Przypisy

nie lża (daw.) — nie można, nie da się; nie wolno. [przypis edytorski]

nie lża (daw.) — nie wolno, nie trzeba. [przypis edytorski]

nie lża (daw.) — nie wolno. [przypis edytorski]

nie lża — nie wolno. [przypis edytorski]

nie lża (starop.) — także w formie nie ldza, nie lza: nie można, nie da się. [przypis edytorski]

nie lza (daw., gw.) — nie wolno, nie sposób. [przypis edytorski]

nie lza (daw.) — nie można, nie wolno. [przypis edytorski]

nie lza (daw.) — nie można. [przypis edytorski]

nie lza (daw.) — nie należy, nie wolno. [przypis edytorski]

nie lza (daw.) — nie należy. [przypis edytorski]

nie lza (daw.) — nie trzeba, nie należy, nie wolno. [przypis edytorski]

nie lza (daw.) — nie trzeba, nie należy. [przypis edytorski]

nie lza (daw.) — nie trzeba. [przypis edytorski]

nie lza (daw.) — nie wolno, nie można. [przypis edytorski]

nielza (daw.) — trudno, nie można. [przypis edytorski]

nie lza (daw.) — tu: nie można. [przypis edytorski]

nie lza im (daw.) — nie mogą. [przypis edytorski]

nie lza, jedno (starop.) — nie może być inaczej, jak tylko. [przypis edytorski]

nie lza — nie można; tu: nie sposób. [przypis edytorski]

nie lza — nie wolno, nie można; tu: niemożliwe. [przypis edytorski]

nie lza — nie wolno; tu: nie można. [przypis edytorski]

nie lza (starop.) — nie sposób; nie można. [przypis edytorski]

nie lza (starop.) — nie trzeba, nie wolno, nie można; tu: niemożliwe, nie może być inaczej. [przypis edytorski]

nie lzia (z ros.) — nie wolno. [przypis edytorski]

niemądr (daw.) — dziś: niemądry. [przypis edytorski]

Nie ma ciebie… klinika trocinowych lalek — w rękopisie fragment ten został przekreślony; zob. http://polona.pl/item/26358514/83/. [przypis edytorski]

niema — dziś popr. pisownia: nie ma. [przypis edytorski]

Nie mają narody innego sposobu na odwrócenie od tronów sukcesjonalnych nadziei despotyzmu, tylko odjąć im wszelkich stronników — w wydaniu z 1816 r. dodano: a nadać narodowi konstytucją i stanu jedność. [przypis edytorski]

nie mająż — czy nie mają. [przypis edytorski]

nie ma już zjawisk — według wierzeń ludowych wróżki opuściły Anglię, kiedy katolicyzm został wyparty przez anglikanizm. Opowiada o tym ostatni rozdział książki, Rójka w Dymchurch. [przypis edytorski]

Niemałej faliś uniknął — inaczej: niemałej fali uniknąłeś (konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika). [przypis edytorski]

nie małej (starop. forma ort.) — dziś: niemałej. [przypis edytorski]

niemałom mu śmiechu (…) narobił — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: niemało mu śmiechu narobiłem. [przypis edytorski]

niemałom zyskał — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: niemało zyskałem. [przypis edytorski]

niemałoś (…) postradał — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika: niemało postradałeś; niemało straciłeś. [przypis edytorski]

nie mało (starop. forma ort.) — niemało (tj. wiele). [przypis edytorski]

nie mały (starop. forma ort.) — dziś popr.: niemały (tj. spory, duży). [przypis edytorski]

niemal nie wychodzą — popr. niemal wychodzą. [przypis edytorski]

Nie ma ludzi… — wiersz powstał w getcie warszawskim, do którego autorka trafiła w wieku 17 lat wspólnie z rodzicami; ojciec autorki zmarł w maju 1942 na tyfus. Wiersz był reakcją na wiadomość, że matka autorki została zabrana na Umschlagplatz, czyli miejsce, z którego w tym czasie wyruszały transporty więźniów getta do obozu zagłady w Treblince oraz obozów w dystrykcie lubelskim. Getto warszawskie było zamkniętą dzielnicą, utworzoną jesienią 1940 r. przez nazistów dla odizolowania osób pochodzenia żydowskiego od reszty polskiego społeczeństwa i od dzielnicy niemieckiej. Na niewielkim terytorium stłoczono 460 tys. osób, przesiedlonych z różnych części Warszawy oraz z innych miejscowości wcielonych do III Rzeszy. Z czasem dzielnicę szczelnie zamknięto, nikt nie mógł jej opuścić bez zgody okupacyjnych władz. Zapasy żywności i innych artykułów przywiezione przez przesiedleńców szybko się wyczerpały, a w getcie zaczął panować głód i choroby. Wynikało to z planowej polityki nazistów, którzy ograniczyli dzienną dawkę kalorii do 180 (czyli 10 proc. tego, czego potrzebuje dorosła osoba). Ponad 90 tys. więźniów getta zmarło z głodu i chorób w ciągu pierwszych kilkunastu miesięcy działania getta. 22 lipca 1942 rozpoczęła się tzw. wielka akcja deportacyjna. W ciągu kolejnych dwóch miesięcy mieszkanki i mieszkańców getta gromadzono na Umschlaplatzu, gdzie oczekiwali od kilku godzin do kilku dni na transport do obozów zagłady. W tym okresie wywieziono 250–300 tys. osób, w tym ponad 50 tys. dzieci, z czego 4 tys. z blisko trzydziestu sierocińców i internatów. Dopiero we wrześniu mieszkańcy getta pozyskali informacje, że transporty kończyły się w obozach zagłady ludobójstwem. Wielka akcja zakończyła się 24 września. Na terenie zmniejszonego getta pozostało 60 tys., a kolejna fala deportacji rozpoczęła się w styczniu 1943 r. W międzyczasie żydowskie organizacje oporu pozyskały uzbrojenie, dzięki czemu wszczęły dwa powstania, pierwsze, mniejsze, 18 stycznia, drugie, rozpoczęte 19 kwietnia 1943, trwało do 16 maja. Jeszcze przez kilka miesięcy ostatni ocaleńcy ukrywali się wśród gryzów getta. Nieliczni powstańcy, którym udało się uniknąć deportacji, dołączyli do Armii Ludowej lub Armii Krajowej, część także brała udział w powstaniu warszawskim 1944. [przypis edytorski]

nie mam bonów, więc jak je mogę oddać — sformułowanie „oddać bony” stało się dla ludzi uwięzionych w getcie synonimem śmierci, wyzionięcia ducha. [przypis edytorski]

nie mam fenia — nie mam ani feniga; nie mam grosza. [przypis edytorski]

nie ma miejsca, gdzie by mógł skłonić głowę — sformułowanie biblijne, którego w ewangeliach używa Jezus w stosunku do siebie („Syn Człowieczy nie ma miejsca…”: Mt 8, 20; Łk 9, 58). [przypis edytorski]

nie mamy o niej tylko podania — nie mamy o niej żadnej innej informacji, jak tylko podania. [przypis edytorski]

niemand (niem.) — nikt. [przypis edytorski]

nie ma on wyrazu dla oznaczenia „interesu” — nawiązanie do Ksiąg narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Mickiewicza: „Tymczasem kłaniały się Interesowi wszystkie Narody. […] Ale jeden naród Polski nie kłaniał się nowemu bałwanowi, i nie miał w mowie swojéj wyrazu na ochrzcenie go po polsku, równie jak ochrzcenie czcicieli jego, którzy nazywają się z francuzkiego egoistami”. [przypis edytorski]

nie marudźże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

nie marzyć panu o swobodzie — zdanie eliptyczne; inaczej: nie sposób (nie można) panu marzyć o swobodzie. [przypis edytorski]

nie masz — bezosobowa forma czasownika; dziś by powiedziano: nie ma. [przypis edytorski]

nie masz ci ocz ciążyć (daw.) — nie ma się o co żalić; ciążyć o coś: skarżyć się. [przypis edytorski]

niemasz (daw.) — dziś: nie masz [przypis edytorski]

niemasz (daw.) — dziś: nie masz. [przypis edytorski]

niemasz (daw.) — dziś popr.: nie masz. [przypis edytorski]

nie masz (daw.) — nie ma (forma bezosobowa). [przypis edytorski]

nie masz (daw.) — nie ma (forma nieosobowa). [przypis edytorski]

nie masz (daw.) — nie ma, nie istnieją. [przypis edytorski]

nie masz (daw.) — nie ma, nie istnieje. [przypis edytorski]

nie masz (daw.) — nie ma (nieosobowa forma czasownika). [przypis edytorski]

nie masz (daw.) — nie ma. [przypis edytorski]

nie maszli — czy nie masz (do czasownika dołączona jest partykuła pytajna -li). [przypis edytorski]

nie maszli (daw.) — czy nie ma. [przypis edytorski]

niemaszli (daw.) — dziś popr.: nie maszli; konstrukcja z partykułą -li: jeśli nie masz. [przypis edytorski]

nie maszli (daw.) — konstrukcja z partykułą -li; jeśli nie masz. [przypis edytorski]

nie maszli (starop.) — konstrukcja z partykułą pytajną -li; znaczenie: jeśli nie masz. [przypis edytorski]

Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy — Por.: „Wszystko to marność nad marnościami” (Vanitas vanitatum et omnia vanitas), Księga Koheleta. W tej starotestamentowej księdze Kohelet snuje rozważania nad sensem ludzkiego życia. Próbuje znaleźć odpowiedź na pytanie o szczęście, ale mu się to nie udaje. Jedyny wniosek, jaki płynie z tych rozmyślań, streszcza się w formule, że wszystko jest marnością, nic nie znaczy i jest skazane na zagładę. Już na samym wstępie czytamy: „Marność nad marnościami, powiada Kohelet, marność nad marnościami — wszystko marność” (Koh 1:2). Kohelet jest przy wszystkich tych, którzy cierpią i nie ma ich kto pocieszyć. Jedyną pociechą — jakże przewrotną — jest to, że (jak mówi Kohelet) smutek jest lepszy niż śmiech, bo przy smutku serce jest dobre i mądre (Koh 7:3-4). [przypis edytorski]

Nie masz nic gorszego niż kochać pieniądze, Nihil es iniquius quam amare pecuniam — Syr 10, 10 wg Wulgaty; we współczesnych tłumaczeniach Biblii werset ten nie występuje. [przypis edytorski]

Niemasz nic pod słońcem trwałego — por. Koh 2, 11. [przypis edytorski]

nie masz — nie ma (forma bezosobowa czasownika). [przypis edytorski]

niemasz (starop. forma ort) — dziś popr.: nie masz (a. raczej bezosobowa forma: nie ma). [przypis edytorski]

Niemasz teraz króla i pana i kapłana i proroka, które Pan Bóg pokarał oną plagą — Dn 3, 38. [przypis edytorski]

nie masz (tu daw.) — nie ma. [przypis edytorski]

nie maszże — konstrukcja z partykułą -że; znaczenie: czy nie masz. [przypis edytorski]

nie ma — taka pisownia w tym miejscu w wydaniu źródłowym; rym (trzyma) świadczy jednak o wymowie z é pochylonym: nié ma. [przypis edytorski]

niema twarz (starop.) — istota nierozumna, bydlę. [przypis edytorski]

niema twarz (starop.) — wyzwisko: bydlę. [przypis edytorski]

Nie ma więc na ziemi człowieka, który by chciał nosić kapelusz bez trwogi? — aluzja do zdrady małżeńskiej: nosić kapelusz bez obaw przed podejrzeniami o chęć ukrycia pod nim rogów, przyprawionych przez żonę. [przypis edytorski]

nie ma w pobliżu góry, przeto nic nie odciągnie ciężarka pionu od ściśle prostopadłej — góra, jako obiekt dużej masie, znacząco przyciągałaby ciężarek, zmieniając kierunek nici. [przypis edytorski]

nie maż bo nigdzie — nie maże bo nigdzie; -że (-ż): partykuła wzmacniająca; znaczenie: nie ma nigdzie. [przypis edytorski]

nie maż (daw.) — nie ma (z dodaną partykułą wzmacniającą ż, że). [przypis edytorski]

nie maż — konstrukcja z partykułą -że, skróconą do -ż; znaczenie: czy nie ma, czyż nie ma. [przypis edytorski]

nie maż — nie ma; -ż: partykuła wzmacniająca. [przypis edytorski]

Niemcewicz, Julian Ursyn (1757–1841) — dramaturg, powieściopisarz, poeta, polityk; absolwent Korpusu Kadetów, aktywny uczestnik prac Sejmu Wielkiego, współautor (z Hugonem Kołłątajem) projektu Konstytucji 3 Maja; sekretarz Tadeusza Kościuszki w czasie insurekcji 1794 r. (ranny pod Maciejowicami, następnie więziony w Twierdzy Pietropawłowskiej w Petersburgu) i jego towarzysz w podróży do Stanów Zjednoczonych (1796); po utworzeniu Księstwa Warszawskiego w 1807 r. powrócił do Polski, otoczony powszechnym szacunkiem pełnił różne funkcje publiczne, jako członek, a następnie prezes Towarzystwa Przyjaciół Nauk, sekretarz senatu, wizytator szkół; od 1822 r. w swoim majątku w podwarszawskim Ursynowie zajmował się rolnictwem i pisarstwem; w powstaniu listopadowym uczestnik misji dyplomatycznej w Londynie i prac Rządu Tymczasowego; od 1833 r. na emigracji w Paryżu, związany z działalnością Hotelu Lambert oraz pracami naukowymi Wydziału Historycznego Towarzystwa Literackiego w Paryżu; autor m.in. dydaktyczno-tendencyjnych utworów scenicznych Władysław pod Warną (1788), Powrót posła (1791) oraz tryptyku Kazimierz Wielki, Jadwiga, królowa polska i Piast(1792), ogromnie popularnego w XIX w. zbioru pieśni historyczno-patriotycznych Śpiewy historyczne (1816) oraz dzieł prozatorskich: Pamiętnik czasów moich (1848), Puławy (1855), Podróże historyczne po ziemiach polskich między rokiem 1811 a 1828 odbyte (1858), Dzieje panowania Zygmunta III (1860; trzytomowe dzieło oparte na źródłach historycznych). [przypis edytorski]

Niemcewicz, Julian Ursyn (1757–1841) — poeta, powieściopisarz i dramaturg polskiego Oświecenia, poseł Sejmu Wielkiego. [przypis edytorski]

Niemcewicz, Julian Ursyn (1757–1841) — poeta, powieściopisarz i dramaturg. [przypis edytorski]

Niemcewicz, Julian Ursyn (1758–1841) — pisarz, publicysta, działacz Stronnictwa Patriotycznego. [przypis edytorski]

Niemcy-lutrzy — luteranie, jak i wszyscy protestanci, szanują matkę Jezusa i chcą naśladować świętych, ale odrzucają kult świętych i Matki Boskiej, charakterystyczny dla katolicyzmu. [przypis edytorski]

Niemczura (pogardl.) — Niemiec. [przypis edytorski]

niem (daw.) — dziś: nim. [przypis edytorski]

niem — daw. forma N. i Msc. lp zaimków r.n.; dziś tożsama z r.m.: nim. [przypis edytorski]

niem — daw. forma N. i Msc. zaimków r.n.; dziś tożsama z r.m.: nim. [przypis edytorski]

niem — daw. forma N. lp r.n.; dziś popr.: nim. [przypis edytorski]

Niemeńcy, Lechowie — Litwini i Polacy. [przypis edytorski]

Niemen — rzeka płynąca przez Białoruś, Litwę i Rosję (obwód kaliningradzki). [przypis edytorski]

Niemen — rzeka płynąca przez Białoruś, Rosję i Litwę. [przypis edytorski]

Niemen — rzeka przepływająca przez dzisiejszą Białoruś, Litwę i Rosję, mająca źródła w okolicach Mińska, a ujście do Morza Bałtyckiego. [przypis edytorski]

nie miał nic na gębie prawie (starop.) — tj. nie miał zarostu. [przypis edytorski]

nie miało placu (daw.) — nie miało miejsca. [przypis edytorski]

niemić (starop.) — kazać zamilknąć; stłumić. [przypis edytorski]

niemi (daw. forma) — dziś popr. forma N. lm: nimi. [przypis edytorski]

niemi — daw. forma N. i Msc. lm zaimków r.ż. i r.n.; dziś tożsama z r.m.: nimi. [przypis edytorski]

niemi — daw. forma N. i Msc. lm zaimków r.ż. i r.n.; dziś tożsama z r.m.: nimi. [przypis edytorski]