Przypisy

umiera jeden z młodszych braci Eremian czy też Hieremiasz (…) 13 października 1604 w Lublinie — [por.] Przyborowski, Wiadomość (…), s. 56. [przypis redakcyjny]

umieszczeniem najprzód czegoś po nim następującego — w oryginale: Histeron proteron. [przypis redakcyjny]

umny — uczony, wykształcony. [przypis redakcyjny]

umoderowani — umiarkowani, spokojni. [przypis redakcyjny]

Umrzyk (…) odbyć to chowanie — fragment bajki La Fontaine'a Proboszcz i nieboszczyk, przekład St. Komara. [przypis redakcyjny]

umyka pierza — przez umknięcie ocala pierze, umyka z pierzem, tj. ratuje się. [przypis redakcyjny]

umysł ludzki jest częścią nieskończonego rozumu bóstwa — Por. List 32 (dawniej 15) § 7–9. [przypis redakcyjny]

umysł — tu: właściwość duchowa, charakter. [przypis redakcyjny]

um (z ros.) — rozum, rozsądek. [przypis redakcyjny]

U najwyższej wisiała wieże na kopiji/ Tak rzymski Emiliusz, choć z okrutnym żalem — w rękopisie Chodkiewiczowskim brzmią: U najwyższej widziana wisieć na kopiji/ Wieży: tak Emiliusz rzymski, z wielkim żalem… [przypis redakcyjny]

un amore appassionato (wł.) — namiętna miłość. [przypis redakcyjny]

unanimi voce (łac.) — jednomyślnie. [przypis redakcyjny]

unanimi voto (łac.) — jednomyślnie. [przypis redakcyjny]

Una omnes fecere pedem (łac.) — wszyscy razem napięli żagiel. (Wergiliusz, Eneida, ks. V, w. 830). [przypis redakcyjny]

(…) u nas okna zawsze były zamknięte — Należy tu wspomnieć, że w Hiszpanii w owym czasie nie znano jeszcze szyb. [przypis redakcyjny]

un assasin (franc.) — morderca. [przypis redakcyjny]

un conte de Fée (fr.) — baśń o wróżce. [przypis redakcyjny]

une femme superbe (fr.) — pyszna kobieta. [przypis redakcyjny]

une fille sans naissance… (fr.) — dziewczyna bez urodzenia i ogłady, takie kompletne nic. [przypis redakcyjny]

„Une page d'amour” (fr.) — Kartka miłości, powieść Zoli, wówczas nowość wydawnicza. W dalszym ciągu Prus wspomina o bohaterce powieści Helenie Grandjean, w której kocha się pan Rambaud. [przypis redakcyjny]

unglückliche Fratze mit vielen Konsonanten (niem.) — zwrot niedający się dosłownie przetłumaczyć, określający w dosadnym, humorystycznym skrócie wrażenie, jakie wywierały na obcokrajowcach melancholiczna fizjonomia Krzywosąda (die Fratze: grymas) oraz twarde brzmienie jego rodowitego języka (mit vielen Konsonanten: z wieloma spółgłoskami). [przypis redakcyjny]

unguentum (łac.) — maść. [przypis redakcyjny]

unia podlaska — mowa o oporze ludności grecko-katolickiego (unickiego) wyznania na Podlasiu przeciw prawosławiu, narzucanemu jej przemocą przez rząd carski od roku 1875. Prześladowania unitów trwały aż do ukazu tolerancyjnego w roku 1905. [przypis redakcyjny]

u nich — poeta pisze tak zamiast po prostu: tam (w tych krajach), myśląc widocznie o mieszkających tam ludziach. [przypis redakcyjny]

u nich — tj. u związkowych. [przypis redakcyjny]

u nich zasiadali — wyd. lwow. ma: w nich. [przypis redakcyjny]

u niego [Iuniusa], nie u Longina czytał Winkelmann — De Pictura Vet., lib. I, cap. 4, p. 38. [przypis redakcyjny]

universitates (łac.) — wszechnice, uniwersytety. [przypis redakcyjny]

universum (łac.) — wszechświat. [przypis redakcyjny]

Univira — niewiasta, która jednego tylko miała męża. [przypis redakcyjny]

uniwersał — ogłaszany publicznie list królewski; tu: chodzi o odezwy wydane w Tucholi, nakazujące gromadzić się koło Łukowa na Podlasiu. [przypis redakcyjny]

uniwersał — podane do wiadomości powszechnej (łac. universalis) zarządzenie najwyższej władzy wykonawczej; tu: zwołanie sejmiku wyborczego po raz drugi; pierwszy, jak bardzo wiele innych w r. 1773, nie doszedł; wzdragano się obsyłać Sejm, który miał zatwierdzić rozbiór. [przypis redakcyjny]

Un poco di fuoco, s'il vous plaît, monsieur! (wł.,fr.) — Proszę pana o ogień, jeśli łaska! [przypis redakcyjny]

unteroficerów — podoficerów. [przypis redakcyjny]

unus homo nobis cunctando restituit rem (łac.) — jeden człowiek zwlekaniem ojczyznę nam zbawił; słowa Enniusza o Fabiuszu Kunktatorze u Cycerona w De senectute, IV; na boku dopisano: Czarniecki. [przypis redakcyjny]

un vampire — la croyance aux vampires est très répandue parmi les peuples de race slave. [przypis redakcyjny]

Uoiseau le plus charmant qu'on put voir dans Ze monde, mon jameux perroquetu (fr.) — ptak najbardziej uroczy na świecie, moja znakomita papuga…(Ovidius, Amores II, 6). [przypis redakcyjny]

uomo positivo (wł.) — przyzwoity człowiek. [przypis redakcyjny]

upadkowi* — zwątpieniu, rozpaczy. [przypis redakcyjny]

u pala — chodzi o pal, do którego przywiązuje się galary i statki w przystani. Pasek miał własny pomost i spichlerz na zboże w Nowym Mieście Korczynie nad Wisłą. [przypis redakcyjny]

u Partenopy — w Neapolu. [przypis redakcyjny]

upatrując — podpatrując. [przypis redakcyjny]

upatrywać (daw.) — szukać i umieć dojrzeć, oceniać. [przypis redakcyjny]

upatrywać (tu forma 3 os. lp: upatruje) — wyglądać, oczekiwać zobaczenia, wypatrywać. [przypis redakcyjny]

upełny (starop.) — zupełny. [przypis redakcyjny]

Upiór — to zjawa Jakuba Szeli; ukazuje się ona Dziadowi, który niedawno uparcie wracał do myśli o „krwawych zapustach”, drażniąc ojca panny młodej, co wydał córki za „panów” z miasta. Jakub Szela (1737–1866), chłop ze Smarzowej niedaleko Tarnowa, stanął 20 lutego 1846 r. w Tarnowskicm Jasielskiem na czele żywiołowego „poruszenia chłopskiego” przeciw szlachcie, sprowokowanego przez administrację austriacką w Galicji dla rozbicia przygotowań do powstania narodowego. Później władze austriackie stłumiły chłopski sprzeciw wobec powrotu do pańszczyzny, a sam Szela musiał przenieść się z Galicji (w 1848 r.) na Bukowinę, gdzie otrzymał 30-morgową posiadłość od rządu cesarskiego, ale pozostawał pod nadzorem policyjnym. [przypis redakcyjny]

Upiór — Upiorem jest tu nazwany duch powracający. Według wierzeń ludowych tak powracały na ziemię zwłaszcza dusze samobójców. [przypis redakcyjny]

Upita (lit. Upytė) — w XVII w. miasteczko, dziś wieś, położona ok. 12 km na płd. zachód od Poniewieży. [przypis redakcyjny]

upleciony — schwytany, opleciony. [przypis redakcyjny]

uploteczki (starop.) — wstążki do włosów, które się wplata we włosy. [przypis redakcyjny]

upokoić — uspokoić. [przypis redakcyjny]

upominek — wspomnienie, upamiętnienie. [przypis redakcyjny]

upoważniać — uprawniać. [przypis redakcyjny]

uprząść (daw.) — ułożyć, zmyślić. [przypis redakcyjny]

uprzątnąwszy głowę — wyprowadziwszy się z głowy. [przypis redakcyjny]

Uprzedzić (…) wszytki rodziców swych sługi (starop.) — uprzedzić w wykonywaniu posług służbę swych rodziców. [przypis redakcyjny]

uprzejmie — szczerze. [przypis redakcyjny]

uprzejmie — tu: otwarcie, szczerze. [przypis redakcyjny]

uprzejmość [humanitas] (…) ambicja [ambitio] — Zob. Przyp. do Tw. 29. [przypis redakcyjny]

uprzejmy — szczery. [przypis redakcyjny]

Upsalma — właśc. Uppsala, miasto w Szwecji. [przypis redakcyjny]

upsnąć się (daw.) — potknąć się, zjechać na dół. [przypis redakcyjny]

upuścić (starop.) — [tu:] zagrodzić. [przypis redakcyjny]

urągi — dziś: urągania; urąganie: uwłaczanie, wymyślanie, ubliżanie. [przypis redakcyjny]

ura caduca auctoritate publica (łac.) — przywileje na dobra, których własność do nas wróciła, powagą sejmową. [przypis redakcyjny]

Uranges — miasto Orange w płd.-zach. Francji, w departamencie Vaucluse. [przypis redakcyjny]

Urania dawno jego śmierć z gwiazd przewidziała — Statius, Thebaid., VIII, 551: „Ipsa diu positis lethum praedixerat astris/ Urania (…)”. [przypis redakcyjny]

Uraniburgum — obserwatorium zbudowane przez Tycho Brahe na szwedz. wyspie Huen. [przypis redakcyjny]

Uranos (mit. gr.) — Uranos (Niebo) i Gaja (Ziemia) stanowili pierwszą parę bogów. [przypis redakcyjny]

uraz (daw.) — [dziś r.ż.] uraza. [przypis redakcyjny]

uraz (daw. forma) — [dziś r.ż.] uraza. [przypis redakcyjny]

Urban — Urban II, papież 1088–1099. [przypis redakcyjny]

Urbi et orbi! (łac.) — Rzymowi i całemu światu. [przypis redakcyjny]

Urbin — miasto w Umbrii. [przypis redakcyjny]

ureus (łac.) — metalowy wąż, znajdujący się na nakryciach głowy królów egipskich, symbol władzy monarszej. [przypis redakcyjny]

urezać (z ukr.) — uciąć. [przypis redakcyjny]

urgeant (łac.) — przypilnować mają. [przypis redakcyjny]

urgebat abdicationem (łac.) — nalegał na zrzeczenie się (abdykacje). [przypis redakcyjny]

uriantówka — gruszka. [przypis redakcyjny]

uróść (daw.) — urosnąć. [przypis redakcyjny]

urównany — równo rozlany. [przypis redakcyjny]

urobek — procent, zarobek. [przypis redakcyjny]

urobić (starop.) — zarobić, pozyskać. [przypis redakcyjny]

(…) uroczej panienki — zdaje się, że chodzi o pannę Gromaire, córkę pana Gromaire, kancelisty przy ambasadzie rzymskiej. [przypis redakcyjny]

uroczyszcze — ostęp. [przypis redakcyjny]

urodzić — tu: ocalić. [przypis redakcyjny]

urodzić — tu: uratować, ocalić od kary śmierci (i tym sposobem niejako dać życie). [przypis redakcyjny]

u rozstajnych dróg — miejsce, gdzie mitologia ludowa lokuje „złe”: diabły, upiory, strachy. [przypis redakcyjny]

Ursyn — Julian Ursyn Niemcewicz. [przypis redakcyjny]

Urus — mongolska nazwa Rosjanina. [przypis redakcyjny]

Urwiżywot — miejsce niebezpieczne; szlak złoty, tatarski, por. II, w. 528, szlak złoty i kuczmański. [przypis redakcyjny]

urząd kanclerski — pisarstwo. [przypis redakcyjny]

Urząd ławniczy (…) przybył osobiście do kamienicy (…) Piotra Kochanowskiego, IKM. sekretarza, a pan sekretarz (…) zeznał odpowiednią rekognicję — [por.] Scab. crac. 1166, p. 101. [przypis redakcyjny]

urząd ten po wieki stanowię — tak się przedstawia według mitu założenie ateńskiego areopagu, sądu w sprawach o zabójstwo. [przypis redakcyjny]

urzędniczek (starop.) — [tu:] podstarości. [przypis redakcyjny]

urzędników — wszystkich wykonawców władzy, a więc także króla, oficerów w wojsku. [przypis redakcyjny]

urzędnik — tu: biskup; por. niżej o plebanach jako urzędnikach. [przypis redakcyjny]

urzędówka — obrona prowadzona z urzędu. [przypis redakcyjny]

U Rzymian dziedzictwo łączyło się z pewnymi ofiarami, których dziedzic musiał dopełnić a które były postanowione prawem kapłanów — Kiedy spadek był zbyt obciążony, omijano prawo kapłanów za pomocą pewnych form sprzedaży, stąd słowo sine sacris haereditas. [przypis redakcyjny]

uścierwienie — neol. od rzecz. ścierwo, oznaczającego rozkładające się szczątki zwierzęcia. [przypis redakcyjny]