Przypisy

Znam takiego [księcia] — można mniemać, iż Montaigne mówi tu o Henryku IV. [przypis tłumacza]

Znam tylko (…) pisze (…) — [w:] List do Condorceta. [przypis tłumacza]

znanych ze sztuk Plautowskich tzw. „dobrych heter” — por. G. Przychocki, Plautus, Kraków, 1925, s. 353 i nast. [przypis tłumacza]

znanym całemu światu — od czasu Prowincjałek Pascala. [przypis tłumacza]

z napisem na obrączce, iż ktokolwiek źle o tym pomyśli, będzie natychmiast, z najwyższego wyroku, ofajdany — Parodia dewizy: Honny soit qui mal y pense. [przypis tłumacza]

z napuszystych, jałowych słów — w oryginale: des hohlsten Wortkrams. [przypis tłumacza]

Znasz-li ten kraj, gdzie cytryna dojrzewa… — z przeróbki Mickiewicza mogło w tej pieśni pozostać zaledwie kilka wierszy, gdyż szło o wierne odtworzenie oryginału. [przypis tłumacza]

Znasz takie moje postępki? — to jest, żebym postępował jak stręczyciel, przyprowadzał np. jakąś dziewczynę do kogoś i namawiał do nawiązywania stosunków miłosnych. [przypis tłumacza]

znasz wszelkie lubczyki w ludzkich stosunkach — środkami zyskiwania miłości są podane przez Chajrekratesa sposoby postępowania z ludźmi. [przypis tłumacza]

z natury każda nieuczciwa sprawka kuleje w oczywisty sposób na każdym kroku — wielokrotnie wyrażająca się u Demostenesa wiara w wyższy porządek moralny, który dochodzi każdej nieprawości, buduje się na morale tragedii, rodzimego płodu umysłowości ateńskiej. [przypis tłumacza]

z natury mienie nieobecnych przypada obecnym — sentencja często później naśladowana. [przypis tłumacza]

z niemieckiego tłumaczenia Rehberga (…) jeszcze w roku 1851 — nie mieliśmy wtedy słownika włosko-polskiego, który dopiero w r. 1857 wyszedł w Berlinie u księgarza Behra. [przypis tłumacza]

znieważy — μιαίνει (Niese), μολύνει (Dindorf). [przypis tłumacza]

znikanie w mowie, a często i w piśmie, końcowego e — klasycznym przykładem jest samo nazwisko Shakespeare, w którym tradycyjnie zachowuje się w pisowni -e końcowe, mimo że wyraz tworzący jego drugą część (spear: włócznia) to -e utracił. Pierwszą część stanowi czasownik to shake (wstrząsać). Sam poeta podpisywał się Shakspere, w jednym wypadku tylko poprawniej. [przypis tłumacza]

Z nim borykał się Machajras — τούτῳ (Niese), τούτων (Dindorf). [przypis tłumacza]

z nimi Sceledrus — Sceledrus pojawia się tutaj dość niespodziewanie; widocznie po wejściu do domu (zob. wyżej, w. 660), obszedł przez ogród i poszedł za innymi ku portowi lub może wyszedł razem z całym orszakiem (zob. wyżej, w. 1545), choć o tym nasz tekst komedii nic nie mówi. [przypis tłumacza]

Zniweczę mądrość mędrców (…) — Biblia, 1 Kor, 1:19–21. [przypis tłumacza]

znosi natężenie ciała w ruchach zwierzęcych, natomiast aż do głębi podnieca jego ruch witalny — znaczy to, że natężenie (tzw. tonus) ruchów zwierzęcych, które na jawie przybierać może różne stopnie, zostaje ujednostajnione, zaś ruch witalny, który jest wspólny zwierzętom i roślinom, jak np. przemiana materii, rośnięcie itp., zostaje spotęgowany. Por. do tego ustępu: Freud: Über den Traum. [przypis tłumacza]

znowu toczą się dalej — według źródeł talmudycznych i Pliniusza (Historia naturalna XXXI, 11) rzecz się ma odwrotnie. Nie zgadza się to zresztą z tak przez Flawiusza zalecanym „spoczynkiem sabatowym”, więc istnieje przypuszczenie, że tekst został tu przez przepisywaczy przekręcony. [przypis tłumacza]

zobaczyłem człowieka, co ogniem spiż na drugim przykował — Przez spiż ogniem przykuwany mamy tu rozumieć bańki, których widocznie już wówczas w leczeniu używano. [przypis tłumacza]

Zobaczymy (…) z przyganą — Typowe mizdrzenia autorskie. [przypis tłumacza]

Zobaczysz, sam powiesz, / Że dziś szczera prawda wyszła — immo hodie verum factum faxo post dices magis, Niem. [przypis tłumacza]

z obawy przed porozumieniem między oboma miastami — Ateny były w przymierzu z Fokidą, więc na porozumienie z Tebami nie zanosiło się. [przypis tłumacza]

zobowiązali się do życia kwadragezimalnego — tj. do zachowania postu przez cztery dni w tygodniu. [przypis tłumacza]

zobowiązywać się do posłuszeństwa wobec jakiegoś pana, znaczy powracać do pełnej wolności — to znaczy do stanu natury, ponieważ państwo prawne rozwiązałoby się. [przypis tłumacza]

z obwieszczeniami — p. IV, III, 10, uwaga do słów: „próg cudzoziemców”. [przypis tłumacza]

Zofir — przyjaciel Dariusza, który sobie obciął nos i uszy, aby przedstawić się w obozie nieprzyjaciół za zbiegłego jeńca i tym podstępem wydać królowi oblegane miasto. [przypis tłumacza]

Zohar, Ec-hachaim — księgi kabalistyczne. [przypis tłumacza]

Zohar — księga kabalistyczna. [przypis tłumacza]

Zoїlos — gr. gramatyk z Amphipolis, który żył około r. 270 po Chr. Na uwagę zasługują jego złośliwe krytyki, szczególnie te, które dotyczą Homera. [przypis tłumacza]

z onym dawnym synem ziemi, który odzyskiwał rześkość i porastał w siły przez upadek — Anteusz w walce z Heraklesem; por. Pseudo-Apollodorus, Bibliotheca, II. [przypis tłumacza]

z oświadczeniem, że chcą za nich ręczyć — szczególnie to, co mówili o trierarchach, zrobiło dobre wrażenie. Przedtem nikt nie ważył się poręką swą bronić wodzów przed aresztowaniem. [przypis tłumacza]

Zostaje księdzem, kto chce, jak za Jeroboama — 3 Krl 12, 31. [przypis tłumacza]

Zostań tu — Rada jest pokazać światu, jak ten dziki, nieokiełzany Alcest „jada z ręki”. [przypis tłumacza]

zostawiają swe upierzenie pośród tych ostów a pokrzyw — francuskie przysłowie: jeter le froc aux orties, oznaczające porzucenie habitu. [przypis tłumacza]

zostawiam przy życiu was, synowie, których mi bogowie dali — w tym kryje się myśl, że Cyrusowi żadnego dziecka śmierć nie zabrała. [przypis tłumacza]

zostawił (…) pięćdziesiąt okrętów (…) wypłynąwszy ze stu dwudziestoma — Kallikratidas miał 170 okrętów, 140 własnych i 30 pojmanych ateńskich. Ciekawe, że nie ma wzmianki o 10 okrętach zabranych Diomedontowi i jeszcze jednym okręcie Konona, porwanym wówczas, kiedy usiłował przesłać do Aten wieści o sobie. [przypis tłumacza]

z palcami na pętli rzemiennej — oszczep do rzucania był zaopatrzony w pętlę. [przypis tłumacza]

z pewnego cudownego wydarzenia, które miało miejsce w Bretanii (…) — Istotnie francuscy kronikarze opowiadają o takiej walnej bitwie srok i szpaków, stoczonej na kilka dni przed bitwą w r. 1488. [przypis tłumacza]

Z pierwszym brzaskiem wiosennego słońca — w 395 r. przed Chr. [przypis tłumacza]

Z Platona: A ja bym mu zupełnie słusznie odpowiedział… — Platon, Apologia 28; podobnie następny fragment (45). [przypis tłumacza]

Z Platona: Kto ma umysł zdolny do wzniosłego poglądu… — z Platona Rzeczypospolitej [ob. tłum. jako Państwo; red. WL], VI, 486. [przypis tłumacza]

Z początku Apollo nawet mi nie odpowiedział — dowód, że czuł się obrażony ową próbą i niedowierzaniem. [przypis tłumacza]

z powodu bezwzględnego rzekomo postępowania z pewnymi miastami uważali za stosowne (…) wytoczyć wojnę — zasadnicze tło wojny peloponeskiej. [przypis tłumacza]

z powodu ujęcia wielkiej zdobyczy wprost za bezcen wszystko sprzedawano (…) zapowiedziawszy, że poprowadzi wojsko pośpiesznym marszem nad morze — w miastach portowych będzie to można sprzedać z zyskiem. [przypis tłumacza]

z powodu zbyt młodego wieku — miał lat siedemnaście. [przypis tłumacza]

z proroctwem Jakuba — Oz 3, 4; Rdz 49, 10. [przypis tłumacza]

Z przedmowy do „Opera Posthuma — Tę przedmowę napisał po holendersku J. Jelles, a na łacinę przełożył J. H. Glazemaker. Nie podał jej C. Gebhardt w wydaniu heidelberskim, nie ma jej też w wydaniu van Vlotena i Landa. Bruder (II. 4) podał wyjątek z tej przedmowy w swobodnym połączeniu z powyższą przedmową. Paulus (II. 28) przedrukował ją w całości. [przypis tłumacza]

z przekładów… Anabaza — O wyprawie Cyrusa Młodszego ks. I, przełożył ks. Józef Gacki, 1829. [przypis tłumacza]

z przenajświętszym imieniem na czole — napis brzmiał: „Święte Panu” (Wujek), קֹ֖דֶשׁ לַֽיהוָֽה (Wj 28, 36); właściwie „Święte Jehowie” (Jahwie). [przypis tłumacza]

z przyczyny całego mnóstwa Almanachów Loweńskich — O1ivier le Gras, astrolog uniwersytetu w Lorain sporządzał liczne kalendarze i prognostyki. [przypis tłumacza]

Z przyjemnością dowiedziałbym się — ogromnie częsty zwrot w języku greckim. [przypis tłumacza]

z punktu widzenia napisanej ku uczczeniu zwycięstwa pod Akcjum ody „Horacego Nunc est bibendum, nunc pede libero” — Horacy uznaje jednak za czyn niepowszedni samobójstwo Kleopatry i do nazwy fatale monstrum [złowieszczy potwór] dodaje w ostatnim wierszu inną: non humilis mulier [kobieta nieulękła]. [Nunc est bibendum, nunc pede libero: teraz czas pić, teraz tańczyć; pierwsze słowa ody Horacego (ks. I, oda XXXVII); red. WL]. [przypis tłumacza]

zrąb — βῆμα, tribunal, Oberbau (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

zrabował świątynię — właściwie: posunął się do świętokradztwa, πρὸς ἱεροσυλίαν ἐτρέπετο, ad sacrilegium sese convertit, auf die Beraubung des Tempels (Cl.), [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

zrabowane statki — w szyi Hellespontu i Bosforu kwitnęło rentowne korsarstwo; Ateńczycy w kłopotach finansowych radzili sobie zakładaniem w tych punktach komór celnych, iure caduco [łac.: prawem kaduka] i na szkodę miast tamtejszych, głównie Bizancjum. [przypis tłumacza]

Z racji mojej woźnieńskiej godności i stanu — Wymawiając te słowa pan Zgoda prostuje się; zarazem oświadczenie to wywołuje zrozumiały popłoch w domu Orgona. Pan Zgoda, wchodząc w dom pod układną postacią, nie przyznawał się do swego charakteru, inaczej by go pewno nie wpuszczono i nie mógłby dopełnić doręczenia pozwu; dopiero teraz odsłania swój charakter. [przypis tłumacza]

zrazu i pozornie — w oryginale: ostensibel. [przypis tłumacza]

zręczne środki (skr. upāya, chiń. fangbian, jap. hōben) — metoda, środek, zręczność w środkach. Chodzi o nauki, które udzielane są zgodnie z potencjałem ucznia. Jedną z najbardziej znanych paraboli, będącej typowym przykładem upāya, jest historia o płonącym domu z trzeciego rozdziału Sutry lotosu tajemnego prawa. Otóż pewnego dnia w domu zamieszkanym przez zamożnego ojca z dziećmi wybuchł pożar. Ojciec próbował krzykiem zmusić dzieci, by opuściły płonący dom, ale te zajęte były zabawą i nie zwracały uwagi na panikę ojca. Wówczas mężczyzna wymyślił praktyczny sposób na to, by uratować dzieci przed spłonięciem. Ponieważ wiedział, że uwielbiają zabawki, zawołał je, by wyszły na zewnątrz przed bramę, bo stoją tam wozy zaprzężone w kozy, jelenie i woły — coś o czym zawsze marzyły. Jak się spodziewał, po chwili dzieci wybiegły z trawionego przez ogień domu, ale zamiast wozów, które obiecał im ojciec, czekał na nie wóz wysadzony drogocennymi kamieniami, zaprzężony w najczystszej krwi, przepięknego bawołu. W tej paraboli ojciec jest Buddą, a dzieci to czujące istoty. Palący się dom to świat pożerany płomieniami narodzin, starości, choroby i śmierci. Nauki Buddy są zatem jak obietnica ojca, który zapewnia, że większą błogością niż przyziemne przyjemności jest osiągnięcie nirwany. [przypis tłumacza]

z rękawem swej damy na hełmie — Troilus i Kressyda V, 2, 4. [przypis tłumacza]

Z ręki Henryka… — Henry Cousin, kat miasta Paryża. [przypis tłumacza]

zresztą † pozwalał sobie — krzyżyk oznacza, że tekst jest w tym miejscu zepsuty. [przypis tłumacza]

Zresztą widziano już państwa o takim ustroju, że konieczność podbojów tkwiła w samej ich konstrukcji, i które, by się utrzymać, zmuszone były ustawicznie się powiększać — według Monteskiusza ustrój Rzymu wywoływał konieczność ciągłych podbojów. [przypis tłumacza]

Zróbmy (…) treściwe zestawienie — porównanie było ulubioną formą krasomówczą i literacką; mowa O Wieńcu jest jednym porównaniem. [przypis tłumacza]

zrównał ich pod względem † praw — krzyżyk oznacza, że tekst jest w tym miejscu zepsuty; Dindorf: ἐξ ισοτιμίας, tymczasem Niese: ἐξ ἴσου μοίρας. [przypis tłumacza]

z Saby — Σαβὰ(N), Σαὰβ (D). Przypuszczają, że jest to dzisiejsze Kafr Sabt, wieś zaludniona chłopami algierskimi. [przypis tłumacza]

z sektami istniejącymi nic wspólnego nie miała — por. Starożytności XVIII, I, 6. [przypis tłumacza]

z Syliuszem (…) bierze ślub (…) — por. Tacyt, Dzieje XI, 26, 27 i n. [przypis tłumacza]

Z Szartierowego kwartą mleczka… — Alain Chartier, poeta współczesny, autor czułych pieśni miłosnych; w oryg. gra słów lait, mleko i lais, piosenka. [przypis tłumacza]

Z tą rozłożystą brodą — Gdyby aktor uważał za korzystniejsze dla charakteryzacji nie mieć brody (która dziś jest w teatrze dość niewdzięcznym przydatkiem), można zmienić te słowa tekstu na: z tą bogobojną miną. [przypis tłumacza]

z taką samą skargą — z taką samą, jak przeciw wodzom, czyli oskarża ich o zdradę. [przypis tłumacza]

z tarcz nad głowami wzniesionych utworzyć zwartą, jednolitą całość — testudo [łac. dosł.: żółw, obronny szyk legionów rzymskich stosowany dla ochrony przed ostrzałem przeciwnika; red. WL], Tacyt, Dzieje III, 28 etc. [przypis tłumacza]

z Tebańczykami i Tesalczykami, znanymi z posiadania najstarszej konnicy — na równinach tesalskich można było hodować konie. W Tebach Epaminondas zorganizował konnicę zdyscyplinowaną, co tym bardziej zasługuje na podziw, że nawet w nowożytnych armiach zdarzały się trudności w utrzymaniu dyscypliny w kawalerii. [przypis tłumacza]

Z tego arcydzieła platońskiego wnosić, że Platon i Sokrates uważali „Chmury” za żart niewinny — A. Couat, Aristophanes et l'ancienne comédie attique, Paris 1899, str. 311, 312. Edward Meyer, IV. str. 440 i nast. uw. [przypis tłumacza]

Z tego co mi pokazał w ich książkach (…) jedyną rzeczą którą mogę ci zaznaczyć — komentarz wydania Prowincjałek (Les grands écrivains de la France) również nie ośmiela się przytoczyć tych ustępów. [przypis tłumacza]

Z tego (…) Heraklit i Protagoras dowodzili (…) — Sekstus Empiryk, Zarysy pirrońskie, I, 29 i 32. [przypis tłumacza]

z tego kłamstwa oczu ukuł haki, do których przywiązany jest sąd (…) jego serca — przypomina to przenośnię, której używa Antoniusz w III, 9, mówiąc, że serce jego przytroczone było do steru Kleopatry. [przypis tłumacza]

Z tego niechaj pojęcie sobie pan wytworzy — Doryna dopełnia tu obrazu sytuacji swoim opowiadaniem, które jednak jest tak żywe i teatralne, że ani na chwilę nie nuży słuchacza. [przypis tłumacza]

Z tego powodu mówi się, że śmierć jest nie-umieraniem — patrz wcześniejszy przypis. [przypis tłumacza]

Z tego samego powodu, dla którego zwierzchnictwo jest nieprzenaszalne, jest ono niepodzielne; wola bowiem jest powszechna lub nie jest: jest wolą narodu w całości lub tylko wolą jego części… — niepodzielność władzy zwierzchniczej wypływa z jedności i niepodzielności narodu: całość pozbawiona najmniejszej części nie jest już całością. — Akt zwierzchniczy, będący oświadczeniem woli powszechnej jest aktem tworzącym prawo; twierdzenie w systemie Russa bardzo ważne. [przypis tłumacza]

Z tego wynika, że stosunek urzędników do rządu powinien być odwrotny, jak stosunek poddanych do zwierzchnika (…) tak, że liczba naczelników zmniejsza się w stosunku do wzrastania narodu — nie ma w tym twierdzeniu sprzeczności z twierdzeniem wygłoszonym w drugim ustępie tego rozdziału. Tam mówił Russo o prawie faktycznym, rządzącym stosunkami w rządzie. Tutaj mówi o tym, jak właśnie, licząc się z tym prawem, powinien być zorganizowany rząd, by mógł należycie wypełniać swe zadania. [przypis tłumacza]

z tej świetnej piwnicy ([e] sagina cellaria) — dosłownie: „z tuczenia piwnicznego”. [przypis tłumacza]

z trudów wolnego człowieka — tj. z zapasów na igrzyskach. [przypis tłumacza]

z trutniów wyklętych publicznym wyrokiem — przed rozpoczęciem zgromadzenia woźny rzucał imieniem państwa uroczystą klątwę na oszukańczych doradców i zdrajców. [przypis tłumacza]

Z Trykorytu ta poczwara — Trykorythos, jeden z powiatów Attyki, leżący na bagnach i moczarach. Nieznośna i niezdrowa okolica Aten z powodu mnogich komarów i muszek. Źródło malarii, która w krótkim po wojnach perskich czasie zaczęła toczyć i trawić piękne greckie ciało, doprowadzając pomału szlachetną rasę do upadku cielesnego. [przypis tłumacza]

z trzeciej szkoły — pitagorejskiej. [przypis tłumacza]

Z tych jedni wnioskują, iż to, co jest złem u księdza, jest także złem u chrześcijanina — Surowi janseniści z jednej strony, z drugiej przeciwnicy ich, zwolennicy tolerancyjnej moralności. [przypis tłumacza]

z tych, którzy twierdzą, że są filozofami — Ksenofont zaznacza, że filozofami naprawdę nie są (ma na myśli sofistów), tylko tak im się wydaje i tak utrzymują. [przypis tłumacza]

z tych pięknych rzeczy — sumę obowiązków i powinności, jako też praw, nagród i odznaczeń (godności, urzędów) równouprawnionych obywateli nazywają Spartanie „piękne rzeczy” (ta kalá). Ksenofont, mając na myśli powinności i odznaczenia obywateli perskich w różnym wieku (zob. ust. 1: O wychowaniu u Persów), używa tego samego wyrażenia. [przypis tłumacza]

Z tych to przyczyn dzikiemu nie nadałaby się Prowansja — Por. Montagne, I, 22. [przypis tłumacza]

z tych… wtajemniczonych (harunc Baccharum es) — dosłownie: „z tych bakchantów”, aluzja do tajnych związków bakchicznych, które później doprowadziły do sławnego procesu o bakchanalie [przeprowadzonego w 186 p.n.e. w sprawie przestępstw seksualnych i zbrodni, do jakich miało dochodzić w związkach bakchicznych; aresztowano 7000 osób, z czego większość stracono, zaś senat specjalną uchwałą rozwiązał istniejące związki i zakazał bachanaliów; red. WL]. [przypis tłumacza]

z tym, który uchodził za przyjaciela Hellenów — Nektanebo II był tym przyjacielem Hellenów, który Agesilaosowi wielkie czynił obietnice. [przypis tłumacza]

Z tym towarem — sam wiesz o tym — trza tu ostrożniutko (pedetenptim tu hic scis tractari solitas hasce huiusmodi mercis) — merx, „towar” oznacza u Plauta często kobietę. W przypadku cytowanym wyraz ten użyty w znaczeniu pogardliwym. [przypis tłumacza]

z tym wszystkim dusza najzacniejsza w świecie — Au demourant le meilleur fils du monde, przysłowiowy cytat z epistoły Marota do Franciszka I. [przypis tłumacza]

zug — starożytna rzymska moneta. [przypis tłumacza]

Zupełnie było w niej pusto — za czasów pierwszej świątyni stała tu Arka Przymierza. Talmud (Joma 53 b) mówi, że był tu głaz („ołtarz-głaz”? wyrażenie Wyspiańskiego z Meleagra) שתיה. [przypis tłumacza]

zuz — starożytna moneta. [przypis tłumacza]

zwarte — ἀσφαλεῖς(N), συναφεῖς (D). [przypis tłumacza]

Zwę się Dercetas… — Dercetas, który ani nie spojrzał na konającego pana, tu patetycznie rozwodzi się nad swą wiernością. Dopiero zbity z tropu słowami Cezara: „Co mówisz?”, wskazującymi na to, że Cezar wcale nie słuchał, po prostu wypowiada wieść, z którą przyszedł. Po chwili jednak wraca do ułożonych naprzód frazesów. [przypis tłumacza]

Zwę się Dikea… Tyś Adikos, nie Dikea, i krzywdzisz mi pana — w oryginale gra słów niedająca się przełożyć na język polski: Diceae nomen est, „Zwę się Dikea” (imię greckie Δικαία znaczy „sprawiedliwa”: δικαία), na co Sceledrus odpowiada: άδικος tu es non δικαία, et meo ero facis iniuriam, „tyś raczej »Niesprawiedliwa«, a nie »Sprawiedliwa«, bo krzywdzisz mego pana”. Plautus często wtrąca greckie wyrazy dla wywołania efektu komicznego (por. Plautus, s. 408 i nast.). [przypis tłumacza]