Przypisy

zabawa* (daw.) — zajęcie, zabawa. [przypis redakcyjny]

zabawce na tropiech — do tego stopnia zajęci. [przypis redakcyjny]

zabawę — tu: zajęcie, zatrudnienie. [przypis redakcyjny]

zabawić (daw.) — zatrudnić (się), strawić na czymś czas. [przypis redakcyjny]

zabawka* (daw.)— miłe zajęcie, zajęcie przynoszące radość (por. „zabawić się”). [przypis redakcyjny]

zabiegać — tu: zapobiegać. [przypis redakcyjny]

zabiegły — znajdujący się daleko. [przypis redakcyjny]

zabielim — poeta wymawiał i rymował: zabielem. [przypis redakcyjny]

zabierać — tu: stanowić. [przypis redakcyjny]

zabijak (daw.) — zabójca. [przypis redakcyjny]

zabijak niewiast (starop.) — przytyk skierowany przeciw Tankredowi, który (nie wiedząc, z kim się bije) w pojedynku zabił Kloryndę. [przypis redakcyjny]

zabije złego Pontyera — Pontyer, zamek Poitiers we Francji, własność rodziny Maganca; zły Pontyer: potomek panów z Pontieru, tj. Magańczyk. [przypis redakcyjny]

zabił ćwika — wprawił w zakłopotanie, sprawił kłopot. [przypis redakcyjny]

Zabobonność i wiara w czary była nagminnym zjawiskiem nie tylko wśród ciemnej szlachty (bo o niej pisze Krasicki), lecz również wśród magnaterii. Podejrzani o czary, sądzeni przez sądy grodzkie, które w większości województw składały się z sędziego głównego, zwanego podstarostą, sędziego grodzkiego i pisarza, poddawani byli zazwyczaj torturom, którym asystował wójt (burmistrz) z jednym lub dwoma ławnikami i pisarz miejski. Jedną z najpospolitszych praktyk było tzw. pławienie: podejrzane o czary kobiety wrzucano do wody wierząc, że niewinnie oskarżona tonie, czarownica natomiast utrzymuje się na powierzchni. O opętanych wspomina Stanisław Wodzicki: „Za moich czasów u dominikanów w Krakowie, w kaplicy św. Jacka, spuszczano chorągiew tego patrona na klęczących opętanych, a ci wijąc się po ziemi, okropne wycia wydawali. Pokazywano mi także wytłuczone szyby w kościele, którymi zwyciężony egzorcyzmem diabeł wylatywał, opętany zaś nic na tym nie tracił, ponieważ wedle ich rozumienia nie jeden czart siedział w ciele komornem i każdy innym przemawiał językiem i inne nosił nazwisko”. (St. Wodzicki, Wspomnienia przeszłości, Kraków 1873, s. 121–122). Oświecenie wydało czarom stanowczą wojnę. Sejm r. 1776 zakazał tortur i kary śmierci za czary; mimo tej uchwały wypadki pławienia i palenia rzekomych czarownic zdarzały się jeszcze do końca XVIII w. [przypis redakcyjny]

Zaborów — wieś podwarszawska, ok. 25 km od warszawskiego Starego Miasta. [przypis redakcyjny]

zabrać Bośnię i Hercegowinę — Bośnia; kraina w północno–zachodniej części Jugosławii na południe od rzeki Sawy (główne miasto Sarajewo). Hercegowina znajduje się między Bośnią a Czarnogórzem. Po zawarciu pokoju w San Stefano Austria zażądała okupacji Bośni i Hercegowiny, które należały wówczas do Turcji. [przypis redakcyjny]

zabrali nam Alzację i spory kawał Lotaryngii — Alzacja: wschodnia część Francji między Wogezami a górnym Renem. Lotaryngia: — między Wogezami i Szampanią. Po klęsce Francji w wojnie 1870–1871 Alzacja i część Lotaryngii zostały przyłączone do Niemiec. [przypis redakcyjny]

zabrzeżysto — z wysokimi brzegami, stromo, spadzisto. [przypis redakcyjny]

zabywać (daw., gw.) — zapominać. [przypis redakcyjny]

zaćma (gwar.) — zaćmienie. [przypis redakcyjny]

Zaćwilichowski, Mikołaj — komisarz Kozaków zaporoskich pozostających na służbie Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]

Zachariae mówił np. na wykładach swoich w Heidelbergu (…) — Revue Encyclopedique (Przegląd Encyklopedyczny), 1832, wrzesień, s. 617. [przypis redakcyjny]

Zachciało się Chmielowi Czaplińskiej czy też Czaplińskiemu Chmielnickiej — powstanie Chmielnickiego poprzedził konflikt pomiędzy nim a Czaplińskim o nieznaną z imienia kobietę, zwaną „Heleną kresową” (w nawiązaniu do Heleny Trojańskiej), która najpierw była kochanką Chmielnickiego, a potem żoną Czaplińskiego. [przypis redakcyjny]

zachęca ich (…) naciera — por.: „Commanding, aiding, animating all” w Larze Byrona (II, 15). Sytuacja jednak podobniejsza w Korsarzu, gdzie Konrad jest w podobnym zupełnie położeniu jak Wacław tutaj i Seid podobną gra rolę jak tutaj Han; zachęca ich — błąd; powinno być zachęca je (hufce). [przypis redakcyjny]

Zachód — [tu:] Stany Ameryki Płn., położone na zachód od Missisipi. [przypis redakcyjny]

zachodzić od spasi (daw.) — przeszkadzać w wyrządzeniu szkody. [przypis redakcyjny]

zachować się komu (starop.) — przypodobać [się]. [przypis redakcyjny]

zachować się komu (starop.) — przysłużyć [się komu]. [przypis redakcyjny]

zachowanie (starop.) — wziętość, przyjaźń. [przypis redakcyjny]

zachowanie — stosunki. [przypis redakcyjny]

zaciąg (daw.) — [tu:] spór, nienawiść. [przypis redakcyjny]

zaciągi — werbunek ochotników. [przypis redakcyjny]

zaciąg — przedsięwzięcie. [przypis redakcyjny]

zaciąg (starop.) — [tu:] trud, staranie. [przypis redakcyjny]

zaciąg — [tu:] trud, staranie. [przypis redakcyjny]

zaciec się — zapędzić się, zagalopować. [przypis redakcyjny]

Za ciekawy przykład może posłużyć takie oto rozumowanie Jamesa. Uważamy, mówi on, teorie fizyków za prawdziwe, gdyż otwierają one dostęp naszym czynnościom do pewnych form rzeczywistości. Ale spirytyści twierdzą, że pewnego rodzaju przekonania co do duchów i ich działania są niezbędne, aby wejść w kontakt z duchami. Teorie fizyczne są prawdziwe, gdyż umożliwiają nasze fizyczne działanie w świecie, teorie spirytystyczne mogłyby być uznane za prawdziwe na tej samej podstawie jako klucz do innej kategorii czynności. [przypis redakcyjny]

zaciekłe — tu: te, co się zaciekły, za daleko od kosza posunęły. [przypis redakcyjny]

zaciskać stoki (daw.) — zatykać źródła. [przypis redakcyjny]

zacni poetowie — przypuszczać można, że chodzi tu o przyjaciół dworzan, wspomnianych we Fraszkach: Górnickiego, Trzecieskiego, Rojzjusza, Porębskiego, którzy odwiedzali Kochanowskiego w Czarnym Lesie. [przypis redakcyjny]

zacny synu Herkula — Kardynał Hipolit Este; o jego zwycięstwie nad Wenecjanami (strofa 2) była już mowa 3, 57. [przypis redakcyjny]

zacny — tu: wysoko urodzony. [przypis redakcyjny]

za co — czemu, dlaczego. [przypis redakcyjny]

Za co dziękuję świętej białogłowie — Dzięki Beatrycze. [przypis redakcyjny]

zacudować się — zadziwić się. [przypis redakcyjny]

zaczął czytać — następuje tu prawie dosłowne tłumaczenie pieśni Selmy Osjana. Pieśń Selmy tłumaczyli na język polski: Karpiński (urywki), Tymieniecki, Krasicki, Kniaźnin, Goszczyński. Konstanty Tyminiecki podaje treść tej pieśni w następujących słowach: „Co rok Bardowie zgromadzali się do zamku króla lub książęcia, przy którego znajdowali się boku, i tam swoje rytmy śpiewali. Król wybierał z pomiędzy nich te, które były godniejsze zachowania, i wpajano je dzieciom z najdokładniejszą pilnością, aby je tym sposobem przesłać potomności. Taka uroczystość dała Osjanowi powód i materię ułożenia poematu Pieśni Selmy, jakoby śpiewanych od rozmaitych bardów w Selmie, pałacu Fingala.” (Pisma Konstantego Tyminieckiego, Warszawa 1817, t.1, s. 49). W Pieśni Selmy powtarza Osjan pieśni dawnych bardów. Pieśń rozpada się na trzy części: W pierwszej Minona śpiewa o Salgarze i Kolmie, w drugiej bard Ulin oddaje żale Ryna i Alpina (o śmierci Morara), w trzeciej Armin opowiada tragiczną śmierć swych dzieci Arindala i Daury. [przypis redakcyjny]

zaczątek — w pierwszym wydaniu „Biblioteka Boy'a” rozpoczynała się od dzieł Montaigne'a. [przypis redakcyjny]

za czasem — po jakimś czasie. [przypis redakcyjny]

za czasem — z czasem. [przypis redakcyjny]

za czasów Księstwa Warszawskiego — Ustawa Księstwa Warszawskiego, wprowadzona przez Napoleona w 1807 r., zniosła poddaństwo chłopów, nie zwalniając ich jednak od pańszczyzny; nie zmieniła w rzeczywistości położenia wsi polskiej: w praktyce obszarnicy obracali ją na swoją korzyść, usuwając z lepszych gruntów chłopów pańszczyźnianych dla poszerzenia własnych folwarków. [przypis redakcyjny]

za czasów szwedzkich — tj. w czasie najazdu szwedzkiego na Polskę (1655–1660). [przypis redakcyjny]

zaczepili hakiem — ciała zmarłych na zarazę ciągnięto do grobu dla bezpieczeństwa hakami. [przypis redakcyjny]

za czym (daw.) — po czym. [przypis redakcyjny]

za czym — następnie. [przypis redakcyjny]

zaczyna się rozwijać przemysł fabryczny (…) — J. Illinicz, Oczerk razwitja polskoj promyszlennosti (Zarys rozwoju przemysłu polskiego), s. 11–18. [przypis redakcyjny]

zadąć sowę — zasępić się. [przypis redakcyjny]

Zadął zaraz Husseim z tej repliki sowę — zachmurzył się, osowiał z powodu tej odpowiedzi. [przypis redakcyjny]

zadać (daw.) — dać zadatek. [przypis redakcyjny]

zadać kwestię — nikt tej sprawy nie poruszał. [przypis redakcyjny]

zadawić (daw.) — zadusić. [przypis redakcyjny]

za diabła stoi (starop.) — [jest] nic niewarty. [przypis redakcyjny]

Zadig Woltera — powiastka filoz. Zadig czyli Los. Powieść wschodnia z 1748 r. autorstwa fr. filozofa oświeceniowego Voltaire'a; imię tytułowego bohatera znaczy z ar. „prawdomówny”, a z hebr. „sprawiedliwy” (por. cadyk); przeżywając różne przygody udowadnia on, że jest uosobieniem tych właśnie cech. [przypis redakcyjny]

Zadnieprze — Lewobrzeżna Ukraina, tereny na wschód od Dniepru, gdzie położone są np. Połtawa i Łubnie. [przypis redakcyjny]

zadni kusz — do ciskania kamieni, grotów. [przypis redakcyjny]

Zadość sławie, i sercu sfolgować się godzi — Sławie już się stało zadość, więc teraz już i sercu można pofolgować. [przypis redakcyjny]

zadowolę się przypomnieniem (…) anegdoty — Empoli, czerwiec 1819. [przypis redakcyjny]

zadowolenie z siebie (acquiescentia in se ipso) — Zob. też w Przyp. do Tw. 30 oraz Przyp. do. Tw. 51. [przypis redakcyjny]

zadowolenie z siebie (…) jest radością w związku z ideą siebie samego jako przyczyny — O tych wzruszeniach była mowa już wyżej w Przyp. do Tow, 30. [przypis redakcyjny]

zad — tylna część ciała, pośladki. [przypis redakcyjny]

zadumi — wprawi w zdumienie. [przypis redakcyjny]

zadywytsia wsij swit bożyj (ukr.) — zadziwi się cały boży świat; zadywytysia — zapatrzeć się, patrzeć z fascynacją. [przypis redakcyjny]

zadzierżeć się (starop.) — wstrzymać się. [przypis redakcyjny]

zadzierżystość — skłonność do zaczepki, do szukania zwady, zadziorność. [przypis redakcyjny]

Zadzik, Jakub — biskup krakowski (1635–1642). [przypis redakcyjny]

z afektem — z (niemiłym) uczuciem, z oburzeniem. [przypis redakcyjny]

zafolowane — zatłuszczone, zabrudzone. [przypis redakcyjny]

zafolują — zabrudzą. [przypis redakcyjny]

zafrontować — zrobić komu afront, ubliżyć, uchybić. [przypis redakcyjny]

Za Fryderyka kapica znajoma — Opowiadano, że cesarz Fryderyk II przestępców politycznych, obwinionych o obrazę majestatu, kazał obwijać w opony ołowiane rozpalone żarem, w których ich ciała z wolna gorzały. [przypis redakcyjny]

zafuknąć duchy moskiewskie — zmusić do milczenia służalców Rosji. [przypis redakcyjny]

zagadnienie wolności woli — zajmuje się nim właśnie nasza rozprawa. [przypis redakcyjny]

zagałuszyć — zagłuszyć, przytłumić, obezwładnić. [przypis redakcyjny]

za gardła wydawali (starop.) — na śmierć [wydawali]. [przypis redakcyjny]

zagarnął — z dawnych ziem ruskich Rzeczypospolitej od r. 1772 znalazły się w zaborze austriackim województwa ruskie i bełskie, część ziemi chełmskiej, część województwa podolskiego. [przypis redakcyjny]

Zagłębie — mowa o Zagłębiu Dąbrowskim, ośrodku przemysłu górniczego i hutniczego. [przypis redakcyjny]

zaglądałem w trumny… — w piramidzie Cheopsa istnieje do dzisiaj pusty granitowy sarkofag królewski. Tłumaczenia poety, że Cheopsowi odmówiono pogrzebu i dlatego sarkofag jest pusty, nie potwierdza nauka historyczna. [przypis redakcyjny]

zagniewane… niebiosa — aluzja do śmierci samobójczej Pustelnika. [przypis redakcyjny]

zagon — szybki wypad oddziału konnego daleko na tereny wroga, zorganizowany w celu zdobycia łupów, wzięcia ludzi w jasyr (tj. w niewolę) i osłabienia obrony przeciwnika; także: oddział konny przeznaczony do takich walk. [przypis redakcyjny]

zagorzały* (daw.) — spalony, wyschnięty. [przypis redakcyjny]

zagorzały — spalony, wyschnięty. [przypis redakcyjny]

zagrać w straszaka — gra w karty, pospolita i teraz jeszcze w Małopolsce pod mianem ferbla. [przypis redakcyjny]

zagryzał na śmierć swych pańszczyźnianych niewolników — Krasiński jako właściciel rozległych dóbr nie uczynił nic dla polepszenia losu swych pańszczyźnianych chłopów; w listach do rządcy zalecał ludzkie obchodzenie się z chłopami, zezwalał jednak na karanie ich chłostą „w razie potrzeby”. [przypis redakcyjny]

za grzech wielkiej buty obchodzi pierwszy krąg góry czyśćcowej — Pycha w staropolszczyźnie: buta. Stąd pochodny wyraz butny, czyli pyszny, czyści swój grzech w pierwszym kręgu czyśćcowym. Tu poeta wspomina swojego pradziada, od którego wziął nazwisko swoje rodowe Alighieri, a który, jak mówi, dla wielkiej swojej pychy od stu lat i więcej obchodzi pierwszy krąg góry czyśćcowej. Pycha albowiem panującą była wadą w całej rodzinie Alighierich. Do tej wady rodzinnej sam poeta przyznaje się w Czyśćcu, w pieśni XIII, gdzie mówi: „Troppa é piu la paura ond'é sospesa/ L'anima mia del tormendo di sotto/ Che gia l'oncarco di la giu mi pesa”. [przypis redakcyjny]

zagrześć (daw.) — zagrzebać, pochować. [przypis redakcyjny]

zaguba — w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: „zguba”. [przypis redakcyjny]

zagubiony — tu: pomordowany, unicestwiony. [przypis redakcyjny]

zaigrać oko — termin łowiecki: stracić wzrok. [przypis redakcyjny]

zaimka — mały folwark, zagroda pojedynczej rodziny syberyjskiej. [przypis redakcyjny]

Zająca już nie znać w życie — oznacza to, że żyto wysoko już wyrosło. [przypis redakcyjny]

zajadł — tj. rozgniewał i napuścił Osmana na nas. [przypis redakcyjny]