przypisy

oftalmia (gr.) — katarakta, tj. naturalna zapora na rzece a. choroba oczu. [przypis edytorski]

Oksus (łac. Oxus, z gr. Oksos) — starożytna nazwa Amu-darii, głównej rzeki Azji Środkowej. [przypis edytorski]

oksymoroniczny (z gr.) — oparty na wypowiadaniu sprzeczności; od słowa oksymoron, oznaczającego figurę literacką, w której rzeczownik i jego określenie są ze sobą sprzeczne. [przypis edytorski]

oligarchia (z gr.) — panowanie nielicznych; forma rządów cechująca się przywłaszczeniem suwerennej roli w państwie przez dość wąską, zamkniętą grupę ludzi, najczęściej wywodzących się z arystokracji lub warstwy bogatych, zbliżona rządów dyktatorskich. [przypis edytorski]

olophagus właśc. holophagus (z gr. hólos: cały, phagus: pożeracz) — całożerca, tj. pożerający zdobycz w całości. [przypis edytorski]

onejroplastia (z gr. oneiros: marzenie senne, plastos: ukształtowany, ulepiony) — tu: wytwarzanie obrazów sennych. [przypis edytorski]

onomastyka (z gr.) — nauka o nazwach własnych. [przypis edytorski]

orografia (z gr.) — rzeźba terenu, ukształtowanie gór. [przypis edytorski]

ortopedia (z gr. orthos: prosty, prawidłowy; paideía: wychowanie, wykształcenie) — dział medycyny zajmujący się diagnostyką i leczeniem chorób i urazów narządów ruchu; tu: metodyczne prostowanie. [przypis edytorski]

ostracyzm (z gr. ostrakon: skorupa) — w staroż. Grecji tajne głosowanie, podczas którego wolni obywatele wyskrobywali na glinianych szczątkach naczyń (stąd nazwa) imiona osób zagrażających ich zdaniem demokracji; osoby te skazywano na wygnanie z polis. [przypis edytorski]

πάντα καλά λίαν (gr.) — wszystko bardzo dobre; słowa z biblijnego opowiadania o stworzeniu świata: „I Bóg widział, że wszystko, co zrobił, było bardzo dobre” (Rdz 1, 31). [przypis edytorski]

ποίησις (gr.) — wytwarzanie, tworzenie. [przypis edytorski]

πολλούς καί καλούς λόγους καί μεγαλοπρεπής τίκτει διανοήματα εν φιλοσοφία αφθονώ (gr.) — filozofia przepełniona jest niezliczonymi pięknymi słowami oraz myślami zrodzonymi przez piękny umysł. [przypis edytorski]

πραγματεία (gr.) — zajęcie, zawód. [przypis edytorski]

paleozoik, era paleozoiczna (z gr. palaios: stary, zoe: życie) — era w geologicznej historii Ziemi, ok. 540–252 mln lat temu; w dawnej periodyzacji paleozoik, nazywany też pierwszorzędem, był najstarszą erą. [przypis edytorski]

palestra (łac. palaestra, z gr. palaistra, od pale: zapasy) — w staroż. Grecji: szkoła zapasów i boksu, zwykle wchodząca w skład gimnazjonu. [przypis edytorski]

palimpsest (z gr.) — pergamin lub papirus, z którego zeskrobano lub zmyto pierwotny tekst i który wykorzystano do zapisania innego dokumentu; z palimpsestu niekiedy daje się odczytać zatarty tekst, niektóre utwory starożytne zachowały się tylko w tej postaci. [przypis edytorski]

palimpsest (z gr.) — w starożytności: zapis na wykorzystanym już wcześniej materiale (najczęściej pergaminie), z którego usunięto pierwotny tekst (może on jednak przeświecać spod spodu, co stanowi cenny materiał dla archeologów); przen.: tekst wieloznaczny, o wielowarstwowym znaczeniu. [przypis edytorski]

pandemonium (z gr.) — królestwo demonów. [przypis edytorski]

panegiryk (z gr., lit.) — utwór literacki, którego celem jest wyrażenie uwielbienia i czci dla jakiejś znaczącej osoby. [przypis edytorski]

pan (gr.) — wszystko; wszech- jako przedrostek w złożeniach; por. panteizm: wszechbóstwo. [przypis edytorski]

pangynizm (z gr. pan-: wszech- i gynē: kobieta; por. fr. pangynique) — wszechkobiecość; idea kobiecości jako wartości nadrzędnej, rządzącej niepodzielnie. [przypis edytorski]

panharmoniczny (z gr.) — wszechharmoniczny; tu: umożliwiający granie we wszystkich tonacjach. [przypis edytorski]

panhelleński (z gr.) — wszechhelleński, dotyczący wszystkich Hellenów (Greków). [przypis edytorski]

panhelleński (z gr.) — wszechhelleński, tu: związany dążeniem do zjednoczenia wszystkich Hellenów (Greków). [przypis edytorski]

panorama (z gr. πᾶν: całość, ὅραμα: widok) — obraz obejmujący całą widzialną przestrzeń wokół obserwatora; tu: za gr. źródłosłowem r.m.: tego panorama; dziś r.ż.: tej panoramy. [przypis edytorski]

panslawizm (z gr.) — ruch polityczny w XIX w., dążący do zjednoczenia wszystkich narodów słowiańskich; jedna z najważniejszych odmian panslawizmu propagowała przywództwo Rosji carskiej wśród zjednoczonych Słowian. [przypis edytorski]

pantanatos (z gr.) — wszechśmierć. [przypis edytorski]

Panta rei! (gr.) — „Wszystko płynie!”, słowa przypisywane Heraklitowi z Efezu (540–475 p.n.e.), filozofowi gr., który uważał, że główną cechą rzeczywistości jest zmienność, a żywiołem ją budującym — ogień. [przypis edytorski]

panteon (z gr. pan: wszystko, theoi: bogowie) — miejsce kultu poświęcone wszystkim bogom; historyczna budowla Panteonu w Rzymie to okrągła świątynia wzniesiona na Polu Marsowym w 125 r., za panowania cesarza Hadriana. [przypis edytorski]

panteon (z gr. pan: wszystko, theoi: bogowie) — w starożytności: świątynia poświęcona poświęcona wszystkim bogom; dziś przenośnie: ogół wybitnych osób w sztuce lub nauce. [przypis edytorski]

Pantheos (gr.) — Wszech-Bóg. [przypis edytorski]

pantomina (z gr.) — pantomima; nieme widowisko sceniczne. [przypis edytorski]

parabola (z gr.) — przypowieść; opowieść wprowadzająca niedosłowne treści poprzez określone zabiegi stylistyczne i znaczeniowe. Często spotykana w Nowym Testamencie. [przypis edytorski]

parasyt a. parazyt (daw., z gr. parásitos) — pasożyt: człowiek notorycznie jedzący na cudzy koszt, wyszukujący okazje do darmowego posiłku. [przypis edytorski]

paraszytowie (z gr. paraschistes) — przygotowujący zwłoki zmarłych do balsamowania i pochówku. [przypis edytorski]

Partenianie (gr.) — dzieci z nieprawego loża, zrodzone w Sparcie podczas wojny messeńskiej; Partenianie osiedlili się w południowych Włoszech w okolicy Tarentu. [przypis edytorski]

partenogeneza (z gr.) — dzieworództwo, rozród bez udziału partnera odmiennej płci. [przypis edytorski]

pastofor (z gr. pastophóros) — stróż świętych symboli, kapłan egipski noszący kapliczki z wizerunkiem boga w procesji. [przypis edytorski]

Pausylipa (wł. Posillipo, z gr. Pausilypon) — nadmorskie przedmieście Neapolu, dawne miejsce wypoczynku bogatych starożytnych Rzymian. [przypis edytorski]

pederastia (z gr. paiderastia: miłość do chłopców) — w węższym sensie: szczególna forma homoseksualizmu męskiego występująca w staroż. Grecji, polegająca na związku miłosnym lub erotycznym między starszym, dorosłym mężczyzną a dojrzewającym chłopcem lub między rówieśnikami w wieku młodzieńczym, od ok. 16 do 20 lat; w szerszym sensie: homoseksualizm męski w ogólności. [przypis edytorski]

pedologia (z gr. país: dziecko, lógos: słowo, nauka) — nauka o dziecku obejmująca problematykę związaną z rozwojem psychicznym i fizycznym dziecka, a także z zastosowaniem tej wiedzy do zagadnień wychowania i nauczania. [przypis edytorski]

pedonom (gr.) — nadzorca chłopców. [przypis edytorski]

pelagial (z gr. pélagos: morze) — toń wodna; wody otwarte mórz, oceanów i jezior; pelagial nerytyczny (tzw. nerytopelagial a. epipelagial) to górna warstwa wód stykających się z wodami przybrzeżnymi, do której dociera światło (głębsza strefa ciemnych wód ponad stokiem kontynentalnym nosi nazwę batypelagial, najgłębsza to abisal). [przypis edytorski]

pentakonarchos (gr.) — dowódca oddziału złożonego z pięćdziesięciu ludzi. [przypis edytorski]

pentateuch (gr.) — pięcioksiąg. [przypis edytorski]

Pentateuch (z gr.) — dosł. pięcioksiąg; tradycyjne określenie pierwszych pięciu ksiąg Biblii, zw. Mojżeszowymi, w judaizmie składających się na Torę; są to: Księga Rodzaju, Wyjścia, Liczb, Kapłańska i Powtórzonego Prawa. [przypis edytorski]

Periodonices (z gr.) — tytuł zwycięzcy kolejnych kilku igrzysk; tu: ironicznie o Neronie. [przypis edytorski]

periplus (gr.) — rękopis wyliczający porty i charakterystyczne punkty na wybrzeżu. [przypis edytorski]

Perispomenon (gr.) — nazwa jednego z akcentów w jęz. greckim; tu: przezwisko. [przypis edytorski]

perypatetyk (z gr. περιπατητικός, peripatetikos: związany z chodzeniem, przechadzaniem się) — tu: osoba, która lubi spacerować w czasie rozmowy (w innym znaczeniu: zwolennik filozofii Arystotelesa). [przypis edytorski]

perystyl (z gr.) — termin architektoniczny: przedsionek wsparty na kolumnadzie. [przypis edytorski]

petrodaktyl, właśc. pterodaktyl (z gr. pterodactylus: skrzydłopalcy) — skrzydlaty dinozaur okresu jurajskiego. [przypis edytorski]

Philaletes (gr.) — miłośnik a. przyjaciel cnoty. [przypis edytorski]

Pimander, właśc. Pojmander (z gr. Ποιμάνδρης) — dosł.: pasterz mężów, przewodnik; nie jest to tytuł księgi, lecz imię boga w pismach hermetycznych; występuje w Corpus Hermeticum, gdzie Pojmander określany jest jako „umysł suwerenny” (gr. ὁτῆςαὐ θεντίαςνοῦς), rozum Absolutu. [przypis edytorski]

pinakoteka (z gr.) — galeria obrazów. [przypis edytorski]

pleonazm (z gr.) — wypowiedź „nadmiarowa”; wyrażenie, w którym powielane są te same treści (pot. masło maślane). [przypis edytorski]

polemark a. polemarch (gr.) — wódz naczelny. [przypis edytorski]

poliandria (z gr.) — wielomęstwo, małżeństwo jednej kobiety z więcej niż jednym mężczyzną jednocześnie. [przypis edytorski]

polichromia (z gr.) — tu: wielobarwność. [przypis edytorski]

policya (daw.; śrdw. łac. policia, z gr. politeia) — państwo, ustrój państwowy. [przypis edytorski]

poligamia (z gr.) — związek małżeński z wieloma osobami w tym samym czasie; tu w potocznym znaczeniu, zawężona do: związek mężczyzny z dwiema lub więcej kobietami (poligynia). [przypis edytorski]

Poliocertes a. Poliorketes (z gr.) — ten, który oblega miasta, zwycięzca oblężeń. [przypis edytorski]

Poliocertes właśc. Poliorketes (z gr.) — ten, który oblega miasta, zwycięzca oblężeń. [przypis edytorski]

porfirogeneta (z gr. porphýra: purpura oraz gennētós: urodzony) — tytuł w greckojęzycznym Cesarstwie Wschodniorzymskim (ze stolicą w Konstantynopolu), nadawany synowi urodzonemu po wstąpieniu ojca na tron. [przypis edytorski]

porfir (z gr. porphyra: purpura) — efektowna skała magmowa składająca się z jednorodnej lub drobnoziarnistej masy (ciasta skalnego), w której tkwią powstałe wcześniej prakryształy. [przypis edytorski]

prakseologia (z gr.) — teoria sprawnego działania; w Polsce zajmował się nią filozof Tadeusz Kotarbiński. [przypis edytorski]

proleptycznie (z gr.) — przewidująco, uprzedzając mające nastąpić wydarzenia. [przypis edytorski]

Promethidion (z gr.) — syn, potomek Prometeusza. [przypis edytorski]

proojmion (gr.) — wstęp a. modlitewny utwór poetycki. [przypis edytorski]

prora (gr.) — dziób okrętu. [przypis edytorski]

prostat (gr.) — opiekun, przełożony. [przypis edytorski]

prozopopeja (gr.) — tu: niepotrzebnie patetyczna gadanina. [przypis edytorski]

prytaneum a. prytaneion (gr.) — budowla, w której zbierało się zgromadzenie prytanów, tj. członków wielkiej rady. [przypis edytorski]

psalterion (z gr.) — dawny strunowy instrument muzyczny. [przypis edytorski]

Psyche (z gr.) — dusza, tchnienie. [przypis edytorski]

psychometria (z gr.) — obecność śladów psychicznych osoby w zamieszkiwanej przez nią przestrzeni. [przypis edytorski]

retor (z gr.) — orator; osoba wykształcona, by układać i wygłaszać publicznie przemowy skonstruowane zgodnie z prawidłami retoryki; mówca. [przypis edytorski]

σκάνδαλον (gr.) — skandal, afera, awantura. [przypis edytorski]

sambucina (z gr. σαμβύκη, sambuke: rodzaj harfy) — harfistka. [przypis edytorski]

Sardanapal (gr.) — postać znana z tragedii gr., symbol władcy zniewieściałego i żyjącego w przepychu; prototypem tej postaci był Aszurbanipal, król Asyrii, który panował w latach 669–631 p.n.e. i założył bibliotekę w Niniwie. [przypis edytorski]

sarkoma (fr. sarcome, z gr. sarks, sarkos: mięso) — w medycynie nowotwór złośliwy (zwany także mięśniakiem) rozwijający się z tkanki łącznej lub mięśniowej, bardzo szybko rozrastający się i wcześnie dający przerzuty. [przypis edytorski]

schizmatyk (gr.) — odstępca, odrzucający władzę papieża. [przypis edytorski]

Seiren (gr.; mit. gr.) — syrena: pół kobieta, pół ryba; syreny wabiły urzekającym śpiewem żeglarzy, których statki rozbijały się na skalistym wybrzeżu ich wyspy. [przypis edytorski]

Semempses (gr.) — Semerchet (ok. 2890–2870 p.n.e), przedostatni faraon I dynastii. [przypis edytorski]

sfygmograf (z gr. sphygmós: puls, gráphō: piszę, rysuję) — mechaniczne urządzenie do pomiaru ciśnienia krwi opracowane w 1854 niemieckiego fizjologa Karla von Vierordta; pierwsze zewnętrzne, nieinwazyjne urządzenie używane do szacowania ciśnienia krwi. [przypis edytorski]

silfium (łac.) a. sylfion (gr.) — niezidentyfikowana, zapewne wymarła roślina, której sok uznawano w starożytności za lek, a zarazem za przyprawę; ważny towar eksportowy staroż. greckiej kolonii Kyrene w płn. Libii. [przypis edytorski]

sofia (gr.) — mądrość. [przypis edytorski]

sofiści (z gr.) — filozofowie gr. i wędrowni nauczyciele, którzy za opłatą przygotowywali do życia publicznego i kariery politycznej, uczyli sztuki przemawiania i przekonywania, głosili względność prawdy. [przypis edytorski]

sofiści (z gr.) — filozofowie gr. i wędrowni nauczyciele, którzy za wysoką opłatą przygotowywali do życia publicznego i kariery politycznej, uczyli sztuki przemawiania i przekonywania, głosili względność prawdy. [przypis edytorski]

soma (z gr.) — ciało, fizyczność; por. somatyczny. [przypis edytorski]

Sotis (gr.) — gwiazda Syriusz, najjaśniejsza gwiazda nocnego nieba. Pierwsze po okresie niewidoczności pojawienie się Syriusza na wschodnim horyzoncie tuż przed wschodem słońca zbiegało się w czasie z początkiem przyboru wód Nilu. Dzień ten wyznaczał w starożytnym Egipcie początek nowego roku. [przypis edytorski]

Spica (łac., z gr. Stachys) — Kłos; najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Panny. [przypis edytorski]

spirochety (z gr.) — krętki, typ długich i cienkich bakterii, przypominających korkociągi. [przypis edytorski]

stadion (gr.; lm: stadia) — starożytna grecka miara długości, równa 600 stopom, zależnie od regionu odpowiadająca ok. 160–210 m. [przypis edytorski]

stadion (gr.) — starożytna grecka miara długości, równa 600 stopom, zależnie od regionu odpowiadająca ok. 160–210 m. [przypis edytorski]

stadium (łac.) a. stadion (gr.) — staroż. gr. miara długości, równa 600 stopom, zależnie od regionu odpowiadająca ok. 160–210 m. [przypis edytorski]

stauropigia (z gr.) — użycie niejasne; w Kościele wschodnim klasztor stauopigialny podlegał bezpośrednio patriarsze, z pominięciem innych przełożonych. [przypis edytorski]

stauros (gr.) — krzyż. [przypis edytorski]

stoicznie (z gr. stoikós) — stoicyzm był kierunkiem filoz. w staroż. Grecji, zakładającym, że do prawdziwego szczęścia prowadzi tylko panowanie nad sobą i obojętność wobec cierpień. Stoicznie to dziś tyle, co w sposób spokojny, opanowany. [przypis edytorski]