Przypisy

tymczasem (…) zaczyna powstawać proletaryzacja włościaństwa — Rembowski, Z życia konstytucyjnego w Księstwie Warszawskim, 1906, s. 79 i nast. [przypis redakcyjny]

tym — dobrym. [przypis redakcyjny]

Tym dzielniej zeszły — tym radykalniej zniknęły. [przypis redakcyjny]

tymi wszystkimi, które podciąga się pod pojęcie materii stanu — Sejm 1768 r. podzielił sprawy należące do sejmu na trzy kategorie. Do pierwszej należały prawa kardynalne, ostatecznie sformułowane, które nigdy nie mogły być zmienione i miały trwać wieczyście. Tutaj należałyby (prócz praw w przypisie drugim na str. 52 wymienionych [o pseudosejmie z 1768 r.]), następujące postanowienia: Religia katolicka panująca, król katolik, neminem captivabimus, wyłączne prawo szlachty do piastowania urzędów i posiadania dóbr ziemskich na własność, władza dziedzica nad chłopem, kara śmierci na szlachcica za zabójstwo poddanego, art. de non praestanda oboedientia, liberum veto in materiis status. — Do drugiej zaliczono materie status, którą to nazwą objęto olbrzymi zakres różnych spraw najważniejszej dla państwa wagi, jak np. podnoszenie lub ustanowienie nowych podatków i taryf, pomnożenie wojska, zwołanie pospolitego ruszenia, wypowiedzenie wojny i zawarcie pokoju, traktaty polityczne i handlowe, zakreślanie kompetencji i kreowanie nowych urzędów, porządek sejmowania i sejmikowania, nawet nobilitacje i indygenaty. W materiach status utrzymano liberum veto w pełni, tak że nie tylko wymagały jednomyślności, ale wszystkie uchwały w ich przedmiocie powzięte upadały w razie zerwania sejmu. Trzecią wreszcie kategorię stanowiły materie jurydyczne i ekonomiczne, do których uchwalania wystarczała większość głosów. [przypis redakcyjny]

tym mniej podlega wzruszeniom, które są złe, i tym mniej boi się śmierci — „i tym mniej boi się śmierci” dorzucił autor zapewne później, nie ma bowiem tej myśli w Dowodzie, lecz dopiero w Przyp. do Tw. 38 i 39. [przypis redakcyjny]

Ty mówisz (…) — Tu Beatrycze aż do końca tej pieśni objaśnia jeszcze jeden zarzut, jaki mógł jej zrobić poeta: to jest, dlaczego widzimy tyle rzeczy stworzonych, tak szybko przemijających? To, co przemija, nie jest bezpośrednio od Boga, tylko pośrednio stworzone przez siły, jakich On, o czym wyżej jest wzmianka, udzielił gwiazdom. Ciało więc ludzkie, jak było w pierwszych naszych rodzicach w Adamie i Ewie, bezpośrednio stworzone jak dusza je ożywiająca jest nieśmiertelne i kiedyś w dzień Sądu Ostatecznego zmartwychwstanie, żeby się na wieczność z duszą połączyć. [przypis redakcyjny]

Tymot — Timoteo Bendedei, uczony Ferarczyk. [przypis redakcyjny]

Tym, że krótką chwilę — wiersz powstał w Korabnikach pod Krakowem na przełomie 1888–1889 r. [przypis redakcyjny]

tymże mniej — i dlatego mniej. [przypis redakcyjny]

Tym zakazana w to królestwo droga, co nie wierzyli w Chrystusa jak w Boga — Tu poeta rozwija swoją zasadę, jak on pojmuje sprawiedliwość bożą, stosując ją do wiecznej szczęśliwości tych, którzy nie byli i nie są chrześcijanami. [przypis redakcyjny]

Tyndarski łabąć — Jowisz (Zeus) pod postacią łabędzia nawiedzający żonę Tyndareusa, Ledę. [przypis redakcyjny]

tynf a. tymf — pieniądz tak nazwany od mincarza za Jana Kazimierza (18 groszy srebrnych). [przypis redakcyjny]

tynf — dawny srebrny pieniądz polski wartości 18 groszy, wycofany z obiegu uchwałą sejmu z r. 1766; nazwa pochodzi od nazwiska Andrzeja Tumpe, zarządcy mennicy w r. 1663. [przypis redakcyjny]

Tynf — Tümpfe, Jędrzej, dzierżawca mennicy. [przypis redakcyjny]

tynf — złoty, nazwany tak od nazwiska mincerza Tynfa. [przypis redakcyjny]

Tyngintana — płn.-zach. część Maroka z miastem Tanger (staroż. Tingis, stąd Tingitana). [przypis redakcyjny]

Tyngitana — kraina w płn.-zach. Afryce, Maroko. [przypis redakcyjny]

tynkturą — roztworem, płynem. [przypis redakcyjny]

tyn — płot z gałęzi a. belek. [przypis redakcyjny]

Ty — o Salgarze. [przypis redakcyjny]

typowo nowoczesny człowiek o dwu duszach — por. Paulsen, Schopenhauer, Hamlet, Mephisto, s. 43. [przypis redakcyjny]

Typowo romantyczna sceneria: noc księżycowa w pobliżu kościoła, godzina bliska północy, zjawia się upiór Dziewicy. [przypis redakcyjny]

tyrańskie (przysł.) — po tyrańsku. [przypis redakcyjny]

tyrani w Rzymie — zarzut (jako ogólny, niesłuszny) trafia najlepiej Domicjana; ale Staszic myśleć mógł o Kaliguli, którego wspomina dalej, jako wzór tyrana. [przypis redakcyjny]

tyrannidem (…) inducere in Rempublicam (łac.) — tyranię wprowadzić do ustroju Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]

tyrannis (łac.) — tyrania. [przypis redakcyjny]

tyran północnej strony — Iwan Groźny. [przypis redakcyjny]

tyr (daw.) — docinek. [przypis redakcyjny]

Tyriis in locis (łac.) — przysłowiowe Tyria maria zmienił Pasek na Tyria loca; Tyria maria: tyryjskie morza, w znaczeniu: niebezpieczne morza (dla żeglujących) stały się przysłowiowe, odkąd Tyryjczycy, tj. pochodzący od nich Kartagowie, stali się panami morza Śródziemnego. [przypis redakcyjny]

tyrkotny a. terkotny (starop.) — od: terkotać; mówiący szybko i miarowo, terkocący jak wóz lub młyn w ruchu. [przypis redakcyjny]

Tyr — miasto w Fenicji. [przypis redakcyjny]

tyrs (mit. gr.) — laska opleciona bluszczem i winorośli; atrybut Dionizosa, boga wina i urodzaju. [przypis redakcyjny]

Tyrteusz — grecki poeta z VII wieku p.n.e. Swoimi utworami pobudził męstwo Spartan w czasie wojny, którą prowadzili z Meseńczykami. Przytoczone przez Leona słowa Tyrteusza są urywkiem poematu Tyrteusz (1861) Władysława Ludwika Anczyca (1821–1913). Prus cytuje widocznie z pamięci, gdyż z odstępstwami od tekstu oryginalnego (np. u Anczyca: „O, Sparto, ruń! Zanim ślad twej wielkości…”). [przypis redakcyjny]

Tyrteusz — liryczny poeta grecki; zasłynął pieśniami bojowymi, dzięki którym wojska lacedemońskie (Sparty) wygrały wojnę meseńską. [przypis redakcyjny]

Tyś młodsze nogi wyprzedził u grobu — Wedle Ewangelii św. Jana, rozdz. 20, w. 3. [przypis redakcyjny]

Tyś mnie wywiodła na wolność z niewoli — To jest: z niewoli grzechu, z którego wyzwolona dusza czuje i ocenia rzeczywistą wolność duchową. [przypis redakcyjny]

Ty śpisz Eneaszu — Eneasz, książę trojański, który [wg rzymskiego eposu, Eneidy] po upadku Troi, po wielu przygodach i długiej tułaczce udał się do Italii. Eneaszem nazywa Słowacki ironicznie swego przyjaciela Brzozowskiego, dla podkreślenia ich doznanych przygód podróżnych. [przypis redakcyjny]

Tyś wtedy dowodził podkopywaczom, szedłeś do krainy romantyczności naszej (…) — mowa tu o spotkaniu Gaszyńskiego z Danielewiczem w czasie kampanii 1831 r. Gaszyński z korpusem Gełguda szedł na Litwę, Danielewicz ranny był w bitwie pod Ostrołęką. [przypis redakcyjny]

tysiąca osób — wraz z arbitrami, tj. publicznością; posłów zebrało się tylko 111, brakowało też wielu senatorów. [przypis redakcyjny]

tysiąc milionami — Rewolucję poprzedziły niepokonane trudności finansowe, wywołane marnotrawstwem dworu; gdy wszystkie pożyczki zawodziły, postanowione zostało zwołanie Stanów (Etats Géneraux) w celu obmyślenia źródeł dochodu, co stało się powodem przewrotu: Stany, przekształciwszy się w Zgromadzenie Narodowe, uznały, że muszą ująć ster państwa w swoje ręce. [przypis redakcyjny]

tysiąców — dziś popr. forma D. lm: tysięcy. [przypis redakcyjny]

tysiącooczy (mit. gr. i rz.) — Argus był olbrzymem o tysiącu oczu. [przypis redakcyjny]

Tysiąc tysięcy królów — rewolucyjne przekleństwo, w którym w miejsce „diabłów” występują „królowie”. [przypis redakcyjny]

ty (starop.) — [forma B.lm] tych. [przypis redakcyjny]

Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649) — magnat, polityk, wojewoda kijowski. [przypis redakcyjny]

Tytan — Helios, bóg słońca i światła dziennego, przemierzający sklepienie niebieskie na rydwanie zaprzężonym w ogniste rumaki. [przypis redakcyjny]

Tytani (mit. gr.) — w mitologii synowie Nieba i Ziemi [Uranosa i Gai], którzy chcieli zdobyć niebiosa, lecz zostali przez Jowisza [właśc. Zeusa] porażeni piorunami; [nie wiadomo, o którego z Tytanów tu chodzi: może o Astrajosa, boga światła gwiazd i ojca bogów wiatru, lub o jednego z tytanów uosabiających ciała niebieskie: np. Saturna czy Heliosa; red. WL]. [przypis redakcyjny]

Tytanowe koło — słoneczne, bóg słońca nosił też nazwę Tytana. [przypis redakcyjny]

Tytan — powieść Jean Paul Richtera (1800). [przypis redakcyjny]

Tytan — słońce. [przypis redakcyjny]

Tytan — słońce, wstępujące po Raku w znak Lwa. [przypis redakcyjny]

tytle (z łac.) — litery. [przypis redakcyjny]

Tyton — syn króla trojańskiego, Laomedonta, porwany przez jutrzenkę (Eos, Aurora), która uprosiła dlań od Jowisza nieśmiertelność, ale że zapomniała prosić o wieczną młodość, więc Tyton cały zesechł, skurczył się i stracił głos; bogini zamieniła go w konika polnego. [przypis redakcyjny]

tytułem, który wobec świata i trwa najdłużej, i najwięcej błyszczy — Tytuł poety. [przypis redakcyjny]

tytuł — tu: znak (mowa o księżycu). [przypis redakcyjny]

tytuł zaczyna od „jaśnie” — w dawnej Polsce każdy urząd, choćby nominalny, dawał prawo do tytułu „jaśnie wielmożny”. [przypis redakcyjny]

Tytus Liwiusz (59 p.n.e.–17 n.e.) — historyk rzymski. [przypis redakcyjny]

Tytyr — bohater pierwszej sielanki Wergilego. [przypis redakcyjny]

tywon — też: ciwun (na Litwie), podstarości (ekonom) w dobrach szlacheckich. [przypis redakcyjny]

Tyzafern — „pierwszy rycerz” saraceński. [przypis redakcyjny]

Tyzenhauz, Andrzej — łowczy litewski. [przypis redakcyjny]

Tyzyfona (mit. gr.) — siostra Alekto i Megery, jedna z Erynii. [przypis redakcyjny]

ūnų — sūnų. [przypis redakcyjny]

Uajali — fikcyjne imię wymarzonej kochanki; wcielenie greckiej Psyche [Psyche (mit.gr): piękna kobieta ze skrzydłami motyla na ramionach, uosobienie ludzkiej duszy, psychiki; red. WL], „wizji ateńskich rzeźbiarzy”. Imię należy do tworów mowy poufnej (zrozumiałych tylko dla „wtajemniczonych”), powstających z wszelakich asocjacji, przedstawień itp. (por. imiona pieszczotliwe). [przypis redakcyjny]

u Arystofanesa (…) jaszczurka, która przeszkodziła poczciwemu Sokratesowi w jego badaniach astronomicznych — właściwie nie jaszczurka, tylko łasica: Lessing mówi „Wiesel”, a Arystofanes „Askalobotos”; ponieważ jednak tłumacz Chmur (M. Motty), z którego przekład cytuję, użył wyrażenia jaszczurka, przeto zatrzymałem je, nie chcąc potem popaść w sprzeczność, zwłaszcza, że wyraz grecki oznacza rodzaj jaszczurki; por. Aristofanes, Chmury, przekład Marcellego Mottego, Poznań 1866. [przypis redakcyjny]

Ubalda (…) Bonifacego — Ubald della Pila i Bonifacy, arcybiskup z Imoli, oba sławni smakosze i żarłocy. [przypis redakcyjny]

ubera suxit (łac.) — wymię ssało. [przypis redakcyjny]

ubiegać (gwar.) — unikać, omijać. [przypis redakcyjny]

Ubij, bat'ku (ukr.) — zabij, ojcze. [przypis redakcyjny]

Ubij, każe, ne huby, każe, neszczastływoj (ukr.) — zabij, mówi, nie gub, mówi, nieszczęśliwej. [przypis redakcyjny]

Ubi miles (…) noctis (łac.) — Gdy żołnierz, gardząc dostatkami i bogactwy, toczy boje w karności i ubóstwie, znużonemu służy ziemia za łoże, za pokarm używa, co ma, a sen jego trwa krócej niż noc (Curtius: De rebus Alexandri Magni III, 2, 15). [przypis redakcyjny]

Ubi missa, ibi mensa — [tu przen.] Kto Kościołowi służy, z Kościoła żyje. [przypis redakcyjny]

ubi primi esse possent, soli volunt; qui nunquam recte fecerunt, ut facere viderentur, sed quia aliter facere non potuerunt (łac.) — gdzie by pierwszymi być mogli, samymi być chcą; którzy nigdy nic dobrego nie zrobili, ażeby zdawało się przynajmniej, że coś robią, ale ponieważ inaczej robić nie mogli. [przypis redakcyjny]

ubique adulatorum uberrima messis (łac.) — wszędzie obfite żniwo pochlebców. [przypis redakcyjny]

ubi sentire, quam velis, et quae sentios, exprimere licet (łac.) — gdzie wolno czuć, jak chcesz i wypowiadać, co czujesz. [przypis redakcyjny]

ubłagać (daw.) — uspokoić. [przypis redakcyjny]

ubłagać się (daw.) — uspokoić się. [przypis redakcyjny]

ubłagany rycerz (daw.) — rycerz, którego gniew opuścił. [przypis redakcyjny]

ubodzy — biedni. [przypis redakcyjny]

ubogi* (starop.) — nieszczęśliwy. [przypis redakcyjny]

ubratnić (neol.) — czas. utworzony od rzecz. brat, znaczenie: uczynić (kogoś komuś) bratem, słowa bliskoznaczne: zbratać, zbliżyć. [przypis redakcyjny]

ubryżuje (starop.) — pstro, wykwintnie ustroi. [przypis redakcyjny]

ubznąć się (starop.) — ulęknąć się. [przypis redakcyjny]

uchód (daw.) — ucieczka. [przypis redakcyjny]

uchowa… Bóg… — uchowaj Bóg, niech Bóg uchowa. [przypis redakcyjny]

uchybiony — chybiony. [przypis redakcyjny]

uchyl gęby — otwórz usta („gęba” nie ma w języku szesnastowiecznym znaczenia pejoratywnego). [przypis redakcyjny]

uciążać (daw.) — uskarżać się. [przypis redakcyjny]

Uciana — miasteczko na płn. od Wilna. Pasek nie dojechał do samej Uciany, lecz do punktu, gdzie się krzyżują trakty z Wilna i Święcian do Uciany; tam skierował się na Święciany i Oszmianę ku Polesiu, a stamtąd do domu pod Rawę. [przypis redakcyjny]

uciecze (forma starop.) — ucieknie. [przypis redakcyjny]

ucieczka Ludwika Napoleona z więzienia — 25 maja 1846 r. Ludwikowi Napoleonowi udało się uciec z francuskiej twierdzy Ham do Anglii. [przypis redakcyjny]

Ucieka lud z Maury — [w oryg.] „Fugge la gente Maura”, a więc: „Ucieka lud Maurów”; tłumacz uważał Maura za miasto. [przypis redakcyjny]

Uciekam w jego progi, bo tam mi jedyny wyznaczył on przytułek! — Apollo ma władzę oczyszczania od zmazy skalanego krwią zabójcy. [przypis redakcyjny]

uciekł z obleganego Rzymu przez dziurę w murze — Autor nawiązuje do Sacco di Roma, zdobycia i złupienia Rzymu w 1527 r. przez zaciężne wojska hiszpańskie i niemieckie cesarza Karola V pod dowództwem Karola III de Bourbon-Montpensier. [przypis redakcyjny]

ucieszny (daw.) — przynoszący radość. [przypis redakcyjny]

Ucieszony cesarz takowym witaniem, kazał szewcowi dać dziesięć tysięcy we złocie za onego kruka — tę anegdotkę opowiada Potocki nieraz, potrąca o nią i w poemacie. [przypis redakcyjny]

ucieszony* (starop.) — przynoszący radość, przynoszący pociechę, uciechę. [przypis redakcyjny]

ucieszony* (starop.) — przynoszący radość, przynoszący pociechę, uciechę. [przypis redakcyjny]

uczciwe (starop.) — cześć, honor; [bronić się swem uczciwem: bronić się swym honorem; red. WL]. [przypis redakcyjny]

uczciwe (starop.) — cześć, honor. [przypis redakcyjny]