Przypisy

antykwarz — dziś: antykwariusz. [przypis edytorski]

Antyk Wyspiańskiego — popularna praca Tadeusza Sinki wydana po raz pierwszy w 1916 roku. [przypis edytorski]

Antyliban — pasmo górskie na Bliskim Wschodzie, na granicy Izraela, Syrii i Libanu. [przypis edytorski]

Antyloch — syn Nestora, przyjaciel Achillesa, jeden z najmłodszych uczestników wojny trojańskiej. [przypis edytorski]

Antyloch — syn Nestora. [przypis edytorski]

Antyloch — wojownik grecki, przyjaciel Achillesa. To on przekazał mu wiadomość o śmierci Patroklosa. [przypis edytorski]

antylogia — zestawienie przeciwieństw. [przypis edytorski]

antylopa — tu: widłoróg amerykański, dawniej nazywany antylopą widłorogą, gdyż budową przypomina antylopy (zamieszkujące wyłącznie stepy i sawanny Afryki oraz Azji) i wyróżnia się rozwidlonymi rogami. [przypis edytorski]

antymigrenowy ołówek — sztyft parafinowo-mentolowy stosowany dla złagodzenia bólu głowy. [przypis edytorski]

Antymonachomachia — tytuł odwołuje się do poprzedniego poematu Ignacego Krasickiego, zatytułowanego Monachomachia, co po grecku oznacza walkę bądź wojnę mnichów. Antymonachomachia pozornie jest tzw. palinodią, to znaczy odwołaniem zarzutów zawartych w poprzednim dziele, w istocie jednak je podtrzymuje. [przypis edytorski]

antynomia (gr.: sprzeczność praw) — sprzeczność wewnętrzna, sprzeczność między dwoma twierdzeniami, które rozpatrywane osobno wydają się prawdziwe. [przypis edytorski]

antynomia — sprzeczność. [przypis edytorski]

antynomia (z gr.: sprzeczność praw) — sprzeczność między parą wykluczających się stwierdzeń, z których każde wydaje się uzasadnione i prawdziwe. [przypis edytorski]

antynomia (z gr.: sprzeczność praw) — sprzeczność między parą wykluczających się stwierdzeń, z których każde wydaje się uzasadnione i prawdziwe; termin charakterystyczny dla filozofii Kanta (tzw. antynomia czystego rozumu). [przypis edytorski]

Antyochiiey (starop.) — Antiochii; Antiochijej dostali: zdobyli Antiochię. [przypis edytorski]

Antypater (ok. 400–319 p.n.e.) — jeden z głównych dowódców Filipa II Macedońskiego i jego syna Aleksandra III Macedońskiego, ojciec Kassandra; mianowany dowódcą sił macedońskich w Europie podczas wyprawy Aleksandra przeciwko Persji, z pomocą Kraterosa pokonał w wojnie lamijskiej zbuntowane państwa greckie; w 321 podczas podziału władzy po śmierci Aleksandra otrzymał tytuł zarządcy państwa i opiekuna królów, tj. syna oraz przyrodniego brata zmarłego władcy. [przypis edytorski]

antypatia — uczucie niechęci w stosunku do kogoś. [przypis edytorski]

antypatyczny — tu: odpychający się z innym przedmiotem; nawiązanie do działania sympatycznego i antypatycznego wyjaśnianego przez teorię magnetyzmu. [przypis edytorski]

antypatyk — nielubiący czegoś; por. antypatia. [przypis edytorski]

Antypka a. Antypka bezpięty — w wierzeniach rosyjskich jedno z imion diabła, siły nieczystej; zniekształcone „Antychryst”, dla uniknięcia wypowiadania prawdziwego imienia, które mogłoby przywołać diabła. [przypis edytorski]

antypoda — człowiek zamieszkujący obszar położony po przeciwnej stronie kuli ziemskiej względem kogoś innego. [przypis edytorski]

antypodowie (z gr. antipodes: naprzeciw stopy) — ludzie mieszkający na antypodach, tj. po przeciwnej stronie kuli ziemskiej. [przypis edytorski]

Antypody — obszary po przeciwnej stronie kuli ziemskiej. [przypis edytorski]

antypody — przeciwna strona Ziemi; w sratożytności uważano, że ludzie chodzą tam do góry nogami, stąd nazwa znacząca tyle co: „przeciwstopy” (gr. αντίποδες) [przypis edytorski]

antypody — przeciwna strona Ziemi; w starożytności uważano, że ludzie chodzą tam do góry nogami, stąd nazwa znacząca tyle co: „przeciwstopy” (gr. αντίποδες). [przypis edytorski]

antypody — przeciwne bieguny; tu: w znaczeniu przenośnym w odniesieniu do charakterów ludzi. [przypis edytorski]

antypody — tu: antypodzi (z gr. antipodes: ze stopami naprzeciw), tj. ludzie żyjący po drugiej stronie kuli ziemskiej. [przypis edytorski]

antypodzi — legendarni mieszkańcy drugiej strony ziemi. [przypis edytorski]

antysocjalizm — dążenia antyspołeczne. [przypis edytorski]

Antystenes z Aten (ok. 436–ok. 365 p.n.e.) — filozof grecki, założyciel filoz. szkoły cyników, uczeń Gorgiasza i Sokratesa. [przypis edytorski]

antyszambrowe — tu: nieoficjalne, kuluarowe. [przypis edytorski]

antyteza — przeciwstawienie. [przypis edytorski]

Anubis — egipski bóg mumifikacji, przewodnik i obrońca zmarłych w ich wędrówce przez świat pozagrobowy. Decydował o losie dusz, na sądzie pośmiertnym ważył serce zmarłego, jego uczynki. Przedstawiany jako spoczywający czarny szakal lub człowiek z głową szakala. [przypis edytorski]

Anubis (mit. egip.) — bóg łączony z mumifikacją i życiem pozagrobowym, przedstawiany jako szakal lub w postaci ludzkiej z głową szakala. [przypis edytorski]

Anu — egipskie Junu, bibl. On, gr. Heliopolis, stolica 13. nomu Dolnego Egiptu, ok. 20 km na północ od Memfis. [przypis edytorski]

anuncjatki — Zakon Najświętszej Maryi Panny, zał. w 1501 r. w Bourges przez św. Joannę Francuską, tj. Joannę de Valois, drugą córkę króla Francji Ludwika XI i Karoliny Sabaudzkiej, od 1476 r. żonę Ludwika, księcia Orleanu, następnie króla Francji od 1498 r., który w tymże roku uzyskał w Watykanie unieważnienie małżeństwa, obdarzając byłą żonę tytułem księżnej de Berry. Założycielka zakonu zmarła w 1505 r., zaś klasztorowi wsparciem i radą służył nadal powiernik księżnej Joanny, franciszkanin o. Gilbert Nicolas (bł. Gabriel Maria). Nazwa tego zakonu o charakterze kontemplacyjnym pochodzi od annonciade: zwiastowanie; dewiza anuncjatek brzmi: „Naśladować Maryję, aby podobać się Jezusowi”. Mimo że jedno z określeń stosowanych w odniesieniu do tego zgromadzenia „anuncjatki niebieskie”, mniszki noszą wielokolorowe habity, na które składają się: szara suknia (jej barwa oznacza pokutę i ubóstwo), czerwony szkaplerz (nakładany na suknię płat materiału z otworem na głowę; kolor symbolizuje tu mękę Chrystusa, miłość i radość), biały kaptur okrywający czoło, podbródek i spadający szerokim kołnierzem na piersi (biel oznacza czystość Maryi), niebieska wstęga z medalionem Najświętszej Marii Panny, wysuwającym się spod kołnierza, wreszcie czarny welon na kapturze; habity anuncjatek, na wzór franciszkański, są przepasane sznurem z 10 węzłami symbolizującymi regułę 10 ewangelicznych cnót NMP, na której powstał zakon i która była wówczas tożsama z regułą księży Marianów Niepokalanego Poczęcia NMP. W Polsce anuncjatki były nieobecne aż do pierwszego dziesięciolecia XXI w., kiedy został założony ich klasztor w Grąbinie przy sanktuarium w Licheniu. [przypis edytorski]

a nuże tu — chodź tu. [przypis edytorski]

Anyt — w innym przekładzie: Anytos. [przypis edytorski]

Anzelm z Canterbury (1033–1109) — włoski duchowny, filozof i teolog, uznawany za ojca scholastyki; święty Kościoła katolickiego i doktor Kościoła; w dziele Proslogion sformułował tzw. ontologiczny dowód na istnienie Boga, bazujący wyłącznie na określonej definicji pojęcia „Bóg”, bez odwoływania się do przesłanek z obserwowalnego świata, streszczający się w rozumowaniu: 1) Bóg jest to najdoskonalszy z bytów, jakie można pomyśleć, 2) istnienie realne jest czymś doskonalszym niż istnienie w samym tylko umyśle, zatem: 3) Bóg istnieje nie tylko w umyśle, jako pojęcie, ale także w rzeczywistości. [przypis edytorski]

Anzelm z Canterbury (1033–1109) — włoski duchowny, filozof i teolog, uznawany za ojca scholastyki; w dziele Proslogion sformułował tzw. ontologiczny dowód na istnienie Boga, bazujący wyłącznie na określonej definicji pojęcia „Bóg”, bez odwoływania się do przesłanek z obserwowalnego świata, streszczający się w rozumowaniu: 1) Bóg jest to najdoskonalszy z bytów, jakie można pomyśleć, 2) istnienie realne jest czymś doskonalszym niż istnienie w samym tylko umyśle, zatem: 3) Bóg istnieje nie tylko w umyśle, jako pojęcie, ale także w rzeczywistości. [przypis edytorski]

Ao Cidadao E. E. de V., Delegado do Inspector Geral no Desterro (port.) — Do obywatela E. E. de V., przedstawiciela Inspektora Generalnego na Uchodźstwie. [przypis edytorski]

A ociec, za głowę się jąwszy, do niej rzekł (…) A ona mówi: „Nic to (…) rada za to takie wesele ludzkie zdrowie daję” — swobodne rozwinięcie tekstu biblijnego, na motywach Sm 11, 35–37. [przypis edytorski]

A odpowiadając, Jezus rzekł im (…) — we współczesnym tłumaczeniu Biblii Tysiąclecia: „Jezus im odpowiedział: «Jesteście w błędzie, nie znając Pisma ani mocy Bożej. Przy zmartwychwstaniu bowiem nie będą się ani żenić, ani za mąż wychodzić, lecz będą jak aniołowie Boży w niebie. A co do zmartwychwstania umarłych, nie czytaliście, co wam Bóg powiedział w słowach: Ja jestem Bóg Abrahama, Bóg Izaaka i Bóg Jakuba? Bóg nie jest [Bogiem] umarłych, lecz żywych». A tłumy, słysząc to, zdumiewały się nad Jego nauką” Mt 22, 29–33. [przypis edytorski]

Aod, widząc, swój lud barzo od Moabitów tyraństwem uciśniony, zdrowie swoje ważył i na pokoju Eglona tyrana zabił i wyzwolił bracią swoję — zob. Sdz 3, 12–30 (drugi z Sędziów staroż. Izraela, Ehud, przybył do siedziby Eglona, króla Moabu, i podstępnie go zabił, następnie zebrał armię i pokonał Moabitów, uwalniając swój naród). [przypis edytorski]

A, oel! Sia stali! (gw. weneckich gondolierów) — Uwaga! Na prawo! [przypis edytorski]

a ono (starop.) — tu: a oto; i oto. [przypis edytorski]

a oraz (daw.) — a równocześnie. [przypis edytorski]

a oraz (daw.) — a także. [przypis edytorski]

a oraz (starop.) — a także. [przypis edytorski]

Aornos — z gr. „bez ptaków”, czyli miejsce, ponad którym ptaki nie latają. [przypis edytorski]

aoryst — czas przeszły dokonany, występujący np. w języku greckim, staro-cerkiewno-słowiańskim i sanskrycie. [przypis edytorski]

aoryst (z gr.) — jeden z czasów przeszłych w koniugacji greckiej. [przypis edytorski]

A oto podobizna dziękczynnego listu — w tym miejscu w wydaniu źródłowym wydrukowano list rękopiśmienny o treści: Mistrzu! / Juliusz S. i Zocha N., którym wyjątkowo „chciało się naraz” przesyłają ci słowa wdzięczności za twe prorocze słowa „z tym najgorszy jest ambaras, żeby dwoje chciało naraz” / Juliusz S. Zocha N. / Warszawa - w dniu trzecim naszego wspólnego pożycia. [przypis edytorski]

A oznacza dwór (…) zajechać przed bramę (C) — oznaczenia literowe odnoszą się do szkicu mapki załączonej w źródle w Uwagach do tekstu; tu nieuwzględnionej. [przypis edytorski]

(A) — oznakowane wielkimi literami w porządku alfabetycznym przypisy znajdują się na końcu publikacji, w części Przypiski oryginalne Lessinga w wydaniu z r. 1766, niepomieszczone w samym tekście niniejszego przekładu. [przypis edytorski]

Apacz Winnetou i Old Shatterhand — główni bohaterowie powieści przygodowych Karola Maya (1842–1912), z akcją toczącą się na Dzikim Zachodzie, bardzo popularnych w XX w. [przypis edytorski]

apage (gr.) — idź precz; tu: urwana formuła egzorcystyczna apage, Satanas: precz, Szatanie. [przypis edytorski]

apage satanas (gr.) — idź precz, szatanie (początek formuły egzorcyzmów). [przypis edytorski]

Apage satanas! (łac.) — dosłownie: idź precz szatanie. [przypis edytorski]

apage satanas (łac. z gr.) — idź precz, szatanie; daw. formuła egzorcystyczna, przen. odmowa przyjęcia kuszącej propozycji. [przypis edytorski]

apage, Satanas (z gr.) — idź precz, Szatanie. [przypis edytorski]

apagoga — dziś popr.: dowód apagogiczny, apagoge, z gr. ἀπαγωγή: dowód nie wprost, dowód przez sprowadzenie do niemożliwości, pokazujący, że z zaprzeczenia danej tezy wynikałby wniosek sprzeczny z przyjętymi założeniami lub z jakimś zdaniem niewątpliwie prawdziwym. [przypis edytorski]

Apalachucla — ob. miasto w stanie Georgia. [przypis edytorski]

apanaże — korzyści finansowe związane z zajmowanym stanowiskiem (tu użyte ironicznie). [przypis edytorski]

apanaże — uposażenie. [przypis edytorski]

apanaże (z fr.) — hist.: dobra ziemskie przyznawane dla członków rodziny królewskiej jako źródło utrzymania; daw. przen.: zasiłek, środki na utrzymanie. [przypis edytorski]

apanaż — pensja wyznaczona przez państwo na utrzymanie członków rodziny królewskiej. [przypis edytorski]

aparata (daw.) — sprzęty. [przypis edytorski]

aparat Kippa (chem.) — szklany przyrząd do otrzymywania niewielkich ilości gazów, złożony z trzech połączonych naczyń, ustawionych jedno nad drugim; wynaleziony przez holenderskiego aptekarza Petrusa Kippa, powszechnie używany w laboratoriach chemicznych do 2 poł. XX w. [przypis edytorski]

aparat — tu: maszyna, tj. samolot. [przypis edytorski]

apartamenta paradne — odpowiednie miejsca. [przypis edytorski]

aparté (fr.) — na stronie (teatr.); poufna rozmowa. [przypis edytorski]

aparté (fr.) — rozmowa na stronie, sam na sam. [przypis edytorski]

a parte ad totum (łac.) — od części do całości. [przypis edytorski]

a parte (fr.) — dziś popr.: aparté: rozmowa na stronie, sam na sam. [przypis edytorski]

apart (fr.) — szczególny. [przypis edytorski]

aparycja (z łac. aparitio: ukazanie się, zjawienie się) — tu: ktoś wyjątkowy, kto się ukazał; zjawisko. [przypis edytorski]

apasz — chuligan, drobny przestępca, osoba z paryskiego półświatka. [przypis edytorski]

apasz — chuligan, drobny przestępca, osoba z paryskiego półświatka. [przypis edytorski]

apasz — człowiek należący do przestępczego półświatka. [przypis edytorski]

apasz (daw.) — opryszek, przestępca. [przypis edytorski]

apatią — dziś forma B.lp r.ż.: apatię. [przypis edytorski]

Apaturie — trzydniowe święto ateńskie obchodzone w październiku; trzeciego dnia święta rejestrowano dzieci urodzone w ciągu roku. [przypis edytorski]

Apejra — prawdop. Epir. [przypis edytorski]

apelacja (z łac.) — odwołanie. [przypis edytorski]

Apelles (gnostyk) — uczeń Marcjona, w II w. nauczał w Aleksandrii własnej doktryny, zmodyfikowanego marcjonizmu. [przypis edytorski]

Apelles (ok. 370–ok. 300 p.n.e) — najsłynniejszy malarz starożytnej Grecji, nadworny portecista Filipa Macedońskiego i Aleksandra Wielkiego. [przypis edytorski]

Apelles (ok. 370 p.n.e. – ok. 300 p.n.e.) — wybitny starożytny malarz grecki. [przypis edytorski]

apendicitis — popr.: appendicitis acuta (łac.), zapalenie wyrostka robaczkowego. [przypis edytorski]

Apeniny — łańcuch górski we Włoszech. [przypis edytorski]

apercepcja — postrzeganie, zrozumienie i przyswojenie sobie treści na podstawie wcześniejszego doświadczenia i wiedzy; (filoz.) świadomość samego siebie. [przypis edytorski]

apercepcja — w filozofii: postrzeganie samego siebie, postrzeganie przez umysł jego własnych stanów; w psychologii: postrzeganie połączone z odnoszeniem treści spostrzeżenia do tego, co uprzednio znane. [przypis edytorski]

apercepcja — w psychologii: postrzeganie połączone z odnoszeniem treści spostrzeżenia do tego, co uprzednio znane. [przypis edytorski]

apercu (fr.) — zarys. [przypis edytorski]

apercypować — w psychologii: postrzegać w połączeniu z odnoszeniem treści spostrzeżenia do tego, co uprzednio znane. [przypis edytorski]

aphrodisiacum (łac. z gr.) — afrodyzjak, substancja powodująca zwiększony popęd płciowy lub wzmagająca potencję. [przypis edytorski]

Apia — daw. nazwa Peloponezu, używana zanim półwysep ten został podbity przez mitycznego króla Pelopsa. [przypis edytorski]

A pies was, Żydku, znajet, szczo wy moroczyty mene gołowu. Eto doroga na Pijawki, a win wsio Ełes słual, Ełes słual (z gw. ukr.) — może pies wie, czego mi zawracasz głowę, Żydku. To droga na Pijawkę, a ten ciągle „Ełes słual, Ełes słual”. [przypis edytorski]

apioza — roślina strączkowa występująca w Azji i Ameryce Płn. [przypis edytorski]

Apis — egipski święty byk w Memfis, uważany za wcielenia Ptaha, później Ozyrysa. [przypis edytorski]