Przypisy

zamrocz (neol.) — mrok, ciemność a. zamroczenie, oszołomienie. [przypis redakcyjny]

zamszowy — z cienkiej skórki rękawiczkowej. [przypis redakcyjny]

zamtuz — dom rozpusty. [przypis redakcyjny]

Zamyśliłem się, a on cztery kije włożył / Pod siodło: tak go ukradł — Sakrypant siedział na koniu zamyślony na wiadomość o klęsce swego ludu, gdy wtem Brunel podstawił cztery kije pod siodło i konia spod niego ukradł. U Bojarda (Księga II, Pieśń V) miał Brunel użyć jednego tylko pala (un gran bastone). [przypis redakcyjny]

zanadto dłoń mą otwierałem — Przez dłoń zanadto otwartą poeta plastycznie wyraża wadę marnotrawstwa. [przypis redakcyjny]

za nastolkami (starop.) — za protekcją. [przypis redakcyjny]

Za niebem tyle tu mi lat żyć trzeba, ile tam w życiu przeżyłem bez nieba — Ci, co do ostatniego kresu życia żal i pokutę za grzechy odkładają, nim się dostaną na górę czyśćcową, tak długo muszą czekać, aż się czas ich życia ziemskiego wypełni. [przypis redakcyjny]

zaniechać — porzucić. [przypis redakcyjny]

zaniechać* (starop.) — opuścić; Już ja tobie, moja matko (…) zaniechać: fragment ten wiernie odpowiada charakterowi ówczesnych polskich pieśni weselnych (pożegnanie domu rodzinnego przez pannę młodą). W folklorze polskim pieśń pożegnalna panny młodej była leksykalnie bliska (są tu liczne analogie) pieśniom żałobnym. Istnieje teoria, że mamy tutaj do czynienia z aluzją do pożegnania Antygony z mieszkańcami Teb w tragedii Sofoklesa. [przypis redakcyjny]

Za Niemen tam precz (…) — początek pieśni Augusta Bielowskiego (1806–1876), która współcześnie cieszyła się wielką popularnością (tu w wersji nieco zmienionej). [przypis redakcyjny]

za nie — w rękopisie niewyraźnie, może: za nic. [przypis redakcyjny]

Zaniol — Zanniolo, kanał spławny, uchodzący do Po di Pomaro pod Bastią. [przypis redakcyjny]

Zanke z Lagodoro — Michał Zanke także skażonym był urzędnikiem, zarządzając okręgiem Lagodoro. [przypis redakcyjny]

zantejski — pochodzący z wyspy Zante na Morzu Jońskim [ob. Zakintos; w latach 1815–1864 wyspa wchodziła w skład znajdującego się pod brytyjskim protektoratem państwa noszącego nazwę Zjednoczone Kraje Wysp Jońskich, które następnie zostało zlikwidowane, a jego terytoria przekazane Grecji]. [przypis redakcyjny]

zanurzy — w rękopisie dla rymu: zanorzy. [przypis redakcyjny]

zaocznie — tu: obiektywnie, niezależnie od tego, co się widzi. [przypis redakcyjny]

zaoczyć (przestarz.) — zobaczyć. [przypis redakcyjny]

zaokrąglone po obu stronach liścia dębowego wykąty — Na marginesie rysunek liścia dębowego. [przypis redakcyjny]

za ostatnią (daw.) — w ostatnim razie. [przypis redakcyjny]

za ostatnią zapiąć i założyć — mowa o dziurce do ściągania pasa. [przypis redakcyjny]

zapach dryjakwowy — tu: zapach starego wina. W liście pisanym z Berlina 17 II 1796 prosi Krasicki brata Antoniego, by przysłano mu wina: „starego, wytrawionego, driakwią pachnącego, choćby i 100 dukatów kosztowało, beczkę lub dwa antały”. (I. Krasicki, Pisma wybrane, t. IV, s. 310). [przypis redakcyjny]

zapadła koszem — założyła obóz. [przypis redakcyjny]

zapadła — tu: zaskoczyła. [przypis redakcyjny]

zapałać się (starop.) — wykręcać, [rumienić się]. [przypis redakcyjny]

Zapał polskiego wzroku ugasza się łzami — w związku z poprzednim wierszem: nie trwóż się: nie płacz, bo twoje łzy gaszą zapał żołnierzy. [przypis redakcyjny]

zapał — tu: lont. [przypis redakcyjny]

zapalączka (gwar.) — gorączka. [przypis redakcyjny]

zapamiętałe — niebaczne. [przypis redakcyjny]

zapamiętały — uparty w złym. [przypis redakcyjny]

zapamiętali — nie pamiętający (o dobrodziejstwach Boga). [przypis redakcyjny]

za pana stolnika — Stanisław August był przed elekcją, w latach 1755–1764, stolnikiem litewskim. Po w. 52 w redakcji satyry przesłanej królowi znajdowały się następujące dwa wiersze: „Los się u nas na królów rodowitych sroży, / Nikt prorokiem w ojczyźnie, wyrok to jest boży.” (I. Krasicki, Satyry i listy, s. 61). W pierwotnej redakcji satyry ww. 49–50 brzmiały: „Co sprawiło gołębski ów spisek zdradziecki, / Jeśli nie to, że Michał zwał się Wiszniowiecki.” (I. Krasicki, Satyry i listy, wydanie krytyczne Ludwika Bernackiego, Lwów 1908, s. 60–61). Dwuznaczność pierwszego z nich o konfederacji gołębskiej usunął Krasicki na życzenie króla, wobec czego pod „spiskiem zdradzieckim” można rozumieć jedynie konfederację szczebrzeszyńską. Została ona zawiązana w r. 1672, pod przewodnictwem Jana Sobieskiego, wówczas hetmana w. koronnego, przeciw Michałowi Korybutowi, wyniesionemu na tron przez popleczników dworu austriackiego. Podobnie jak późniejsza opozycja przeciw Janowi III, związanemu ze stronnictwem francuskim, była ona raczej, nie jak chce Krasicki — wystąpieniem szlachty przeciwko królowi–rodakowi, ale wyrazem walki o władzę między stronnictwami magnackimi, szukającymi poparcia u dworów zagranicznych. Krasicki robi tu oczywistą aluzję do tarć między stronnictwem Czartoryskich, które przeprowadziło wybór Stanisława Poniatowskiego na króla, a zwolennikami kandydatury saskiej. [przypis redakcyjny]

z aparaty — tu: z gotowością (do wojny), z przyborami. [przypis redakcyjny]

zaparolować — podnosić stawkę, co się oznacza przez załamanie rogu karty. [przypis redakcyjny]

zapaseczka — zapaska, w stroju chłopek była zarazem fartuchem i pelerynką, zależnie od uwiązania. [przypis redakcyjny]

zapaszysty (daw.) — wonny. [przypis redakcyjny]

zapaszysty — pachnący. [przypis redakcyjny]

Zapewnieś czytał przeczucie Mickiewicza o Tobie — w wykładach Collège de France z d. 6 i 13 czerwca 1843. [przypis redakcyjny]

zapierać (starop.) — zamykać. [przypis redakcyjny]

zaplecieńszy (starop.) — zawilszy; [bardziej skomplikowany]. [przypis redakcyjny]

Za pobytem na dworze Zamojskiego przemawiałyby ścisłe i zażyłe stosunki z wielkim hetmanem dwu stryjów, Jana i Andrzeja; jakoż istotnie jeden z synów tłumacza Eneidy przebywał jakiś czas w otoczeniu Zamojskiego. — [por.] ks. Gacki, O rodzinie Jana Kochanowskiego, s. 54; [Wacław Aleksander] Maciejowski, Piśm[iennictwo polskie od czasów najdawniejszych aż do roku 1830], D. 212. [przypis redakcyjny]

zapomniałe (starop. forma) — niepamiętliwe [pióro]. [przypis redakcyjny]

zapomoga — bezzwrotna pomoc. [przypis redakcyjny]

zapona (daw.) — to, co służy do zapinania: spinka, guz. [przypis redakcyjny]

Zaporożcy — Kozacy z Zaporoża. [przypis redakcyjny]

Zaporożec — Kozak z Zaporoża. [przypis redakcyjny]

Zaporoże — kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich; poroh (ukr.: próg) — naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę. [przypis redakcyjny]

Zaporoże — kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]

Zaporoże — tu: Kozacy z Zaporoża, niepozostający stale na niczyim żołdzie. [przypis redakcyjny]

Zaporożu — tu: Kozakom zaporoskim. [przypis redakcyjny]

zapowietrzony (przestarz.) — chory zakaźnie. [przypis redakcyjny]

za powrotem bierze pięć za jedno — Dawnymi czasy każda podróż tyle przedstawiała niebezpieczeństw, że wybierający się w daleką drogę składał w depozyt sumę pieniędzy, którą za powrotem odbierał pięć za jeden. Jeśli nie wrócił, suma zostawała własnością depozytariusza. [przypis redakcyjny]

zapoznany (daw.) — niedoceniony. [przypis redakcyjny]

Zaprawdę, daleką była ironia od mego serca, gdym Cię prosił… — mowa o następujących uwagach Reeve'a z dnia 6 czerwca 1831: „Nie ma wstydu, nie ma hańby. Znamy je tylko tu, na ziemi. Tak, ból, cierpienie są związane z ziemską gliną, oto wszystko. W tej chwili właśnie przeczytałem Twój list. Nie miałem zamiaru dzisiaj do Ciebie pisać, wobec tego, że mam list do Bineta już zupełnie gotowy. Lecz tego już zanadto; jesteś nieszczęśliwy, a ja mogę tylko pisać listy do Ciebie. — Wybrałeś. Wybór jest straszny, ale koniecznie trzeba było go uczynić. Teraz, gdy się zdecydowałeś być tylko synem, módl się, cierp i kochaj tych, którzy Ci pozostali. I ja do nich należę, i mnie także bardzo trzeba Twojej miłości. Nie masz słuszności, utrzymując, że nie powinienem więcej Cię bronić. To co piszesz, jest ironią uczucia albo stylu. Ironia nie przystoi cierpiącemu, tem mniej przystoi cierpiącemu chrześcijaninowi. — Ja, choć nie jestem ani zawadiaką, ani rębaczem zawodowym, wygłaszać będę wszędzie zdanie moje o Tobie swobodnie i uczciwie. Wypowiedziałem je w Paryżu, powiem i tu wszystkim, którzy Cię znają lub mogą poznać. Mało jest ludzi tak zuchwałych, by mi zaprzeczyli, gdy mówię o Tobie. Zresztą cóż by na tem zyskali? Zysk jest dla nich wszystkiem, dla nas niczem. Przyjaźń jest tutaj towarzystwem dla fabrykacji maszyn parowych, albo też dróg o żelaznych szynach. Nasza przyjaźń jest dla nas bardziej odpowiednia”. [przypis redakcyjny]

zaprawiony — rozłakomiony. [przypis redakcyjny]

za procentem — Papkin usiłuje dać do zrozumienia, jakoby posiadał jakiś kapitał w zastawie i tylko nieregularne wypłacanie procentów wprawiło go w kłopoty pieniężne. [przypis redakcyjny]

zaprzeć — tu: zamknąć. [przypis redakcyjny]

za psy — za psami. [przypis redakcyjny]

zapust (starop.) — zagajnik. [przypis redakcyjny]

zapusty — tu: gąszcze. [przypis redakcyjny]

zarabiać* — tu: pracować na roli. [przypis redakcyjny]

zaraszczać — dziś popr.: zarastać. [przypis redakcyjny]

Zaratustra — prorok i reformator religii staroirańskiej, mazdaizmu, żyjący prawdopodobnie na przełomie VII i VI w. p.n.e. [przypis redakcyjny]

Zaraz do czoła sięgnąłem palcami — Pozbycie się jakiej bądź złej skłonności nie objawia się jako wypadek wyraźny i określony, ale raczej jest skutkiem długiej rozwagi, wewnętrznej walki; aż na koniec tajemniczym tryumfem dobrej woli, niewyraźnie jak noc do porannego zmroku, a zmrok do dziennego światła, na jaw wychodzi. Dlatego poeta nie uważa, że pierwsze P za powiewem anielskiego skrzydła zniknęło. [przypis redakcyjny]

zaraz* — jednocześnie, za jednym razem. [przypis redakcyjny]

Zaraz napisałem do ojca, by się dowiedział o nich i doniósł mi (…) — synów Sołtana porwano na rozkaz cara Mikołaja i wywieziono do Moskwy do korpusu kadetów. Najmłodszy syn, Michał, miał wtedy niespełna cztery lata. [przypis redakcyjny]

Zaraz odsłania (…) przyczepił — Iliada, IV, 105–111. [przypis redakcyjny]

zaraz (starop.) — naraz, [nagle]. [przypis redakcyjny]

zaraz (starop.) — razem. [przypis redakcyjny]

za raz (starop.) — równocześnie. [przypis redakcyjny]

za raz (starop.) — za jednym razem. [przypis redakcyjny]

zaraz — [tu:] zarazem. [przypis redakcyjny]

zardzewiałe. [przypis redakcyjny]

zarębuj — zastawiaj. [przypis redakcyjny]

zarekomendowanych — poleconych. [przypis redakcyjny]

zarizaw (ukr.) — zarżnąłem. [przypis redakcyjny]

z Armeniaku […] przywiódł ich grof — Jan III d'Armagnac. [przypis redakcyjny]

z Armodem mężny Arystoi — Harmodius i Arystogejton zabili tyrana Hipparcha. [przypis redakcyjny]

zarównać (starop.) — odpłacić. [przypis redakcyjny]

zarównany (starop.) — zagodzony. [przypis redakcyjny]

zarucko (gw.) — zaraz. [przypis redakcyjny]

zarydzał (daw.) — zaczerwienił się. [przypis redakcyjny]

zarządzenia — zob. Pamiętnik egotysty. [przypis redakcyjny]

zarzą — zorzą. [przypis redakcyjny]

zarza — dziś: zorza. [przypis redakcyjny]

zarza — zorza. [przypis redakcyjny]

zarzezany — zabity (nożem). [przypis redakcyjny]

zarzut robi Anglik (…) — Adam Smith, The Theory of Moral Sentiments, p. I sec. 2, ch. I p. 41 (1761). [przypis redakcyjny]

zaś duński od więźnia — jeżeli kopista nie pomylił, to więzień byłby tu użyty w znaczeniu czynnym: ten, co co więzi (por. przekupień); być może jest to pomyłka i powinno być: „więźniem od Helego”. [przypis redakcyjny]

zaśle — wyśle. [przypis redakcyjny]

zaślubiono było (starop.) — obiecane [było]. [przypis redakcyjny]

zaś — z Warszawy. [przypis redakcyjny]

zasada formowa — principium formale; zasada w języku scholastyki średniowiecznej, według której kształcą się formy. [przypis redakcyjny]

zasadka (daw.) — zasadzka. [przypis redakcyjny]

zasadka (starop. forma) — zasadzka. [przypis redakcyjny]

Zasadniczym rysem mojej teorii (…) — Schopenhauer charakteryzuje tu sam trafnie swoją filozofię. Por. Überweg, op. cit., s. 102. [przypis redakcyjny]

Zasady — ułożone przez Ignacego Potockiego Zasady do poprawy Rządu, przedłożone Sejmowi 17 grudnia 1789 w imieniu wybranej 7 września tzw. Deputacji do formy Rządu, pod przewodnictwem biskupa Krasińskiego. [przypis redakcyjny]

Zasady, z których wyprowadzają się powyższe reguły, zostały ustalone w „Umowie społecznej” — por. Wstęp. [przypis redakcyjny]

Zasadzając swoją niezwyciężoność na baśniach — wojna z innowiercami jest dla wyznawców islamu wojną świętą, podjętą w sprawie Boga, który nie może być zwyciężony. [przypis redakcyjny]

zasadzone — nastawione umyślnie. [przypis redakcyjny]

zasępiwszy nos — nie ochoczo, nie wesoło. [przypis redakcyjny]