Przypisy

Ancikrikštas — Antikristas; krikščionybėje Jėzaus Kristaus priešininkas, kuris pasirodys prieš pasaulio pabaigą, apsimesdamas Kristumi. [przypis edytorski]

ancilla dramaturgica (łac.) — niewolnica (służąca) dramaturgiczna. [przypis edytorski]

Ancjum — staroż. miasto nadmorskie w Italii, ok. 50 km na płd. od Rzymu, daw. stolica ludu Wolsków; ob. Anzio. [przypis edytorski]

Ancylus, pol.: przytulik (biol.) — rodzaj niewielkiego słodkowodnego ślimaka o nieskręconej, czapeczkowatej muszli. [przypis edytorski]

Anczyc, Władysław Ludwik (1823–1883) — poeta, dramatopisarz, wydawca, tłumacz, działacz ludowy, posługujący się pseudonimami Kazimierz Góralczyk, W.A. Lassota. [przypis edytorski]

Anczyc, Władysław Ludwik (1823–1883) — poeta, wydawca, tłumacz. [przypis edytorski]

Anczyc, Władysław Ludwik (1823–1883) — polski poeta, dramatopisarz, wydawca, tłumacz i działacz ludowy. [przypis edytorski]

andai — anądien. [przypis edytorski]

andaluski — dziś raczej: andaluzyjski. [przypis edytorski]

Andaluzja — hist. kraina obejmująca płd. część Płw. Iberyjskiego, słynęła z doskonałych rumaków i byków; nazwa Andaluzja pochodzi od arab. Al-Andalus oznaczającego ogół terytoriów muzułmańskich na Płw. Iberyjskim. [przypis edytorski]

andante (muz., wł.: idąc) — tempo wykonania utworu muzycznego: z prędkością spokojnego kroku. [przypis edytorski]

andante (muz., wł.) — tempo umiarkowane; także tytuł utrzymanego w takim tempie utworu lub części obszerniejszego utworu, np. sonaty, symfonii. [przypis edytorski]

andante (muz., wł.) — tempo wykonywania utworu w muzyce: umiarkowane. [przypis edytorski]

andante (muz., wł.) — umiarkowanie wolne tempo utworu; także: utwór lub część w takim tempie. [przypis edytorski]

andante (wł.) — dosł.: zwykły, prosty, średniej jakości; w muz.: tempo umiarkowane. [przypis edytorski]

andante (wł., muz.) — melodia w tempie umiarkowanym. [przypis edytorski]

andante (wł.) — tempo muzyczne w rytmie spokojnego kroku. [przypis edytorski]

andante — (wł. termin muz.) spokojnie. [przypis edytorski]

andarokas (lenk.) — sijonas. [przypis edytorski]

Andato a scuola? (wł.) — Czy chodziłeś do szkoły? [przypis edytorski]

andenkien (z niem. Andenken) — pamiątka. [przypis edytorski]

andere Vögel, andere Lieder (niem.) — inne ptaki, inne pieśni. [przypis edytorski]

an der Kunkel hat — im Schilde führt. [przypis edytorski]

Andersen, Hans Christian (1805–1875) — duński poeta i pisarz, autor słynnych baśni. [przypis edytorski]

Andersen, Hans Chrystian (1805–1875) — duński pisarz, autor znanych baśni. [przypis edytorski]

Anderson, Marian (1897–1993) — amerykańska śpiewaczka (kontralt), wsławiona nagraniami oraz licznymi koncertami i recitalami w USA i Europie; znana też z plenerowego koncertu pod pomnikiem Lincolna w Waszyngtonie w kwietniu 1939, zorganizowanego w geście protestu przeciw motywowanej rasizmem odmowie udostępnienia jej sali. [przypis edytorski]

Anderson, Robert (1841–1918) — nadkomisarz policji londyńskiej (1888–1901), napisał wspomnienia pt. Sidelights on the Home Rule Movement (1906), na które powołuje się Conrad. [przypis edytorski]

Andersson, Karl Johan (Charles John) (1827–1867) — szwed. odkrywca, myśliwy, handlarz i przyrodnik-amator, autor wielu książek o swoich podróżach. [przypis edytorski]

Anders, Władysław (1892–1970) — generał broni Wojska Polskiego, Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych w latach 1944–1945. [przypis edytorski]

An Deutschlands Gast (niem.) — do gościa Niemiec. [przypis edytorski]

and he saw the dangerous soul of the man (ang.) — i zobaczył groźną duszę tego człowieka. [przypis edytorski]

Andrée, Salomon August (1854–1897) — szwedzki badacz terenów podbiegunowych i zapalony aeronauta. Zginął wraz z dwoma towarzyszami podczas nieudanej wyprawy balonem na biegun północny. [przypis edytorski]

André, Louis Joseph Nicolas (1838–1915) — fr. generał, minister wojny (1900–1904); oskarżony o segregowanie oficerów w listach awansowych na podstawie potajemne zbieranych informacji o ich poglądach religijnych i politycznych (tzw. afera fiszek). [przypis edytorski]

André, soyez convenable (fr.) — Andrzeju, bądźże przyzwoity. [przypis edytorski]

Andreas noch in Baenden frei! (niem.) — Andrzej nawet w więzach wolny. [przypis edytorski]

Andreas-Salomé, Lou (ur. 1861–1937) — pisarka niemiecka, urodzona w Rosji, w Petersburgu jako Luiza Gustawowna Salomé, wyszła za mąż za filologa niem. (Friedricha Andreasa); od r. 1882 żyła w bliskich stosunkach z Friedrichem Nietzschem, napisała m.in. studium Friedrich Nietzsche in seinen Werken („Fryderyk Nietzsche w swych dziełach”, 1894). [przypis edytorski]

Andrej, konczaj (ros.) — Andrej, wykończ. [przypis edytorski]

Andriolli, Michał Elwiro (1836–1893) — ilustrator (m. in. Pana Tadeusza), grafik i malarz. [przypis edytorski]

Andriolli, Michał Elwiro (1836–1893) — rysownik, ilustrator; uczestnik powstania styczniowego. [przypis edytorski]

androceum (z gr. ἀνήρ, ἀνδρός, aner, andros: mężczyzna; męski) — tu: pomieszczenie przeznaczone dla mężczyzn; palarnia, gabinet, w którym pan domu podejmował męskich gości. [przypis edytorski]

androgin — obojnak, istota dwupłciowa. [przypis edytorski]

androgyna (z gr. androgynés; od: andrós: mężczyzna i gyné: kobieta) — osoba łącząca cechy męskie i kobiece, hermafrodyta; tu: przedstawienie sprawy małżeństwa z punktu widzenia zarówno mężczyzny, jak i kobiety. [przypis edytorski]

Androgyne (z gr. ανδρογυνής) — istota łącząca w sobie cechy męskie i żeńskie; w filozofii: człowiek idealny, pełny; wg koncepcji romantycznej: miłość idealna, całkowita jedność kobiety i mężczyzny. [przypis edytorski]

Androgyne (z gr. andrós: mężczyzna i gyné: kobieta) — istota łącząca w sobie cechy męskie i żeńskie; w filozofii: człowiek idealny, pełny; wg koncepcji romantycznej: miłość idealna, całkowita jedność kobiety i mężczyzny; także: tytuł poematu prozą Stanisława Przybyszewskiego z roku 1900, nasyconego erotyzmem i mistycyzmem, tęsknotą za miłością idealną. [przypis edytorski]

androgyn (gr.) — obojniak, hermafrodyta, istota wyposażona w narządy właściwe dla obydwu płci. [przypis edytorski]

Andromacha, Hekabe, Priam (mit. gr.) — postacie z Iliady, członkowie trojańskiej rodziny królewskiej: Priam: król Troi, mąż Hekabe, ojciec Hektora; Hekabe: żona Priama, matka Hektora; Andromacha: żona Hektora; coś z tych łzawych rzeczy o losach Andromachy lub Hekaby, czy Priama: Iliada VI 370–502, XXII 437–515; XII 430–436, XXIV 747–759; XXII 408–428, XXIV 144–717. [przypis edytorski]

Andromacha (mit. gr.) — żona królewicza trojańskiego Hektora, matka Astianaksa; po upadku Troi została niewolnicą Neoptolemosa (a. Pyrrusa), syna Achillesa, i z tego związku urodziła trzech synów: Pergamosa, Pielosa i Molossosa; tego ostatniego zabiła z zazdrości o niewolnicę żona Neoptolemosa, Hermiona. [przypis edytorski]

Andromacha — wdowa po Hektorze. [przypis edytorski]

Andromacha — w Iliadzie żona Hektora. [przypis edytorski]

Andromacha — żona Hektora. [przypis edytorski]

Andromeda (mit. gr.) — córka etiopskiego króla, przykuta do skały i wydana na łup potworowi, została uwolniona przez Perseusza. [przypis edytorski]

Andromeda (mit. gr.) — córka króla Etiopii, Cefeusza (syna Zeusa) i Kasjopei, oddana na pożarcie smokowi morskiemu, wielorybowi (pustoszącemu kraj za bluźnierstwo Kasjopei, która twierdziła, że jest piękniejsza od Nereid). Ocalił Andromedę Perseusz, który poślubił ją zabiwszy potwora. [przypis edytorski]

Andromeda (mit. gr.) — królewna etiopska poświęcona w ofierze dla przebłagania Posejdona zagniewanego na jej matkę (która pyszniła się, że jest piękniejsza od Nereid), została przykuta do skały i pozostawiona na pożarcie Ketosa, potwora morskiego; w ostatniej chwili uratował Andromedę Perseusz, zabijając potwora. [przypis edytorski]

androna (daw.) — bzdura, kłamstwo. [przypis edytorski]

androny — brednie, banialuki. [przypis edytorski]

androny — brednie, głupstwa. [przypis edytorski]

androny — bzdury, głupstwa; najczęściej w wyrażeniu: pleść androny. [przypis edytorski]

androny — bzdury, głupstwa. [przypis edytorski]

androny — bzdury. [przypis edytorski]

androny — głupoty. [przypis edytorski]

androny — głupstwa; najczęściej w wyrażeniu: pleść androny. [przypis edytorski]

andrus (daw.) — chuligan, awanturnik, ulicznik. [przypis edytorski]

andrus (daw.) — łobuziak. [przypis edytorski]

andrus (daw.) — łobuziak, psotnik. [przypis edytorski]

andrus (daw.) — łobuz. [przypis edytorski]

andrus (gw.) — łobuziak. [przypis edytorski]

andrus — łobuziak, psotnik. [przypis edytorski]

andrus (przest.) — cwaniak, łobuz. [przypis edytorski]

andrut — typ wafelka. [przypis edytorski]

Andry, Nicolas (1658–1742) — francuski lekarz, badacz pasożytów w ciele ludzkim; uważał, że konkretnym narządom odpowiadają konkretne gatunki „robaków” pasożytniczych, w 1700 szczegółowo opisał obserwowane pod mikroskopem „robaki nasienne” w spermie z nasieniowodów psa. [przypis edytorski]

andrynopl (neol. z fr. andrinople) — tania tkanina bawełniana, zwykle w kolorze ciemnoczerwonym; od francuskiej nazwy koloru: czerwień adrianopolska. [przypis edytorski]

Andrzéj Połocki, Andrzej Garbaty a. Andrzej Olgierdowic (1319–1399) — książę połocki, starszy przyrodni brat Jagiełły. [przypis edytorski]

Andrzéj Wasiło — Andrzej z Krakowa a. Andrzej Polak, pierwszy biskup wileński (od 1386 r.). [przypis edytorski]

Andrzejewski, Jerzy (1909–1983) — prozaik i publicysta, autor m. in. powieści Popiół i diament oraz Miazga. Opozycjonista, współzałożyciel Komitetu Obrony Robotników. [przypis edytorski]

Andrzejewski, Jerzy (1909–1983) — prozaik i publicysta, autor m. in. powieści Popiół i diament oraz Miazga. Opozycjonista, współzałożyciel Komitetu Obrony Robotników. [przypis edytorski]

Andrzejewski, Jerzy (1909–1983) — prozaik polski; w latach wojennych miał za sobą debiut (opowiadanie Wobec czyjegoś życia publ. 1932, nast. znane pod tytułem Kłamstwa), tom opowiadań Drogi nieuniknione (1936) oraz uhonorowaną Nagrodą Młodych Akademii Literatury powieść Ład serca (1938); był wówczas związany ze środowiskami prawicowymi i nacjonalistycznymi (pisma „ABC”, „Prosto z mostu”) i uznawany za przedstawiciela chrześcijańskiego nurtu literatury; w czasie okupacji hitlerowskiej zaangażowany w ratowanie osób zagrożonych Zagładą ze względu na pochodzenie żydowskie. Najważniejsze dzieła Andrzejewskiego powstały po wojnie (opowiadanie Wielki Tydzień 1945, powieści: Popiół i diament 1948, Ciemności kryją ziemię 1957, Bramy raju 1960, Idzie skacząc po górach 1963, Miazga 1979). [przypis edytorski]

Andrzej Glaber z Kobylina (ok. 1500–1555) — ksiądz katolicki, lekarz, pisarz, profesor Akademii Krakowskiej, humanista, astrolog, tłumacz, wydawca i popularyzator wiedzy; za niepewne uważa się jego autorstwo dzieła pt. Senatulus, to jest sjem niewieści, który niegdy w Rzymie dzierżan był od trzech stanów ich, od małżonek, wdów i panien (Kraków 1543, wyd. w drukarni wdowy po F. Unglerze). [przypis edytorski]

Andrzej Landau ps. „Wirski” — Andrzej Landau ps. „Wirski” (1928–1944) — kapral AK, w powstaniu walczył w Zgrupowaniu „Żniwiarz”, następnie w Zgrupowaniu „Żyrafa”, poległ 29 września. [przypis edytorski]

Andrzej Romocki ps. „Morro” (1923–1944) — harcerz, żołnierz AK, w powstaniu dowódca 2 kompanii batalionu „Zośka”, poległ 15 września. [przypis edytorski]

Andrzej, właśc. Andrzej Garbaty a. Andrzej Olgierdowic (1319–1399) — książę połocki, starszy brat Jagiełły. [przypis edytorski]

Andrzej Zamoyski (1716–1792) — magnat polski, kanclerz wielki koronny, reformator oświeceniowy. Staszic był wychowawcą jego synów. [przypis edytorski]

Andy — łańcuch górski w Ameryce Południowej. [przypis edytorski]

Andy — łańcuch górski w Ameryce Południowej. [przypis edytorski]

A nechaj jomu sto czertiw i odna wydma — a niech mu sto diabłów i jedna wiedźma. [przypis edytorski]

anegdota — tu: opowiastka. [przypis edytorski]

anegnoetyczny — przypuszczalnie powinno być: anegdotyczny; możliwe jednak, że Boy utworzył tu neologizm z greckiego rdzenia noesis, oznaczającego „bezpośredni wgląd w stan rzeczy”. [przypis edytorski]

Aneks III — patrz: dalej w tej publikacji autorskie uzupełnienie opatrzone tytułem Aneks III. [przypis edytorski]

Aneks III — uzupełnienie autorskie do artykułu Wstępne objawy uczuciowości modernistycznej (rozdz. 2. Bankructwo idei), odnośnie słów: „Ten tragiczny relatywizm najpiękniej wyraził (…) Artur Górski. (…) »I przyszedł na nas stan, w którym… dusza zapomina całkiem o sobie, a staje się ziemią swej ziemi (…) Przyszło rozbicie, jakiemu ulegają planety, gdy potrzaskane w kawały krążą ruchem wirowym wśród gwiazd, wiedzione tylko mocą dawnego rozpędu, aż wszedłszy w sferę obcych słońc, rozsypią się zmęczone i runą w bezdeń deszczem marnych błyskawic«” (A. Górski, Dusze błędne [w:] Przededniem, Warszawa 1918). [przypis edytorski]

Aneks II — patrz: dalej w tej publikacji autorskie uzupełnienie opatrzone tytułem Aneks II. [przypis edytorski]

Aneks II — uzupełnienie autorskie do artykułu Przygotowanie modernizmu (rozdz. 5. Zasięg załamania determinizmu), odnośnie słów: „(…) odpowiedź Przybyszewskiego świadczy, że zarzuty przyjaciela trafiały w sedno: »Twoje uwagi o powieści i dramacie (Po drodze, Dla szczęścia) bardzo mnie zainteresowały, zwłaszcza to miejsce, gdzie mówisz o niemożliwości winy, ponieważ nie wierzymy w odpowiedzialność. Lecz w tym właśnie widzę niezmiernie tragiczne działanie, że człowiek musi zginąć bez winy, że własna wina ustępuje na dalszy plan wobec konieczności przeznaczenia. Oczywiście trzeba wtenczas odrzucić wszelki moment etyczny; jeśli nie ma odpowiedzialności, to nie ma rzecz jasna żadnej etyki, a przynajmniej tego, co przez etykę rozumiemy: uporządkowanego, świadomego, samorzutnego i wobec tego odpowiedzialnego sposobu postępowania. W tym, uważam, musi się nasz cały etyczny pogląd zmienić«”. [przypis edytorski]

Aneks I — patrz: dalej w tej publikacji autorskie uzupełnienie opatrzone tytułem Aneks I. [przypis edytorski]

Aneks I — uzupełnienie autorskie do artykułu Przygotowanie modernizmu (rozdz. 3. Przejęcie dziedzictwa naukowego), odnośnie słów: „Miriam. Z jego działalności w »Życiu« warszawskim skrzętnie się dziś wyławia akcenty modernizmu, tymczasem »Życie« atmosferą pozytywizmu było tak przesycone, że Porębowicz, który etap pozytywistyczny w znacznej mierze przeszedł na łamach tego pisma, z tej właśnie przyczyny sprzeciwiał się rozpoczynaniu modernizmu od »Życia«”. [przypis edytorski]

Aneks IV — patrz: dalej w tej publikacji autorskie uzupełnienie opatrzone tytułem Aneks IV. [przypis edytorski]

Aneks IV — uzupełnienie autorskie do artykułu Wstępne objawy uczuciowości modernistycznej (rozdz. 4. Skutki uczuciowe i artystyczne wielkiego rozczarowania), odnośnie słów (pod koniec rozdziału): „Tetmajer, jak widzieliśmy, w najbardziej dojrzały sposób wyraża uczucia wtórne: znużenie, melancholię, sceptycyzm, te wszystkie stany uczuciowości, od jakich pokolenie rzekomo pragnęło się uwolnić. Czyni to w sposób budzący pociąg do tych stanów, przybierając je we wszystkie powaby swego talentu. Nieuniknionym zjawiskiem, gdy surowiec życia staje się materiałem artyzmu, bywa to, że sztuka wydobywa czar piękna z uczuć, które w postawie życiowej odsuwamy od siebie. Nieszczęście staje się pięknem, zwątpienie radością artystyczną. Jest w tym bolesna sprzeczność, którą odczuwało wielu twórców. U Tetmajera sprawa jest inna i bardziej powikłana: nader często zdradza się u niego i nieszczery ton nadaje pesymizmowi eudajmonistyczne podłoże tego pesymizmu, wzmożone u tego poety jego szczególną wrażliwością na stany hedonistycznego upojenia. Tetmajer najszczerszy jest tam — szczerość mierzymy umiejętnością wyrażenia w poezji tych, a nie innych uczuć — kiedy jako przyczynę znużenia podaje niemożność osiągnięcia szczęścia. »Nie Prawda jest ideałem bytu, ale Szczęście. Pereat veritas, fiat felicitas« — oto jego dewiza, a zarazem ukryte tło pesymizmu modernistycznego”. [przypis edytorski]

Aneks IX — patrz: dalej w tej publikacji autorskie uzupełnienie opatrzone tytułem Aneks IX. [przypis edytorski]

Aneks IX — uzupełnienie autorskie do artykułu Warstwy główne modernizmu (rozdz. 7. Estetyzm walczący), odnośnie słów: „Tak ujęty system, mimo mnóstwa drobnych niekonsekwencji i jaskrawych dowolności myśli, uderzał swą niewątpliwą jednolitością uczuciową. Podstawą jej była osobowość pisarza psychopaty, mistyczny żar, z jakim poglądy swe głosił, posługując się przy tym demagogicznymi chwytami redaktora sensacyjnego brukowca czy mówcy wiecowego, ta osobowość, która jednocześnie znajdowała wyraz w budzącym zgorszenie życiu prywatnym zawodowego poligamisty, sługi szatana. Dzięki niej życie i twórczość pisarza zlewały się tu w całość jednolitą, życie znajdowało usprawiedliwienie w nakazach twórczych, twórczość zaś stawała się odbiciem życia, wyrazem nurtujących je kompleksów, które ten bezwiedny psychopata ujawniał z monotonią człowieka prymitywnego, niezdolnego do wyjścia poza ciasne podwórko własnych doznań [J. Krzyżanowski, Neoromantyzm polski 1890–1918, Wrocław 1963, s. 30–31]”. [przypis edytorski]

Aneks VIII — uzupełnienie autorskie do artykułu Warstwy główne modernizmu (rozdz. 5. Sztuka dla sztuki według pojęć parnasistów), odnośnie słów: „Z dzisiejszej perspektywy urasta postać niedocenionego w swej epoce Wacława Rolicz-Liedera. Jeżeli o kim można mówić, że przedwcześnie dojrzał artystycznie i przez to pozostał w cieniu, to o Liederze. Poezja jego przed udostępnieniem Norwida padała na grunt zupełnie nieprzygotowany. Napierski powiada, że Lieder to brakujące ogniwo gdzieś między Norwidem a Faleńskim. W czasie kiedy Norwid nie był znany, do kogo to ogniwo miało nawiązywać? Statyczna forma powszechnego estetyzmu dojrzała u Liedera, jak u żadnego z poetów pokolenia. Poezja Liedera ciąży do jednoznacznej dosadności, pozbawionej nastrojów płynnych i nieokreślonych” itd. [przypis edytorski]

Aneks VII — patrz: dalej w tej publikacji autorskie uzupełnienie opatrzone tytułem Aneks VII. [przypis edytorski]

Aneks VII — uzupełnienie autorskie do artykułu Warstwy główne modernizmu (rozdz. 4. Horla i konsekwencje), odnośnie słów: „Pomijając oczywiste związki Horli z rychło mającą się narodzić u Freuda teorią podświadomości i kompleksów, na dwie kwestie u Maupassanta należy wskazać. Obydwie łączą się z tokiem myślenia Miriama. Horla zapowiada możliwość istnienia całkowicie różnych od człowieka i wyłącznie spirytualistycznych istot. (…) Jeszcze dobitniej w jego duchu była Maupassantowska argumentacja owej możliwości (…). »Ale już od stu lat przeszło wyczuwa się jak gdyby coś nowego. Mesmer i inni wskazali nam nieoczekiwaną drogę i uzyskujemy istotne, zwłaszcza od czterech czy pięciu lat, zdumiewające wyniki« [G. de Maupassant Horla i inne opowiadania, Warszawa 1961, s. 174]. (…) Zbieżność z Miriamem — zbieżność typu argumentacyjnego — ewidentna. A jednocześnie zbieżność z Irzykowskim, w tym przypadku dotycząca istnienia lub nieistnienia Boga, wraz ze światem odpowiednich wyobrażeń metafizycznych”; oraz do artykułu Warstwy główne modernizmu (rozdz. 2. Naukowość pozytywistyczna utajona w „mistycyzmie” Miriama), odnośnie słów (o Miriamie): „Są to przekonania typowo pozytywistyczne, pozbawione wprawdzie materialistycznej i fizjologicznej pewności, ożywione za to fazą jeszcze wcześniejszą, duchem optymistycznego scjentyzmu”. [przypis edytorski]

Aneks VI — patrz: dalej w tej publikacji autorskie uzupełnienie opatrzone tytułem Aneks VI. [przypis edytorski]