Przypisy

garłacz — broń palna, ładowana od przodu, o rozszerzanej lufie, rozmiaru pośredniego pomiędzy pistoletem a karabinkiem. [przypis edytorski]

garłacz-granatnik (wojsk.) — granatnik nasadkowy, indywidualna broń strzelecka z nasadką do wystrzeliwania granatów. Dawną formą granatnika nasadkowego był garłacz karabinowy, którego nazwa nawiązywała do garłacza, odprzodowej broni palnej z charakterystycznym rozszerzeniem u wylotu lufy. [przypis edytorski]

garłacz — odprzodowa broń palna o lufie rozszerzonej u wylotu. [przypis edytorski]

garło (daw.) — dziś popr.: gardło. [przypis edytorski]

garło (gw.) — dziś popr.: gardło. [przypis edytorski]

garłowanie — gruchanie. [przypis edytorski]

garło (z rus.) — gardło. [przypis edytorski]

Garłuch — Gerlach, liczący sobie 2655 m n.p.m., najwyższy szczyt Tatr oraz całych Karpat, położony w bocznej grani Tatr Wysokich, należący do Korony Europy oraz Wielkiej Korony Tatr. [przypis edytorski]

„Garłuch” — Zob. przyp. 4. [przypis edytorski]

garmondy, borgisy, ronda — kroje czcionek drukarskich. [przypis edytorski]

Garncarski — Keramejkos (z gr. kéramos: glina), dzielnica staroż. Aten na płn-zach. od Akropolu, którą zamieszkiwali głównie rzemieślnicy wyrabiający artykuły ceramiczne. [przypis edytorski]

Garncarz jest zły na garncarza i śpiewak nie znosi śpiewaka… — Hezjod, Prace i dnie, w. 25. [przypis edytorski]

garncówka — właśc.: półgarncówka, naczynie o objętości pół garnca. [przypis edytorski]

garnczek — garnuszek. [przypis edytorski]

garniec — daw. jednostka objętości ciał płynnych i sypkich, w XIX w. wynosiła ok. 4 litry; 32 garnce składały się na korzec, 48 garncy składało się na beczkę; korzec dzielił się na 4 kwarty (ok. 1 litr) a. 16 kwaterek (ok. ćwierć litra). [przypis edytorski]

garniec — daw. jednostka objętości ciał płynnych i sypkich, w XIX w. wynosiła ok. 4 litry. [przypis edytorski]

garniec — daw. jednostka objętości, stosowana w Europie od średniowiecza; garniec (nazwa pochodzi od glinianego naczynia) w Polsce przedrozbiorowej stanowił 1/32 korca i dzielił się na 4 kwarty i stanowił odpowiednik od 2 do niemal 4 litrów (zależnie od regionu kraju i okresu), zaś jako miara płynów garniec stanowił 1/72 beczki; w XIX w. garniec liczył 4 l. [przypis edytorski]

garniec — dawna jednostka objętości ciał płynnych i sypkich, w XIX w. wynosiła ok. 4 litry. [przypis edytorski]

garnirowany — ozdobny. [przypis edytorski]

garnitur — komplet. [przypis edytorski]

garnitur — tu: komplet. [przypis edytorski]

garnitur — tu: zestaw przedmiotów służących do jednego celu i stanowiących pewną całość. [przypis edytorski]

garnizon (wojsk.) — oddział wojskowy stacjonujący w danym mieście lub twierdzy. [przypis edytorski]

garnki jej zapłacić — dziś popr.: za garnki jej zapłacić. [przypis edytorski]

garnkotłuk (pogardl.) — pomoc kuchenna. [przypis edytorski]

garnuszek — tu: kubeczek. [przypis edytorski]

Garona — właśc. Garonna (fr. Garonne), rzeka w płd.-zach. Francji, mająca ujście do Oceanu Atlantyckiego; do położonych nad nią miast należą m. in. Bordeaux i Tuluza. [przypis edytorski]

Garrick, David (1717–1779) — aktor angielski, słynny wykonawca ról szekspirowskich. [przypis edytorski]

garrota a. garota (z hiszp.) — dawny przyrząd do przeprowadzania egzekucji, stosowany od średniowiecza w Hiszpanii i Portugalii, mający postać zakładanego na szyję zaciskanego kołnierza lub pętli zakręconej wokół kija, który dokręcano, stopniowo zaciskając sznur. [przypis edytorski]

garść — tu: grupa, oddział wojowników. [przypis edytorski]

garście (daw., gw.) — garści (M.,B.lm). [przypis edytorski]

garsona — daw. kelner. [przypis edytorski]

garson (daw.) — kelner lub boy hotelowy. [przypis edytorski]

garson (daw.) — kelner. [przypis edytorski]

garsoniera — dziś: kawalerka, małe mieszkanie dla pojedynczej osoby. [przypis edytorski]

garson — kelner. [przypis edytorski]

garson (z fr. chłopiec) — kelner. [przypis edytorski]

garson (z fr.) — dosł.: chłopiec (do posług), kelner; lokaj. [przypis edytorski]

garson (z fr. garçon: chłopiec) — kelner lub boy hotelowy; tu: bagażowy. [przypis edytorski]

garson (z fr. garçon: chłopiec) — kelner, młodzieniec na posyłki. [przypis edytorski]

garson (z fr. garçon) — kelner. [przypis edytorski]

garson (z fr.) — kelner, boy hotelowy lub młodzieniec na posyłki. [przypis edytorski]

garson (z fr.) — kelner (dosł.: chłopiec). [przypis edytorski]

garson (z fr.) — kelner lub boy hotelowy. [przypis edytorski]

garson (z fr.) — kelner. [przypis edytorski]

garstewka — dziś: garsteczka. [przypis edytorski]

Garstko maleńka (…) Sztandar walki wywiesiłaś, powiewa — kontekstem historycznym wiersza, datowanego na 24 kwietnia 1943 roku, jest powstanie w getcie warszawskim, które rozpoczęło się pięć dni wcześniej.

W getcie warszawskim, dzielnicy zamkniętej usytuowanej w centralnych rejonach Warszawy, wydzielonej przez nazistów jesienią 1940 r. dla odseparowania ludności pochodzenia żydowskiego od reszty społeczeństwa, wybuchły dwa powstania. Pierwsze 18 stycznia 1943 r.; było ono czterodniowym zbrojnym oporem Żydowskiej Organizacji Bojowej przeciw planowanej przez Niemców akcji likwidacyjnej (wcześniejsza, trwająca od 22 lipca 1942 r. masowa deportacja więźniów getta do obozu zagłady w Treblince pochłonęła 300 tys. ofiar). Drugie powstanie wybuchło w poniedziałek 19 kwietnia 1943 r. i trwało blisko miesiąc.

Kiedy w przeddzień święta Pesach niemieckie oddziały piechoty oraz czołgi i wozy pancerne wkroczyły na teren getta, do walki z nimi stanęło ok. 300–500 członków ŻOB pod dowództwem Mordechaja Anielewicza, ok. 250 członków Żydowskiego Związku Wojskowego (ŻZW) oraz luźne uzbrojone grupy bojowców. Niemcy, dysponując zapleczem poza obrębem getta, wysyłali codziennie do walki ponad tysiąc żołnierzy Waffen-SS i policjantów. Większość więźniów getta stanowili cywile (ok. 45–50 tys. ludzi), którzy nie podporządkowali się niemieckim rozkazom o wysiedleniu i ukrywali się w bunkrach i kryjówkach tworzonych na terenie getta od stycznia 1943 r. Niemcy pod dowództwem Jürgena Stroopa przetrząsali kolejne ulice w poszukiwaniu ukrywających się, w końcu zaczęli sukcesywnie podpalać dom po domu, a do bunkrów wrzucać świece dymne lub materiały wybuchowe. Wielu z osaczonych znajdujących się na wyższych piętrach decydowało się na samobójczy skok na ulicę; pod gruzami walących się domów i w zasypanych bunkrach zginęły tysiące ludzi.

8 maja został wykryty bunkier dowództwa powstania przy ul. Miłej 18, większość bojowniczek i bojowników (z Anielewiczem włącznie) popełnia samobójstwo. 16 maja Niemcy wysadzili Wielką Synagogę na ul. Tłomackie; datę tę przyjmuje się za symboliczny koniec powstania w getcie warszawskim.

W początkowych wersach najprawdopodobniej chodzi o walki powstańcze o pl. Muranowski w Warszawie trwające między 19 a 23 kwietnia 1943 roku; opór zbrojny Niemcom stawił tam oddział ŻZW pod dowództwem Pawła Frenkla; powstańcy wywiesili na wysokiej kamienicy przy wspomnianym placu flagę syjonistyczną z gwiazdą Dawida oraz biało-czerwoną flagę polską.

[przypis edytorski]

Garszin, Wsiewołod (1855–1888) — popularny w kołach „Młodych Niemiec” pisarz rosyjski; przedstawiciel dekadentyzmu, autor przepojonych liryzmem pesymistycznych nowel psychologicznych, sięgających po formy alegoryczne i symboliczne oraz wyrażające moralne i społeczne konflikty epoki; najbardziej charakterystyczne dla jego twórczości jest autobiograficzne opowiadanie Czerwony kwiatek (ros. Красный цветок, 1883). [przypis edytorski]

Garszyn, Wsiewołod Michajłowicz (1855–1888) — popularny w kołach „Młodych Niemiec” pisarz rosyjski; przedstawiciel dekadentyzmu, autor przepojonych liryzmem pesymistycznych nowel psychologicznych, sięgających po formy alegoryczne i symboliczne oraz wyrażające moralne i społeczne konflikty epoki; najbardziej charakterystyczne dla jego twórczości jest autobiograficzne opowiadanie Czerwony kwiatek (ros. Красный цветок, 1883). [przypis edytorski]

Garszyn, Wsiewołod Michajłowicz (1855–1888) — prozaik ros., przedstawiciel dekadentyzmu, autor przepojonych liryzmem pesymistycznych nowel psychologicznych, sięgających po formy alegoryczne i symboliczne oraz wyrażające moralne i społeczne konflikty epoki; tu: odwołanie do opowiadania Czerwony kwiat (ros. Красный цветок). [przypis edytorski]

Gartenlaube, Über Land und Meer (niem.) — Altanka, Na lądzie i nad morzem (prawdopodobnie tytuły typowych motywów malarskich). [przypis edytorski]

garus — maź. [przypis edytorski]

garus — zupa owocowa. [przypis edytorski]

garybaldka — czerwona koszula, naśladująca ubiór żołnierzy Garibaldiego. [przypis edytorski]

garzć — dziś popr.: garść. [przypis edytorski]

garzec a. garniec — daw. miara objętości ciał płynnych i sypkich, w XIX w. wynosząca ok. 4 litry. [przypis edytorski]

Gasiński, Edmund (1860–1924) — aktor teatralny i kabaretowy (a od 1916 r. także filmowy), śpiewak, tancerz, reżyser teatralny. [przypis edytorski]

Gasiński, Edmund (1860–1924) — polski aktor, śpiewak, tancerz. [przypis edytorski]

gaskamera — inaczej: komora gazowa; urządzenie do uśmiercania ludzi trującym gazem. Uśmiercanie gazem (zwykle preparatami cyjanowodoru, np. cyklonem B) było jednym ze sposobów masowego mordowania przez nazistów w czasie drugiej wojny światowej.

Początkowo naziści wykorzystywali trujące właściwości spalin samochodowych, uśmiercając nimi w ramach Akcji T4 niemieckie dzieci z widocznymi wadami rozwojowymi, przebywające w instytucjach opiekuńczych, następnie dorosłe osoby z niepełnosprawnością intelektualną lub chore psychicznie (szacuje się, że w sumie w ten sposób zamordowali ok. 300 tys. osób, początkowo obywateli Niemiec i Austrii, z czasem także Polski z terenów okupowanych przez III Rzeszę). Od 1942 r., kiedy Akcja T4 została zakończona, zaangażowany w nią personel i sprzęt skierowano do obozów koncentracyjnych i obozów zagłady. Trujących gazów używano w ciężarówkach (po raz pierwszy użyto ich do zamordowania ludzi ze względu na ich narodowość w lutym 1942 r., było to ok. 4 tys. osób narodowości romskiej i ok. 4 tys. żydowskiej), następnie w pomieszczeniach istniejących już budynków (np. w piwnicach zamków), a z czasem w specjalnie wybudowanych pomieszczeniach, które miały udawać łaźnie. Takie komory gazowe funkcjonowały na Majdanku, czyli obozie, w którym przebywała i została zamordowana autorka wiersza.

[przypis edytorski]

Gaskell, Elizabeth (1810–1865) — angielska pisarka, biografka Charlotte Brontë. [przypis edytorski]

Gaskończyk — człowiek pochodzący z Gaskonii, historycznej krainy w płd.-zach. Francji; Gaskończycy słynęli z waleczności, dumy i chełpliwości. [przypis edytorski]

Gaskończyk — mieszkaniec Gaskonii, historycznej krain w płd.-zach. Francji. [przypis edytorski]

Gaskończyk —mieszkaniec lub ktoś pochodzący z Gaskonii, historycznej dzielnicy Francji. [przypis edytorski]

gaskonada (daw.) — pyszałkowatość, samochwalstwo. [przypis edytorski]

gaskonada (z fr. gasconnade) — błazeństwo, przechwałki, chełpliwość. [przypis edytorski]

gaskonada (z fr.) — przechwałki, bufonada, chełpliwość (mieszkańcy Gaskonii, krainy w płd.-zach. Francji, mieli w kraju opinię chełpliwych). [przypis edytorski]

gasnął — dziś popr. forma: gasł. [przypis edytorski]

gaspadin (ros., fonet.) — pan. [przypis edytorski]

Gaspadyń fiesor (…) ona okropno trudnaja — Panie psorze, nie nauczyłem się tej lekcji, w żaden sposób nie mogłem się jej nauczyć. Dlaczego? Bo jest okropnie trudna. (Uczeń próbuje mówić po rosyjsku, nadając polskim wyrazom rosyjskie brzmienie i końcówki). [przypis edytorski]

Gassendi a. Gassend, Pierre (1592–1655) — francuski filozof, astronom i matematyk; uważa się, że Cyrano był jednym z jego uczniów. [przypis edytorski]

Gassendi, Pierre (1592–1655) — filozof i matematyk fr., profesor Kolegium Królewskiego w Paryżu; odnowiciel w duchu chrześcijańskim atomistycznej filozofii Epikura (z odrzuceniem np. koncepcji materialności duszy i odwieczności atomów); jako pierwszy obserwował przejście Merkurego na tle tarczy Słońca w 1631 r. [przypis edytorski]

Gassendi, Pierre (1592–1655) — fr. matematyk i fizyk. [przypis edytorski]

Gaston Arman de Caillavet (1869–1915) — fr. dramatopisarz, w latach 1901–1915 współpracował z komediopisarzem Robertem de Flersem. Przyjaźnił się z Marcelem Proustem. [przypis edytorski]

Gaston de Foix (1489–1512) — książę de Nemours, francuski dowódca wojskowy, zginął w zwycięskiej dla jego wojsk bitwie pod Rawenną. [przypis edytorski]

gaszek a. gach (daw.) — kochanek. [przypis edytorski]

gaszek (daw.) — kochanek. [przypis edytorski]

gaszek (daw.) — zdrobnienie od gach, tj. kochanek. [przypis edytorski]

gaszek (daw.) — zdrobn. od gach (pogardl.): kochanek, zalotnik. [przypis edytorski]

gaszek — kawaler, chłopak. [przypis edytorski]

gaszek — zdrobn. od: gach; kochanek. [przypis edytorski]

gaszkostwo (daw.) — młodość, czasy kawalerskie (od daw. gach: młodzieniec). [przypis edytorski]

Gasztold był przymusowym zwolennikiem antydekadenckiej nagonki, w której pętach widzieliśmy już Strumieńskiego (por. s. 169 i dalsze) — autor w ten sposób opatrzył odsyłaczami wewnątrztekstowymi pierwodruk swej powieści; w tym przypadku na odnośnej stronie znajduje się fragment rozdz. VIII: „Ludzie subtelni i czuli zaczęli zazdrościć półgłówkom, zaczęli szukać ożywczych soków, bredzić o kwietyzmie, chorobliwości, wybujałościach cywilizacji, aż wreszcie zgodnie stwierdzono, że się jest do niczego, a za jakiś czas, że się już jest na drodze do poprawy i czynów. (…) Strumieński przebył już swoją awanturę erotyczną, nie przyciągała go więc odwrotna strona medalu, zwierciadło grzechu nie kusiło go do grzechu, ale wessał w siebie teorię i dobijał nią to, czego mu jeszcze nie zohydziły Ola i nowe jego zachcianki. Bał się wprawdzie, że charakteru jego nie można już naprawić, ale na wypadek, gdyby tak było niestety, zamierzał przybrać przynajmniej pozór, że jest innym, wstydzić się i żyć ze swoim »garbem psychicznym« wśród ludzi incognito”. [przypis edytorski]

Gasztold znajdował się pod wpływem nowoczesnych ogólników o rasach, kastach, sferach itd. (…) (Por. także zapatrywania Roberta s. 54) — autor w ten sposób opatrzył odsyłaczami wewnątrztekstowymi pierwodruk swej powieści; w tym przypadku we wskazanym miejscu znajduje się fragment: „[Piotr] niezaspokojony swój apetyt pokrywał miną dumnej obojętności. Ale na tej odmianie dumy Robert się nie poznawał i widział w niej tylko dziedziczną służbistość Piotra, bo chciał go uważać za »zdrową plebejuszowską naturę«, siebie samego zaś miał za »naturę arystokratyczną«, delikatną, trochę chorą, ale przede wszystkim souverain, ale subtelną i zdolną nie tylko do wyczuwania, lecz i wytwarzania wrażeń estetycznych”. [przypis edytorski]

Gaszyński, Konstanty (1809–1866) — polski poeta, prozaik, publicysta i tłumacz; uczestnik powstania listopadowego, emigrant; przyjaciel Zygmunta Krasińskiego. [przypis edytorski]

Gaszyniec — chodzi zapewne o Gajowca, postać z Przedwiośnia Żeromskiego; był to ideowiec zaangażowany w odbudowę Polski porozbiorowej, urzędnik państwowy. [przypis edytorski]

Gateshead — miasto w płn.-wsch. części Anglii. [przypis edytorski]

Gat — starożytne miasto, stolica Pentapolis Filistyńskiej; miejsce urodzenia Goliata (1Sm 17,23); w czasie ucieczki Dawida przed Saulem, miastem Gat władał król Akisz (1Sm 21,11). [przypis edytorski]

gaúcho (port) — południowoamerykański pasterz była, odpowiednik północnoamerykańskiego kowboja. [przypis edytorski]

gaucho (port.) — południowoamerykański pasterz była, odpowiednik północnoamerykańskiego kowboja. [przypis edytorski]

Gaudeamus a. Gaudeamus igitur (łac.: cieszmy się zatem) — pieśń studentów, pochodząca ze średniowiecza. [przypis edytorski]

Gaudeamus igitur (łac.) — cieszmy się więc (pierszy wers popularnej śrdw. pieśni studenckiej). [przypis edytorski]

Gaudeamus igitur (łac.) — cieszmy się więc (początek popularnej pieśni studenckiej). [przypis edytorski]

gaudeamus igitur (łac.) — cieszmy się zatem; pierwsze słowa popularnej, biesiadnej pieśni studenckiej pochodzącej z czasów średniowiecza, obecnie wykonywanej podczas oficjalnych uroczystości uniwersyteckich. [przypis edytorski]

Gaudeamus igitur (łac.: cieszmy się zatem) — pieśń studentów, pochodząca ze średniowiecza. [przypis edytorski]

Gaudeamus (łac.: radujmy się) — pierwsze słowo pieśni studenckiej Gaudeamus igitur, obecnie uroczystej i wykonywanej podczas oficjalnych uroczystości, niegdyś śpiewanej podczas studenckich biesiad. [przypis edytorski]

gaudeant bene nanti (łac.) — niech radują się bogaci. [przypis edytorski]

gaudeant bene nati (łac.) — niech radują się dobrze urodzeni. [przypis edytorski]

gaudeo (łac.) — cieszę się. [przypis edytorski]

gaudium (łac.) — radość. [przypis edytorski]

gaudium (łac.) — radość, wesołość. [przypis edytorski]