Przypisy

arcanum (łac.) — tajemnica, sekret; tu B. lm arcana. [przypis edytorski]

archandria — poczet, orszak, rzesza, tłum. [przypis edytorski]

archangelski — archanielski. [przypis edytorski]

Archangielsk — miasto w północnej części europejskiej Rosji, nad rzeką Dwiną, w w pobliżu jej ujścia do Morza Białego; do czasu założenia Petersburga w 1703 Archangielsk był głównym portem Rosji. [przypis edytorski]

Archanioł — Archanioł Michał widnieje w herbie Kijowa i Kijowszczyzny. [przypis edytorski]

Archanioł — chodzi o Archanioła Gabriela, anioła zwiastowania, zmartwychwstania, miłosierdzia, kary, śmierci i objawienia, którego jednym z atrybutów jest trąbka. [przypis edytorski]

Archanioł Michał (rel.) — jeden z archaniołów w judaizmie, chrześcijaństwie i islamie, święty Kościoła katolickiego i prawosławnego. [przypis edytorski]

archanioł Michał (z hebr. Mika'el, dosł.: któż jak Bóg) — występuje w religiach żydowskiej, chrześcijańskiej oraz w Islamie. W tradycji judaistycznej jest jednym z siedmiu aniołów wyższego rzędu. Ochraniał Izrael (Dn 10,12–14); spierał się z szatanem o ciało Mojżesza (Jud 1,9). [przypis edytorski]

archanioł Rafael (rel.) — w tradycji żydowskiej i chrześcijańskiej jeden z najwyższych rangą aniołów. [przypis edytorski]

Archedemos — wspomniany powyżej wichrzyciel. [przypis edytorski]

Archelaos I Macedoński (zm. 399 p.n.e.) — król Macedonii (od 413 p.n.e.) z rodu Argeadów, reformator administracji, armii i handlu, mecenas sztuki greckiej. [przypis edytorski]

Archelaos I Macedoński (zm. 399 p.n.e.) — król Macedonii (od 413 p.n.e.) z rodu Argeadów, syn Perdikkasa II; dokonał wielkich zmian w administracji i armii, wzmocnił siłę militarną państwa. [przypis edytorski]

Archeopteryx, pol.: archeopteryks (paleont.) — rodzaj ptasiopodobnego dinozaura żyjącego w późnej jurze, ok. 150–145 mln lat temu; od odkrycia (1861) przez długi czas uznawany za bezpośredniego przodka współczesnych ptaków i ogniwo pośrednie łączące je z gadami, obecnie uważany za reprezentanta bocznej, wymarłej linii, blisko spokrewnionego z tym przodkiem. [przypis edytorski]

Arches — właśc. Arches Court; sąd kościelny (Kościoła Anglii) pod przewodnictwem Dziekana Arches rozstrzygający apelacje (ale też nowe sprawy) dla Prowincji Canterbury; jego odpowiednikiem w Prowincji York jest Chancery Court; nazwa Arches Court pochodzi od łuków (ang. arches) zdobiących stałą siedzibę sądu w kościele St Mary-le-Bow (Sancta Maria de arcubus) w Londynie. [przypis edytorski]

archetyp — pojęcie z psychologii Carla Gustawa Junga (1875–1961), oznaczające symbol pochodzący z tzw. nieświadomości kolektywnej, to jest z warstwy nieświadomości wspólnej wszystkim ludziom. [przypis edytorski]

Archezilaus, właśc. Archelaos I Macedoński (zm. 399 p.n.e.) — król Macedonii (od 413 p.n.e.) z rodu Argeadów, reformator administracji, armii i handlu; mecenas sztuki greckiej: gościł na swoim dworze wielkich poetów, dramatopisarzy, muzyków i malarzy; Sokrates odrzucił jego zaproszenie, przytoczoną anegdotę podaje Seneka, O dobrodziejstwach) 9. [przypis edytorski]

archidiakon — delegat biskupa na terenie diecezji lub okręgu kościelnego. [przypis edytorski]

Archidoxis magica (gr.-łac.) — wiedza magiczna, wiedza tajemna. [przypis edytorski]

archiduk (franc. archiduc) — arcyksiążę. [przypis edytorski]

Archiepiscopus Upsalen. — arcybiskup Uppsali. [przypis edytorski]

archijerej — wyższy duchowny prawosławny. [przypis edytorski]

Archiloch, Alkajos, Horacy — Archiloch (ok. 680–ok. 645 p.n.e) i Alkajos (ok. 620–ok. 550 p.n.e.): wybitni greccy poeci liryczni; Horacy (65–8 p.n.e.): wybitny rzymski poeta liryczny. [przypis edytorski]

Archiloch (ok. 680–ok. 645 p.n.e.) — wybitny grecki poeta liryczny; wpłynął swymi wierszami na klasyków, m.in. Alkajosa, Anakreonta, Kallimacha, Horacego. [przypis edytorski]

Archiloch (VII w. p.n.e.) — grecki poeta, znany ze złośliwych wierszy pisanych rytmem jambicznym. Według legendy miały one doprowadzić do samobójstwa człowieka, który odmówił mu ręki swojej córki. [przypis edytorski]

archimandryta (gr. ἀρχιμανδρίτης, archimandritis: szef owczarni) — duchowny sprawujący władzę nad klasztorem w Kościele prawosławnym, odpowiednik katolickiego opata. [przypis edytorski]

archimandryta — przełożony klasztoru prawosławnego. [przypis edytorski]

archimandryta — przełożony klasztoru w Kościołach wschodnich. [przypis edytorski]

archimandryta — przełożony prawosławnego klasztoru. [przypis edytorski]

Archimedes (ok. 287–212 p.n.e.) — największy matematyk, fizyk, inżynier i wynalazca starożytności; twórca podstaw statyki i hydrauliki; odkrywca zasady dźwigni, znany z powiedzenia „Daj mi punkt oparcia (poza Ziemią), na którym mógłbym stanąć, a poruszę Ziemię”. [przypis edytorski]

Archimedes (ok. 287–212 p.n.e.) — największy matematyk, fizyk, inżynier i wynalazca starożytności; twórca podstaw statyki i hydrauliki; autor traktatów o liczbie pi, o krzywych stożkowych i bryłach obrotowych, jako pierwszy posłużył się sumowaniem szeregów nieskończonych. Prawdopodobnie studiował w Aleksandrii. [przypis edytorski]

Archimedes (ok. 287–212 p.n.e.) — największy matematyk, fizyk, inżynier i wynalazca starożytności; twórca podstaw statyki i hydrauliki; odkrywca zasady dźwigni. [przypis edytorski]

Archimedes z Syrakuz (ok. 287–212 p.n.e.) — największy matematyk, fizyk, inżynier i wynalazca starożytności. [przypis edytorski]

Archimedes z Syrakuz (ok. 287–212 p.n.e.) — największy matematyk, fizyk, inżynier i wynalazca starożytności; twórca podstaw statyki i hydrauliki; autor traktatów o liczbie pi, o krzywych stożkowych i bryłach obrotowych, jako pierwszy posłużył się sumowaniem szeregów nieskończonych. [przypis edytorski]

Archimedes z Syrakuz (ok. 287–212 p.n.e.) — największy matematyk, fizyk, inżynier i wynalazca starożytności; twórca podstaw statyki i hydrauliki; autor traktatów o liczbie pi, o krzywych stożkowych i bryłach obrotowych, jako pierwszy posłużył się sumowaniem szeregów nieskończonych. Prawdopodobnie studiował w Aleksandrii. [przypis edytorski]

Archioka — prawdopodobnie Ortaköy, dziś dzielnica Stambułu. [przypis edytorski]

Archipelag — daw. Morze Egejskie. [przypis edytorski]

Archipelag Malajski — największy archipelag na Ziemi, złożony z ok. 20 tys. wysp między Azją Południowo-Wschodnią a Australią. [przypis edytorski]

Archipelag Mendany, fr. Archipel de Mendana — daw. fr. nazwa Markizów, grupy wysp wulkanicznych na Pacyfiku, ok. 4800 km na zach. od Meksyku. Zostały odkryte w 1595 przez hiszp. żeglarza Álvaro de Mendañę i nazwane na cześć markiza de Mendozy, ówczesnego wicekróla Peru. Od 1842 Markizy są francuską kolonią w ramach Polinezji Francuskiej. [przypis edytorski]

Archipelag — prawdopodobnie: Archipelag Cyklad na Morzu Egejskim. [przypis edytorski]

Archipelag Towarzyski — zapewne Polinezyjski. [przypis edytorski]

Archipelag — tu w pierwotnym znaczeniu: Morze Egejskie wraz z położonymi na nim wyspami; późniejsze jest dziś obowiązujące znaczenie, dotyczące każdego zgrupowania wysp o wspólnej historii geologicznej. [przypis edytorski]

archipelag Viti, właśc. Viti Levu — grupa niewielkich wysp otaczających Viti Levu, największą wyspę archipelagu Fidżi. [przypis edytorski]

Archipenko, Aleksander (1887–1964) — ukraiński rzeźbiarz, działający w Stanach Zjednoczonych. [przypis edytorski]

Archippa — w istocie jest to zniekształcony przydomek Alcybiadesa, znanego z urody ucznia Sokratesa. [przypis edytorski]

architektonika (z gr.) — tu: projekt, układ. [przypis edytorski]

architraw — spoczywająca bezpośrednio na głowicy kolumny dolna część belkowania. [przypis edytorski]

architraw — w budowlach antycznych belka leżąca bezpośrednio na górnej części kolumny. [przypis edytorski]

architraw — w budowlach staroż. belka leżąca bezpośrednio na górnej części kolumny. [przypis edytorski]

architraw — w budownictwie antycznym to dolna część belkowania leżąca bezpośrednio na głowicy kolumny. [przypis edytorski]

architraw (z łac.) — główna belka spoczywająca na kolumnach. [przypis edytorski]

architriclinus (z gr.) — przewodnik uczty, dyktujący tempo picia (łac. magister bibendi). [przypis edytorski]

archiwalna młódź — ros. архивные юноши, wykształcona młodzież szlachecka pracująca w moskiewskim Archiwum Kolegium Spraw Zagranicznych; określenie ukute przez jednego ze znajomych Puszkina. [przypis edytorski]

archiwolta — dekoracyjny łuk oparty na małym gzymsie. [przypis edytorski]

archon — każdy z dziesięciu najwyższych urzędników starożytnych Aten, wybieranych na roczną kadencję i zajmujących się najważniejszymi sprawami państwa; chór (…) archon przyznawał: archon-król utworom przyjętym do konkursu dramatycznego „przyznawał chór”, wyznaczając majętnych obywateli, którzy mieli obowiązek sfinansować przedstawienie (jego najdroższą częścią było wyćwiczenie chóru). [przypis edytorski]

Archon Król (archon basileus) — jeden z dziesięciu najwyższych urzędników staroż. Aten, wybieranych na roczną kadencję i zajmujących się najważniejszymi sprawami państwa: kierował organizowaniem obrzędów religijnych, zajmował się oskarżeniami o bezbożność, przeprowadzał wstępne śledztwo i przewodniczył w procesie. [przypis edytorski]

archont-basileus — archont, który przewodniczył obrzędom religijnym i zajmował się sprawami religii i kultu. [przypis edytorski]

archont (gr. archon) — każdy z dziesięciu najwyższych urzędników staroż. Aten, wybieranych na roczną kadencję i zajmujących się najważniejszymi sprawami państwa. Według legendy Ateńczycy uznali, że po śmierci bohaterskiego króla Kodrosa nikt nie jest godny nosić korony i zamiast tego ustanowili urząd archonta, który jako pierwszy objął jego syn. [przypis edytorski]

archont (gr. archon: rządzący) — każdy z najwyższych urzędników greckiego miasta-państwa; w cesarstwie bizantyńskim: zarządca prowincji lub twierdzy wojskowej. [przypis edytorski]

archont — jeden z 10 wysokich urzędników ateńskich, zajmujących się m. in. sądownictwem. [przypis edytorski]

archont — każdy z dziesięciu najwyższych urzędników staroż. Aten, wybieranych na roczną kadencję i zajmujących się najważniejszymi sprawami państwa. [przypis edytorski]

archont — każdy z dziewięciu najwyższych urzędników staroż. Aten, wybieranych na roczną kadencję i zajmujących się najważniejszymi sprawami państwa. [przypis edytorski]

archont — najwyższy czynny urzędnik państwowy. [przypis edytorski]

archont — najwyższy urzędnik polis; w staroż. Atenach wybierano co rok dziesięciu archontów pełniących zróżnicowane funkcje: archont eponymos przewodniczył kolegium archontów i sprawował władzę wykonawczą, archont polemarchos przewodniczył wojsku i zajmował się polityką zagraniczną, archont basileus przewodniczył obrzędom religijnym i zajmował się sprawami religii i kultu, zaś pozostałych sześciu archontów zw. tesmotetami zajmowało się ustawodawstwem, interpretacją prawa i sądownictwem niższego szczebla, czyli nie w sprawach wagi państwowej. [przypis edytorski]

archontycy — grupa gnostycka z Palestyny i Armenii, powstała w poł. IV w.; wierzyli, że świat stworzyły i rządzą nim złe istoty zwane Archontami (gr.: rządzący). [przypis edytorski]

Archytas z Tarentu (IV w. p.n.e.) — grecki matematyk, filozof, uczony, wg Aulusa Gelliusa (II w. n.e.) twórca drewnianego gołębia z napędem odrzutowym, zdolnego przelecieć ok. 200 m. [przypis edytorski]

Arcis — właściwie Arcis-sur-Aube, miejscowość i gmina położona we francuskim departamencie Aube, w regionie Grand Est. [przypis edytorski]

Arciszewski, Krzysztof (1592–1655) — polski wojskowy, inżynier, etnograf; od 1623 w Holandii, gdzie studiował inżynierię wojskową, artylerię i nawigację; w 1629 wziął udział w ekspedycji hol. do Brazylii w celu wyparcia z kolonii Hiszpanów i Portugalczyków; w 1637 został wicegubernatorem holenderskiej Brazylii oraz wodzem naczelnym jej wojsk; w 1638 otrzymał hol. stopień gen. artylerii i admirała; w 1646 powrócił do Polski, mianowany przez Władysława IV gen. artylerii konnej. [przypis edytorski]

Arct, Michał (1840–1916) — polski księgarz i wydawca, encyklopedysta. [przypis edytorski]

Arct, Michał (1840–1916) — wydawca i współautor Słownika ilustrowanego języka polskiego oraz Słownika wyrazów obcych. [przypis edytorski]

Arcybaszew, Michaił Piotrowicz (1878–1927) — rosyjski pisarz, dramaturg i publicysta, od 1923 na emigracji w Polsce. [przypis edytorski]

Arcybaszew, Michaił Piotrowicz (1878–1927) — rosyjski pisarz, dramaturg i publicysta; zasłynął zwłaszcza jako autor powieści Sanin (1907), której zarzucano promowanie aspołeczności, amoralnego hedonizmu i rozpasania. [przypis edytorski]

arcybiskup Marcin — arcybiskup gnieźnieński na przełomie XI i XII w.; jemu dedykowana jest księga pierwsza Kroniki Galla Anonima; odgrywał wielokrotnie rolę mediatora między Władysławem Hermanem a jego synami, następnie zaś między Bolesławem Krzywoustym a Zbigniewem. [przypis edytorski]

arcychwalebna (daw. forma) — w domyśle: rzecz; dziś raczej: (arcy)chwalebne. [przypis edytorski]

arcydzieła wyspy Elephanty (ob. Gharapuri) — w grotach wykutych w skale w VII w. znajduje się szereg posągów bóstw hinduskich, płaskorzeźb i ołtarzy. [przypis edytorski]

arcydzieło poezji Villona — Wielki Testament (1461) François Villona. [przypis edytorski]

Arcygall — bogini Kybele i Attisowi służyli ubrani w kobiece szaty kapłani kastraci, zwani gallami. [przypis edytorski]

arcykapłan Amenhotep — namiestnik i najwyższy kapłan Amona w Tebach za panowania Ramzesa IX i dwóch jego następców. Na początku panowania Ramzesa XI usiłował zagarnąć władzę i został z użyciem wojska usunięty z urzędu przez działającego na rozkaz faraona namiestnika Nubii. Niewykluczone jednak, że autor przypadkowo nadał znane egipskie imię postaci według niego fikcyjnej. [przypis edytorski]

arcykapłan Mitry — tu: Heliogabal; w istocie był on kapłanem syryjskiego bóstwa El Gabal (Baala); Mitra był staroindyjskim bogiem ładu i światła; od I w. n.e. jego kult rozprzestrzenił się w państwie rzymskim, łącząc się z miejscowymi wierzeniami, gł. dotyczącymi bóstw solarnych, i przybrał postać kultu misteryjnego, tzw. mitraizmu, wyraźnie różnego od wierzeń i praktyk indyjsko-perskich; wierni przechodzili kolejne stopnie wtajemniczenia (m.in. „gryfa”, „lwa” itp.), jednym z ważnych obrzędów była ofiara z byka, składana w tajemnicy w podziemiach. [przypis edytorski]

arcykapłan — najwyższy dostojnik religijny. [przypis edytorski]

arek — prawdop. slangowe: Aryjczyk, nie Żyd. [przypis edytorski]

arenarium (z łac.) — tu: zaplecze amfiteatru [przypis edytorski]

arenda (daw.) — dzierżawa, najem. [przypis edytorski]

arenda (daw.) — dzierżawa. [przypis edytorski]

arenda — dzierżawa. [przypis edytorski]

arendarz (daw.) — dzierżawca; karczmarz, szynkarz. [przypis edytorski]

arendarz (daw.) — dzierżawca. [przypis edytorski]

arendarz (daw.) — dzierżawca. [przypis edytorski]

arendarz (daw.) — dzierżawca; tu: dzierżawca karczmy, szynku. [przypis edytorski]

arendarz (daw.) — dzierżawca, w szczególności dzierżawca karczmy. [przypis edytorski]

arendarz (daw.; z łac. arendare: dzierżawić) — dzierżawca; karczmarz, szynkarz. [przypis edytorski]

areopag (gr.) — najwyższy sąd w staroż. Atenach. [przypis edytorski]

areopag (gr.) — rada starszych w staroż. Atenach, będąca najwyższą władzą sądowniczą. [przypis edytorski]

areopagici — Areopagitowie byli w Atenach sędziowie od Areopagu ulicy tak nazwani. Areopagus lepak rozumie się z greckiego Marsowa ulica (przypis źródła). [przypis edytorski]

areopagici — członkowie Aeropagu, czyli najwyższej rady w Atenach, posiadającej również uprawnienia sądownicze. [przypis edytorski]

areopagici — członkowie Aeropagu, czyli najwyższej rady w Atenach, posiadającej również uprawnienia sądownicze. [przypis edytorski]

areopagita — w staroż. Grecji: członek ateńskiego areopagu (rady najwyższej); tu: żartobliwie. [przypis edytorski]

areopag — najwyższy sąd w gr. polis, złożony z byłych archontów; tu: budynek, w którym zbierali się i obradowali archonci. [przypis edytorski]

areopag — rada starszych w staroż. Atenach, mająca najwyższą władzę sądowniczą i polityczną; przen.: grono osób, które autorytatywnie rozstrzyga jakieś sprawy. [przypis edytorski]

areopag — rada starszych w staroż. Atenach, początkowo mająca najwyższą władzę polityczną i sądowniczą; jej siedzibą było położone w pobliżu Akropolu wzgórze Aresa (stąd nazwa). [przypis edytorski]

areopag — rada starszych w staroż. Atenach, złożona z byłych archontów, początkowo mająca najwyższą władzę sądowniczą i polityczną, w tym prawo kontrolowania i odwoływania archontów, po reformach rozpoczętych w VI w. p.n.e władza areopagu została ograniczona, stał się on organem stojącym na straży praw, obyczajów i moralności. [przypis edytorski]