Przypisy

Tuum tam spectatum exemplum, tenaci saeculorum memoriae traditum, in ipsa astra sublime pennata Fama fert (łac.) — Twój tak świetny przykład trwałej wieków pamięci przekazany, w górę pomiędzy gwiazdy skrzydlata sława niesie. [przypis redakcyjny]

tuwalle — ręczniki szerokie do umywania rąk przed obiadem dawane, których nazwisko od włoskiego wyrazu towaglia; bo snać obyczaj ten i ręczniki przejęto od Włochów. [przypis redakcyjny]

tuwalnia (z łac.) — rodzaj szala z delikatnej materii, poprzez który ksiądz ujmuje monstrancję w czasie błogosławieństwa. [przypis redakcyjny]

tuwalnie — ręczniki. [przypis redakcyjny]

„Tu we Włoszech toczy się polemika — tzw. Croce-Carducciańska, właściwie o zasadach, metodach i podstawach krytyki. Erudycja contra filozofia. Właściwie jest to wynik raczej osobistej i przypadkowej antypatii Carducciego do niechlujnego typograficznie i stylistycznie sposobu pisania czy drukowania swych rzeczy przez Francesca de Sanctis. Właściwie bowiem dla postronnego różnice między dwoma tymi wielkimi nieboszczykami znikają w masie powinowactw. Po śmierci jednak rysy indywidualne i nawet przypadki biograficzne urastają w dogmaty. Polemika mogłaby być bardzo ciekawa, gdyby Croce miał godnych przeciwników, ale ci, co mogliby mu dużo trudności stworzyć — młodzi, z różnych filozoficznych kierunków, Prezzolini, Papini, Amendola etc. uważają, że Croce jest zbyt wielkim skarbem kulturalnym, a występuje przeciwko niemu rozmaita mieszanina karierowiczów, politykantów i masonów, więc lepiej trzymać się na stronie. Działalność Crocego jest godna podziwu. Wydał on 3-tomowy system filozofii, który jeżeli nie w dziejach filozofii, to w dziejach heglizmu i literatury włoskiej, duży ślad pozostawi. Obok tego wydał tom krytycznych studiów, w których rewolucjonizuje poglądy na literaturę włoską XVII wieku, marinizm etc. Niewątpliwie pisze on tu rzeczy, które nawet na pojmowaniu polskiej literatury czasu baroku odbić się muszą. (Nawiasem, czy dobrze znacie Prometeusza Shelleyowskiego, ja bowiem doszedłem w ciągu pracy nad nim do stwierdzenia powinowactw niewątpliwych z Pastor Fido i literaturą sielankowo-dramatyczną XVII stulecia włoskiego)”. „Polemikę spowodował pośrednio piemoncki profesor Thover czy Thouver (nie mogę zapamiętać jego dość dziwnego nazwiska), który wydał książkę pt. Pastore, gregge e zampogna. Broni w niej tezy, że Włochy od Dantego dopiero w Leopardim miały samorodnego poetę; resztę zalicza do erudycji poezji uczonej. Przede wszystkim godzi w Carducciego, którego niewątpliwie krzywdzi, równie jak wielu innych, ale książka dość głęboka i nieprzeciętna. Zazdroszczę Włochom wielu dyskusji, które zostały tu wytoczone na poziomie u nas bezwględnie niemożliwym. Bądź co bądź tu człowiek znający Hegla, klasyków filozofii i swojej literatury jest zjawiskiem dość powszednim.”

(Właściwe nazwisko autora wspomnianej wyżej książki włoskiej jest Enrico Thovez). [red. WL].

[przypis redakcyjny]

tu wpierw muszę zstąpić aż do środka — Do środka ziemi, a zarazem do najgłębszego piekła. [przypis redakcyjny]

tużurek — rodzaj czarnego surduta męskiego na dwa rzędy guzików, przywdziewanego szczególnie na uroczystości. [przypis redakcyjny]

tużurek — rodzaj dwurzędowego surduta z ciemnej wełny. [przypis redakcyjny]

tużurkowi — tużurek: rodzaj czarnego surduta męskiego przywdziewanego na wizyty i uroczystości; tużurkowi: ludzie w strojach pańskich w przeciwieństwie do ubiorów ludzi pracy. [przypis redakcyjny]

Tużu, tużu, serce bołyt' (ukr.) — tęsknię, smucę się, serce boli. [przypis redakcyjny]

tużyła (ukr.) — tęskniła. [przypis redakcyjny]

tużył (z ukr.) — tęsknił. [przypis redakcyjny]

tu zaś tylko to zostawię — wyd. lwowskie ma: zestawię. [przypis redakcyjny]

tuz — as w kartach. [przypis redakcyjny]

Tu zniknęła. Jam sie też ocknął — podobnie kończy się Sen Scypiona (Somnium Scipionis) Cycerona: Ille discessit; ego somno solutus sum (łac.). [przypis redakcyjny]

twardo kowaną — wykutą z kamienia; zwrot mieści w sobie aluzję zarówno do nazwiska zmarłego błazna, jak i do jego zawodu w związku z przysłowiem o krainie głupców, gdzie podkuwa się gęsi. [przypis redakcyjny]

Twardowski — legendarny czarnoksiężnik polski, który zaprzedał duszę diabłu. Według podania — uratowany swą modlitwą przed piekłem zamieszkał na księżycu. [przypis redakcyjny]

twardy — tu: brutalny; w wydaniu z 1816 r.: nikczemny. [przypis redakcyjny]

twardziejszy (daw. forma) — bardziej twardzi; wytrzymali. [przypis redakcyjny]

twarz (daw.) — postać. [przypis redakcyjny]

twarz (daw.) — [tu:] postać. [przypis redakcyjny]

twarz najlepsza — Pani Wilczyńskiej, właścicielki pensji, na której kształciła się Narcyza (patrz: Czy to powieść?). [przypis redakcyjny]

twarz (starop.) — tu: postać, wygląd. [przypis redakcyjny]

twego… — domyślne: męża. [przypis redakcyjny]

twej chwale zdoła — podoła wychwalaniu cię. [przypis redakcyjny]

twej godziny nie czekając — nie czekając na właściwą dla ciebie chwilę (aż staniesz się dorosła). [przypis redakcyjny]

Twe miasto pieniądz rozrzuca przeklęty — Floreny, jakie pierwsza Florencja biła w swojej mennicy, a które według słów poety psuły obyczaje pasterza i jego owczarni. [przypis redakcyjny]

twe rozkoszne włosy — gwiazda wieczorna odbija się w wodzie. [przypis redakcyjny]

twierdza kapitulowała — Komorno poddało się 25 października 1849 r. [przypis redakcyjny]

twierdze Jerycha a mury Jerycha (przen.) — pozornie potężne przeszkody obalone w cudowny sposób: wg Biblii 7 dnia oblężenia 7 kapłanów 7 trąbami zatrąbiło 7 razy i mury Jerycha runęły, a Jozue zdobył miasto. [przypis redakcyjny]

Twierdzenie o maltaństwie Piotra tłumacza (…) puścił w świat niebaczny Krasicki — [por. J. I. Krasicki] O rymotwórstwie i rymotwórcach. [przypis redakcyjny]

Twierdzenie twoje (…) — Fałszywe mniemanie poety zbija tu Beatrycze, nie tylko ze względu koniecznej zawisłości rozmaitych sił między sobą, ale i z fizycznej zasady optyki i katoptryki [katoptryka — dział optyki, który zajmuje się zjawiskiem odbicia światła od zwierciadeł; red. WL]. Gdyby ciemne lub światłe plamy na księżycu wyradzała mniejsza lub większa zsiadłość jego materii w rozmaitych jego częściach, możliwe byłyby dwie sytuacje. Albo mniejsza stałość materii nieodbijająca światła przecinałaby całą tarczę księżyca, albo znajdowałaby się tylko na jego powierzchni jako warstwa zewnętrzna. W pierwszym wypadku, kiedy księżyc znajduje się między słońcem a ziemią, i stąd zaćmienie słońca powstaje, światło mogłoby te przeźroczyste punkty księżycowe przeświecać, czego jak wiadomo, zauważać w zaćmieniu słońca nie można. W drugim wypadku, niezewnętrzna pierwsza przeźroczysta warstwa, ale raczej stała materia, będąca za tą warstwą przeźroczystą, mogłaby tylko światło odbijać. To błędne mniemanie poety jego przewodniczka pod koniec tej pieśni doświadczeniem fizycznym z trzema zwierciadłami udowadnia. [przypis redakcyjny]

twilight (ang.) — zmrok. [przypis redakcyjny]

twój artykuł — Listy o pismach Gabrielli, pisane, jak później w „Tygodniku Ilustrowanym”, pod pseudonimem „Stefan”. [przypis redakcyjny]

twój list, Wando, z renonsem od powieści — jak wspomnieliśmy, podjąwszy próbę, Wanda wyrzeka się tego wspólnego pisania. [przypis redakcyjny]

Twój od dawna i do zgonu — celem zjechania się było przepisanie i oddanie do druku Przedświtu, który wyszedł jako dzieło Gaszyńskiego. [przypis redakcyjny]

Twój ostatni list jest okrutny — mowa o następujących ustępach listu Reeve'a z dnia 5-go lutego 1831 r.: „Cierpieć dla opinii i dla sławy, to znaczy drogo kupować towar mało użyteczny. Lecz tu dotykam zasadniczej różnicy między nami. Chcę tylko dodać, że, jak mi się zdaje, więcej dobrego uczyniłbyś ojczyźnie i ludzkości, gdybyś chciał mniej dobrego czynić samemu sobie. Jest mi trudno napisać Ci szczegółowo, co sadzę, żeś uczynić powinien. Lecz nie trać z oczu swego prawdziwego celu, Polski. Zbliż się do niej na tyle, na ile tylko będziesz mógł. Jeśli Ci mam radzić, radziłbym Włochy opuścić, skoro tylko będziesz mógł. Zbyt mało dałem Ci szczegółów o Zamoyskim w liście wczorajszym: wiemy teraz, że podróżował z Walewskim, jako jego służący, że uwięziono ich we Frankfurcie i może odesłano do Berlina. Nie wiem, co uczyni. Nie jest wykluczone, że tu powróci, jeżeli nie znajdzie możliwości przejazdu. Przypuszczam, że uważa się za wyzwolonego spod władzy ojcowskiej, zważywszy, że ojciec jego schronił się do Petersburga, a synowie pozostali, żeby podtrzymać imię i sławę imienia Zamoyskich…”. [przypis redakcyjny]

twój syn — Stanisław Gabriel, którego Narcyza była chrzestną matką. [przypis redakcyjny]

Twój Thiers — Thiers J. L. A. (1797–1877) znany historyk i polityk, zwalczający wówczas namiętnie Guizota. [przypis redakcyjny]

twój wstęp — wstęp napisany przez Wandę, który pozostał w rękopisie. [przypis redakcyjny]

twór niższy — To jest: człowiek w porównaniu ze Stwórcą swoim, którego treści duchowej cyrklem rozumu zmierzyć nie może, albowiem Bóg, jak się wyraża poeta, to dobro bez końca, sam w sobie mierzy się cyrklem własnym. [przypis redakcyjny]

twoją matkę… — aluzja do rozmowy z Lotą, o której wspomina Werter w liście z 13. maja 1771. [przypis redakcyjny]

Twoje dziełeczko — mowa o pierwszej edycji poezji Gaszyńskiego pod tytułem: Pieśni Pielgrzyma Polskiego, Paryż 1833. [przypis redakcyjny]

tworzydła — wytwory, dzieła. [przypis redakcyjny]

tworzydło — forma do wytwarzania serów. [przypis redakcyjny]

Twych walk z Karolem przyczyna i źródło — Papież Mikołaj III, dumny swym bogactwem, żądał od króla sycylijskiego Karola I, ażeby jednego ze swoich krewnych ożenił z jego synowicą; czym obraził dumnego króla i ściągnął na siebie jego prześladowanie. [przypis redakcyjny]

tych, co święte chcą przywłaszczyć godło (…) drugich, co się opierają temu — gwelfowie i gibelini [rywalizujące między sobą stronnictwa polityczne we Włoszech w XII i XIII w.; red. WL]. [przypis redakcyjny]

tych, co to są gdzieś w Turczech biskupami, a chleb w Polsce zjadają — in partibus infidelium [łac.: w krajach niewiernych; Red. WL], konsekrowani jako biskupi diecezji będących pod władzą niewiernych, działający gdzie indziej, jako koadiutorzy, sufragani itd. [przypis redakcyjny]

tych, którzy sądzą, że ta zasada, aby każdy trzymał się szukania swego pożytku, jest podstawą niemoralności, nie zaś cnoty i moralności — Por. List 21 (dawniej 34) § 17. [przypis redakcyjny]

Tycho śwityt, ne rozbudyt (z ukr.) — cicho świeci, nie obudzi. [przypis redakcyjny]

tych zasłużonych mężów, którzy ją objęli na własność — tymi mężami, którzy się pierwsi przejęli nauką Kanta i których ma on zapewne na myśli w tym miejscu, byli: Jan Schultz, autor dzieła wydanego w 1784: Erläuterungen über des Herrn prof. Kant „Kritik der reinen Vernunft”; Ludwik Henryk Jakob, ze stanowiska Kanta krytykujący teoretyczne dowody istnienia Boga: Prüfung der Mendelssohn'schen Morgenstuden 1786; Karol Krystian Schmidt, co w r. 1786 ogłosił: Grundriss der Kritik der reinen Vernunft nebst einen Wörterbuch zum leichteren Gebrauch der Kantischen Schriften; najbardziej zaś, jako zapalony apostoł nowej nauki, Karol Leonard Reinhold, co w r. 1786 rozpoczął w czasopiśmie „Der Deutsche Mercur” popularny wykład: Briefe über die Kantische Philosophie; a on później w kilku dziełach dalej ją rozwijał i od zarzutów bronił. [przypis redakcyjny]

ty, co piszesz i mażesz wespoły — Bonifacy VIII, którego oskarża tu poeta, że jednocześnie rzucał klątwy i kazał je opłacać chcącym od nich się wyzwolić. [przypis redakcyjny]

Ty, co przodujesz wśród gwiazd… — gwiazdy zdają się tańczyć wśród obchodów Bakchusa, które się odbywają nocną porą. [przypis redakcyjny]

tycza (daw.) — tyka. [przypis redakcyjny]

Ty czasem dzierżysz i broń archanioła — W pierwszej petersburskiej edycji: „Ty czasem miewasz i miecz archanioła”. [przypis redakcyjny]

Tyczyn — rzeka w płn. Włoszech, dopływ Padu. [przypis redakcyjny]

Tyczyn — rzeka w północnych Włoszech, dopływ Padu. [przypis redakcyjny]

Tydej zemstą ślepy — Tydeusz podczas wojny tebańskiej wyzwał Menalipa na włócznie i obaj ranili siebie śmiertelnie; Tydeusz, według Stacjusza, konając, z wściekłością gryzł czaszkę swojego wroga, który tylko co skonał. [przypis redakcyjny]

tydnie (daw.) — tygodnie. [przypis redakcyjny]

Tyfeus — Tyfoeus, najmłodszy syn Gai i Tartara, potwór o stu łbach smoczych, walczył z Jowiszem (Zeusem) o panowanie nad światem; Jowisz pokonawszy go, strącił do Tartaru; wedle Pindara leży spętany pod Etną, wypuszczając ognisty oddech na ziemię. [przypis redakcyjny]

Tyfeusz — Inny olbrzym. [przypis redakcyjny]

Tyfeusz — jeden z Tytanów, w walce z Olimpem przytłoczony górą Etną. [przypis redakcyjny]

Tyfis — sternik okrętu Argo, na którym najsławniejsi bohaterowie greccy (Argonauci) płynęli do Kolchis po złote runo. [przypis redakcyjny]

„Tygodnik Ilustrowany” — popularne pismo ilustrowane o kierunku zachowawczym, wychodzące w Warszawie w latach 1859–1939. [przypis redakcyjny]

Tygodnikowi oddał Orędownik — „Tygodnik Literacki” i „Orędownik Naukowy”, pisma literackie, wychodzące w Poznaniu w latach 1838–1845 i 1840–1846. [przypis redakcyjny]

Tygrys, którego na to chce natura chować (…) Stałym został i znalazł trwałe smaki w róży — Łatwo zgadnąć, iż w tej alegorii tygrys okrutnika, małpeczka oznacza pustą kokietkę, wieprz próżniaka, gryf skąpca, kret człowieka oddanego światu, a motyl niestałego miłośnika. [przypis redakcyjny]

tygrys [się błyszczała] (starop.) — r.ż.; [dziś r.m.: ten tygrys]. [przypis redakcyjny]

tygrys (starop.) — [daw.] r.ż.; [dziś: ten tygrys, r.m.; red. WL]. [przypis redakcyjny]

tygrzyca (daw.) — tygrysica. [przypis redakcyjny]

Ty ją dowodzisz (…) wieści heroldowa — Ewangelia św. Jana zaczynająca się od słów: „Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, a Bogiem było Słowo”. Znaczenie tych słów wykazuje zarazem stworzenie i odkupienie świata, tę duchową miłość obudziło w poecie. [przypis redakcyjny]

tyjada (z gr.) — bachantka, kobieta biorąca udział w starogreckich obrzędach religijnych ku czci Dionizosa-Bachusa. [przypis redakcyjny]

Tykocin — miasto nad Narwią; za zasługi wojenne Czarniecki otrzymał starostwo tykocińskie na własność. [przypis redakcyjny]

ty kropli rosy nie rzucisz mi z góry — Kleiner dopatruje się tu aluzji do przypowieści ewangelicznej o bogaczu, który po śmierci znajdując się w piekle prosi o kroplę rosy Łazarza spoczywającego na łonie Abrahama. [przypis redakcyjny]

Ty, który stoisz poza świętą rzeką — Tu Beatrycze wprost do poety mowę zwraca. Uprzednia jej mowa chociaż nie do niego, ale o nim, do aniołów zwrócona, mocno go ubodła. [przypis redakcyjny]

Tył podajcie — uciekajcie. [przypis redakcyjny]

tył (…) podawać (daw.) — uciekać. [przypis redakcyjny]

tylec (daw.) — tylna część. [przypis redakcyjny]

tylec — tylna część. [przypis redakcyjny]

tyli (daw.) — tak wielki. [przypis redakcyjny]

tylko co (starop.) — mało, o mało że. [przypis redakcyjny]

tylko (…) co (starop.) — mało, o mało że. [przypis redakcyjny]

tylko (daw.) — omal. [przypis redakcyjny]

tylko dzielne ramię, świetna mowa — charakterystyczne dla stylu Malczewskiego skróty myśli; domyślnie: na zewnątrz widoczne tylko dzielne ramię itd., wszystko to bije w oczy z samej postawy Wojewody. [przypis redakcyjny]

tylko głową potrząsał — w tym miejscu część karty u dołu odcięta. [przypis redakcyjny]

tylko jedna granitowa trumna — w grobowcu Cheopsa; taka sama trumna z grobowca jego żony została usunięta. [przypis redakcyjny]

Tylko łuk jego prędzej się zagina — Ponieważ góra czyśćcowa zwęża się pod swój wierzchołek w kształcie piramidalnym, przeto każdy jej krąg wyższy opisuje łuk coraz to mniejszy. [przypis redakcyjny]

tylko (…) nie dostało (przestarz.) — tylko brakowało. [przypis redakcyjny]

tylko nie (starop.) — mało, o mało że. [przypis redakcyjny]

tylko nie (starop.) — omal, o mało co. [przypis redakcyjny]

tylko tej ofierze jednej swojej zły i okrutny — Teobald Książę Praslin zamordował 18 sierpnia 1847 r. swoją żonę, córkę marszałka Sebastianiego, a w więzieniu odebrał sobie życie przy pomocy trucizny. [przypis redakcyjny]

tylko — tyle. [przypis redakcyjny]

Tylko w chwilach najwyższego podniecenia przemawia Werter do Loty „przez ty”. [przypis redakcyjny]

Tylko wiatr szumi smutnie, uginając kłosy — ten wiersz znajduje się także w utworze Malczewskiego zaczynającym się od słów: O jak przykro do swoich wracać bez nadziei! a ogłoszonym po raz pierwszy w Ateneum 1876, IV, 204. [przypis redakcyjny]

tylo dwoje — dwa razy tyle. [przypis redakcyjny]

Tymagoras — malarz grecki rodem z Chalkis na Eubei. [przypis redakcyjny]

Tymant — Tymantes z Sykionu, malarz, współczesny Zeuksysa. [przypis redakcyjny]

tymblak — temblak, rzemień do zawieszania szabli na nadgarstku. [przypis redakcyjny]

Tym, co określa zmysł wewnętrzny (…) — ten zawiły wykład Kanta o zmyśle wewnętrznym (§ 24, 25) streszcza E. Adickes w sposób następny: „Chodzi tu o przeprowadzenie myśli, iż jak w świecie zewnętrznym tak i w naszym życiu wewnętrznym nigdy nie możemy poznać rzeczy samej w sobie. Trzeba więc wyróżniać jaźń jako rzecz samą w sobie od jaźni jako zjawiska, czystą apercepcję od empirycznej czyli od zmysłu wewnętrznego. Czysta apercepcja (czysta samowiedza) mówi mi tylko, że jestem i to jako jestestwo samorzutne jako umysłowość (wiec rzecz sama w sobie), ale nie powiada, jaka jest moja właściwość. Ażeby się o tej właściwości czegoś dowiedzieć, potrzebne są, prócz kategorii, oglądy także. A ponieważ nie mamy oglądów umysłowych, skazani więc jesteśmy tylko na zmysłowe, jakich nam dostarcza zmysł wewnętrzny w formie czasu. Rozmaite szczegóły tego zmysłu łączą rozsądek i wyobraźnia za pomocą kategorii i w ten sposób nań działają. A zatem jak nie poznajemy rzeczy zewnętrznych, jakimi są same w sobie, lecz tylko jak na nas działają; tak również poznajemy i siebie samych tylko tak, jak sami na siebie działamy (jakie wrażenia od siebie samych odbieramy). Dwie tedy rzeczy przeszkadzają nam poznać siebie jako rzecz samą w sobie: najprzód forma naszego zmysłowego oglądania siebie, a potem forma naszego poznania rozsądkowego. Pierwsza forma czyni każde poznanie zmysłowym, więc pozwala nam na zmysłowe jeno poznanie siebie samych jako zjawiska; druga forma zaś nie pozwala nam pochwycić naszego poznającego podmiotu (rzeczy samej w sobie) niezależnie od jego form poznawczych, więc niezależnie od aktu poznawania. Tej jednak drugiej przeszkody Kant nie uwydatnia należycie; stanowi ona tylko podstawę tej myśli, że sami działamy na siebie (dass wir uns selbst afficiren)”. [przypis redakcyjny]

tym, co są u lica — tj. koniom lejcowym, poprzedzającym parę dyszlową w czterokonnym zaprzęgu. [przypis redakcyjny]

tym czasem — teraz. [przypis redakcyjny]