Przypisy

bogoiskatielstwo — ros. bogoiskatiel: szukający Boga; prąd religijno-filozoficzny w Rosji. [przypis edytorski]

bogomodlca (daw.) — modlący się do Boga. [przypis edytorski]

bogomolca — człowiek pobożny, modlący się do Boga; por. starop. słowo bogomodlca. [przypis edytorski]

bogomolnik — tu: osoba nawiedzona religijnie; generalnie: członek odłamu chrześcijaństwa (oraz antyfeudalnego ruchu religijnego) zw. też bogomolcami a. bogomiłami, który powstał w związku z wystąpieniem w X w. Jeremiasza zw. Bogomiłem, obejmował tereny dzisiejszej Bułgarii, a następnie Serbii oraz Bośni i ideowo wpłynął na późniejsze ruchy religijne katarów i albigensów; bogomolcy zbliżali się w swoich koncepcjach teologicznych i kosmogonicznych do manicheizmu, twierdzili, że Bóg Ojciec zrodził dwóch synów, złego Satanaela i dobrego Logosa, z których pierwszy stworzył świat materialny w akcie buntu i złośliwości, że w człowieku jedynie pierwiastek duchowy jest dobry i pochodzi od Logosa, ciało zaś podlega złemu Satanaelowi; bogomolcy zostali potępieni zarówno przez katolickie papiestwo, jak i kościół prawosławny, żyli w ascezie, krytykowali hierarchię kościelną, odrzucali sakramenty i wiarę w zmartwychwstanie. [przypis edytorski]

bogomolstwo — a. bohomolstwo tu: pobożność, akty pobożności; por. starop. słowo bogomodlca: człowiek pobożny, modlący się do Boga. [przypis edytorski]

bogomolstwo — a. bohomolstwo tu w znaczeniu: pobożność; por. starop. słowo bogomodlca (tu zniekształcone brzmieniowo): człowiek pobożny, modlący się do Boga. [przypis edytorski]

Bo go piorun z rodzeństwem i mieszkaniem spalił — wg legendy Władysław Siciński zginął od uderzenia pioruna. [przypis edytorski]

Bogorska, Helena (1875–1920) — śpiewaczka operetkowa. [przypis edytorski]

bogowie do obcych podobni wygląd swój odmieniają, zwiedzając miasta śmiertelnych — Odyseja XVII 485–486. [przypis edytorski]

bogowie many (mit. rzym.) — duchy przodków. [przypis edytorski]

Bogowie piorunu, ang. Gods of the Lightning — dramat w trzech aktach, napisany przez Maxwella Andersona i Harolda Hickersona, wystawiany na Broadwayu w 1928, inspirowany sprawą Sacco i Vanzettiego. [przypis edytorski]

Bogowie sprzedają nam wszelkie dobro (…) — cytat z Epicharma z Kos, przytoczony przez Ksenofonta (Wspomnienia o Sokratesie, II, 1, 20). [przypis edytorski]

Bogowie Żemajtys — bogowie żmudzcy, litewscy. [przypis edytorski]

Boguchwaa (gw.) — Boguchwała. Uproszenie wymowy cząstki -ała. [przypis edytorski]

bogumilski a. bogomilski — odnoszący się do ruchu religijnego zwanego bogomili lub bogomolcy, którego uczestnicy nie wierzyli w Stary Testament i głosili, że Szatan jest synem Boga, starszym bratem Jezusa. Sekta powstała w X w. w Bułgarii; z czasem większość wyznawców przeszła na islam lub katolicyzm. [przypis edytorski]

Bogu nadana jest nazwa kwatermistrza — mowa o tytule tłumaczonym jako „Pan Zastępów” (tj. oddziałów wojska), występującym wielokrotnie w Biblii, np. w 1 Sm 1, 3. [przypis edytorski]

bogunki a. boginki (mit. słow.) — nimfy rzeczne. [przypis edytorski]

Bogun, właśc. Iwan Bohun (ukr. Іва́н Богу́н, zm. 1664) — pułkownik kozacki, zwolennik Bohdana Chmielnickiego, uczestnik wielu bitew, bojownik o niepodległość Ukrainy; pierwowzór jednego z negatywnych bohaterów Ogniem i mieczem H. Sienkiewicza. [przypis edytorski]

Bogurodzica — najstarsza znana polska pieśń religijna, często (jak w tej scenie) pełniąca rolę zbliżoną do hymnu narodowego. Tekst zachował się w rękopisie z 1407 roku. [przypis edytorski]

Bogurodzica — Publikowana tu wersja utworu jest to tzw. przekaz Ab, czyli wersja tekstu znajdująca się w Decisiones rote Wilhelmi Harborg z 1408 r. (Biblioteka Jagiellońska, rkps 408). Klasyfikację i dokładny opis wszystkich znanych wersji zapisu zawiera opracowanie: Bogurodzica, oprac. J. Woronczak, wstęp językoznawczy E. Ostrowska, oprac. muzykologiczne H. Feicht, Wrocław 1962, Biblioteka Pisarzów Polskich, Seria A, nr 1. Tekst niniejszy stanowi transkrypcję, a więc uwspółcześnienie oryginalnego zapisu. Zabieg taki jest bardzo pomocny przy lekturze, ponieważ w transliteracji, a więc odtworzeniu literami drukowanymi pierwotnego zapisu rękopiśmiennego, pojawiają się specyficzne, indywidualne sposoby zapisywania wyrazów np. „mathko” zamiast: matko; „thwe” zamiast: twe; „wtwego” zamiast: u twego; zaś sam początek utworu wygląda następująco: „Bogw rodzicza dzewicza”. Pieśń składa się z trzech, powstałych w różnym czasie części. Pierwsza z nich, najstarsza, obejmuje dwie zwrotki i powstała między X a XIV w. (zapewne w pierwszej poł. XIII w.). Kolejne cztery zwrotki (wielkanocne) pochodzą prawdopodobnie z XIV w. Ostatnia część (pasyjna) składa się z dziewięciu zwrotek i powstała w drugiej poł. XIV w.; część może też pochodzić z wieku XV. Pominięto luźne zwrotki z wydania w oprac. J. Łosia. [przypis edytorski]

Bogusławski, Władysław (1839–1909) — krytyk literacki, muzyczny i teatralny, nowelista, tłumacz, reżyser; uczestnik powstania styczniowego, w 1869 r. powrócił z zesłania; związany z „Kurierem Warszawskim”, „Wieńcem” (w 1872 kierował pismem), „Kurierem Codziennym” (od 1887), „Gazetą Polską” i „Tygodnikiem Ilustrowanym” i in., redaktor „Biblioteki Warszawskiej” (od 1890); w kilku pismach prowadził stałe rubryki muzyczno-teatralne. [przypis edytorski]

Bogusławski, Wojciech (1757–1829) — polski aktor, dramatopisarz, reżyser, dyrektor teatru; autor m.in. opery komicznej Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale (1794). [przypis edytorski]

Bogusław V Wielki (ok. 1318–1374) — książę Rugii, wasal króla Danii. [przypis edytorski]

bogu wojny — Aresowi. [przypis edytorski]

Bogu zaś, co w niechybnej strzały puszcza mierze — Apollinowi. [przypis edytorski]

Bohater gór i przepaści — najprawdopodobniej chodzi o nagrodę książkową. W wersji angielskiej mowa o Naval Heroes. Sea Kings and Naval Heroes. A book for boys to książka brytyjskiego pisarza Johna Georga Edgara (1834–1864), autora często piszącego literaturę przeznaczoną głównie dla chłopców. [przypis edytorski]

Bohaterka z Wörth — niem. Die Heldin von Wörth, powieść Adolfa Schirmera, wyd. w 1870 w serii „Biblioteki groszowej”. [przypis edytorski]

bohaterny — dziś: bohaterski. [przypis edytorski]

bohaterów Grecji i Hiszpanii — walczących w wojnach narodowowyzwoleńczych: w Hiszpanii w 1808–1814, przeciwko okupacyjnym wojskom Napoleona, oraz w Grecji w 1821–1832, przeciw Imperium Osmańskiemu. [przypis edytorski]

bohaterowie przedwłodzimierzowscy — tzn. z czasów przed panowaniem twórcy średniowiecznego państwa ruskiego Włodzimierza Wielkiego. [przypis edytorski]

bohaterskie zachowanie się rodzonego ojca poety, Wincentego, pod Saragossą na czele ułanów polskich — autor ma zapewne na myśli najsłynniejszą w historii szwoleżerów polskich epoki napoleońskiej szarżę na przełęczy Somosierra w Hiszpanii; Wincenty Krasiński był dowódcą 1 Pułku Szwoleżerów-Lansjerów Gwardii Cesarskiej, ale sam nie brał udziału w szarży. [przypis edytorski]

bohatery — dziś: bohaterzy a. bohaterowie. [przypis edytorski]

bohatery — dziś popr. forma M. lm: bohaterowie. [przypis edytorski]

bohatery — dziś popr. forma M. l. mn.: bohaterowie. [przypis edytorski]

bohatery — dziś popr. forma W. l.m.: bohaterowie. [przypis edytorski]

bohatyr (daw.) — dziś: bohater. [przypis edytorski]

bohatyr — dziś: bohater. [przypis edytorski]

bohatyr — dziś popr: bohater. [przypis edytorski]

bohatyrka (starop. forma) — dziś popr.: bohaterka. [przypis edytorski]

bohatyrów — dziś popr. forma b.lm: bohaterów. [przypis edytorski]

bohatyrski — dziś popr.: bohaterski. [przypis edytorski]

bohatyrski (starop. forma) — dziś popr.: bohaterski. [przypis edytorski]

bohatyr (starop. forma) — bohater. [przypis edytorski]

bohatyr (starop. forma) — dziś popr.: bohater. [przypis edytorski]

bohatyry — dziś popr. M. lm. bohaterowie. [przypis edytorski]

Bohdan — Józef Bohdan Zaleski (1802–1886), poeta romantyczny z tzw. szkoły ukraińskiej. M. Mochnacki nazywał jego styl „brylantowym”. [przypis edytorski]

bohdanka (daw.) — ukochana. [przypis edytorski]

bohdanka (daw.) — ukochana, wybranka. [przypis edytorski]

Bohdanowski, Zygmunt (1893–1943) — pseud. „Bohdan”, „Bończa”; ur. w Dyneburgu absolwent Korpusu Kadetów w Kijowie, student Politechniki w Rydze, od 1818 r. w Wojsku Polskim, gdzie dosłużył się stopnia majora artylerii WP; więzień KL Auschwitz, rozstrzelany tamże 11 października 1943 r.; kawaler Orderu Virtuti Militari. [przypis edytorski]

Bohdan, własc. Bohdan Zenobi Chmielnicki (1595–1657) — ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654. [przypis edytorski]

Boh — duża rzeka płynąca przez zachodnią i środkową Ukrainę i wpadająca do Morza Czarnego pomiędzy Dniestrem a Dnieprem. [przypis edytorski]

Bohea — rodzaj czarnej herbaty gorszego gatunku. [przypis edytorski]

bohema — tu: niezorganizowany i niemoralny sposób bycia właściwy artystom. [przypis edytorski]

Bohnenkönig — Brauch, am Dreikönigstag einen König zu wählen (König wird, wer die in einen Kuchen eingebackene Bohne findet), der für einen Tag befehlen darf. [przypis edytorski]

bohomaza — dziś popr.: bohomaz. [przypis edytorski]

bohomaz — kiepski obraz. [przypis edytorski]

bohomaz — tu w pierwotnym znaczeniu: wizerunek bóstwa; dziś: nieudolnie namalowany obraz. [przypis edytorski]

bohomolstwo — a. bogomolstwo tu w znaczeniu: pobożność; por. starop. słowo bogomodlca (tu zniekształcone brzmieniowo): człowiek pobożny, modlący się do Boga. [przypis edytorski]

Boh (ros.) — Bóg. [przypis edytorski]

Boh — rzeka na terytorium dzisiejszej Ukrainy. Zaczyna swój bieg na Podolu, uchodzi do Morza Czarnego przez wspólny liman Dniepru i Bohu. [przypis edytorski]

Boh, Siniucha — dziś ukr. Piwdennyj Boh, Syniucha; rzeki w centralnej i płd. części Ukrainy. [przypis edytorski]

Boh trojcu lubit… (ros.) — Bóg lubi trójkę. [przypis edytorski]

Boh znaje (ukr. Бог знає) — Bóg jeden wie. [przypis edytorski]

boîte à surprises (fr.) — szkatułka z niespodzianką. [przypis edytorski]

Boiardo, Matteo Maria (1441–1494) — poeta wł., związany z dworem książąt d'Este w Ferrarze, hrabia di Scandiano, gubernator Modeny i Reggio Emilia; autor przekładów z łaciny na włoski, pieśni miłosnych Canzoniere (1476), w których opiewa swą muzę, Antonię Caprarę (poznał ją w 1469 r., jednak węzłem małżeńskim związał się z Taddeą Gonzaga di Novellara) oraz najbardziej znanego dzieła, poematu rycerskiego Roland zakochany (Orlando inamorato, 1483); zmarł po wkroczeniu do Włoch armii francuskiej Karola VIII. [przypis edytorski]

Boieldieu, François-Adrien (1775–1834) — francuski kompozytor, autor popularnych oper. [przypis edytorski]

Boileau-Despréaux — Nicolas Boileau-Despréaux (1636–1711), Dichter, Satiriker, bedeutender Literaturtheoretiker der franz. Klassik. [przypis edytorski]

Boileau, Nicholas (1636–1711) — francuski poeta i krytyk literacki, autor poematu Sztuka poetycka. [przypis edytorski]

Boileau, Nicholas (1636–1711) — fr. poeta i krytyk literacki, autor poematu Sztuka poetycka wyznaczającego kanon piękna okresu klasycyzmu. [przypis edytorski]

Boileau, Nicolas (1636–1711) — francuski poeta i krytyk, autor poematu Sztuka poetycka. [przypis edytorski]

Boileau, Nicolas (1636–1711) — francuski poeta i krytyk literacki; autor m.in. poematu dydaktycznego Sztuka poetycka, stanowiącego kodeks klasycyzmu, oraz heroikomicznego poematu Le lutrin (Pulpit, 1674–83), ośmieszającego duchowieństwo. [przypis edytorski]

Boileau, Nicolas (1636–1711) — francuski poeta i krytyk literacki; autor m.in. poematu dydaktycznego Sztuka poetycka, stanowiącego kodeks klasycyzmu. [przypis edytorski]

Boileau, Nicolas (1636–1711) — francuski poeta, pisarz i krytyk literacki. [przypis edytorski]

Boileau, Nicolas (właśc. Boileau-Despréaux) (1636–1711) — fr. poeta i krytyk, członek Akademii Francuskiej, autor Satyr i Listów oraz poematu Sztuka poetycka, kodeksu klasycyzmu. [przypis edytorski]

boimy (starop.) — oboczna formy pisowni w polszczyźnie XVI w. u Reja: bojemy. [przypis edytorski]

Boisdeffre, Raoul Le Mouton de (1839–1919) — francuski generał, szef Sztabu Generalnego w czasie sprawy Dreyfusa; na procesie Émile'a Zoli (1898) powołał się na istnienie dodatkowego dokumentu obciążającego Dreyfusa; kiedy później ujawniono, że dokument ten był fałszerstwem spreparowanym przez oficera wywiadu francuskiego, Boisdeffre podał się do dymisji i wycofał z życia publicznego. [przypis edytorski]

Boisguilbert, Pierre le Pesant Sieur de (1646–1714) — francuski ekonomista, przeciwnik polityki Colberta; po ukazaniu się w 1707 Dime royale Vaubana, który miał zbliżone pomysły, opublikował dodatek do swojego wcześniejszego dzieła Détail de la France z 1695, który w jednym z późniejszych wydań ukazał się pod tytułem Testament politique de M. de Vauban (1712), co zmyliło Woltera. [przypis edytorski]

Boisguillebert, Pierre le Pesant Sieur de (1646–1714) — francuski ekonomista, prekursor fizjokratyzmu, twórca ekonomii klasycznej we Francji. [przypis edytorski]

boisko — miejsce, gdzie młóci się zboże. [przypis edytorski]

boisko (reg.) — środkowa część stodoły, gdzie młócono zboże. [przypis edytorski]

boisko — środkowa część stodoły, gdzie młócono zboże. [przypis edytorski]

boisko — tu: część podwórza przeznaczona do bicia kłosów cepami w celu wyłuskania ziaren zboża; zwykle płaska, pusta przestrzeń. [przypis edytorski]

boisko — tu: plac boju. [przypis edytorski]

Bois, Kurt (1901–1991) — niemiecki aktor. [przypis edytorski]

Boisserée, Sulpiz (1783–1854) — niemiecki kolekcjoner sztuki i historyk sztuki; razem ze swoim bratem Melchiorem stworzył kolekcję, która zapoczątkowała galerię Starej Pinakoteki w Monachium. [przypis edytorski]

Boissier, Gaston (1823–1908) — francuski uczony, członek Akademii Francuskiej. [przypis edytorski]

Boissy, Louis (1694–1758) — poeta i dramaturg francuski, członek Akademii Francuskiej (1754), redaktor gazety „Mercure de France”. [przypis edytorski]

boiszcze (neol.) — bitwa, bój. [przypis edytorski]

bojać (gw.) — bać się. [przypis edytorski]

bojać się — dziś: bać się. [przypis edytorski]

bojać się — dziś popr.: bać się. [przypis edytorski]

bojać się (gw.) — bać się. [przypis edytorski]

bojahuz (ukr.) — tchórz. [przypis edytorski]

bojając się (gw.) — bojąc się. [przypis edytorski]

bojają (gw.) — boją. [przypis edytorski]

bojak — bojar (szlachcic ruski) bądź po prostu wojownik. [przypis edytorski]

Bo, jak mówią, do krain sennych wchód dwojaki: Bramą z kości słoniowej i bramą rogową. — w oryg. gra słów: elefas (kość słoniowa) i elefajresthaj (łudzić) oraz keras (róg) i krajnejn (spełniać). Dlatego sny fałszywe wychodzą z bramy z kości słoniowej, sny prawdziwe z bramy z rogu. [przypis edytorski]

bojak — wojak; żołnierz. [przypis edytorski]

bojała (gw.) — bała. [przypis edytorski]

bojałam się (gw.) — bałam się. [przypis edytorski]