Przypisy

praszczęta — lm od praszczę: cienki pręt, rózga do bicia; tu w znaczeniu: udręczenie, bieda, opały. [przypis redakcyjny]

Prawa Burgundów, a zwłaszcza prawa Wizygotów, przyjęły kary cielesne. Prawa salickie i rypuarskie nie przyjęły ich: lepiej zachowały swój charakter. — Znajduje się tylko niektóre z nich w dekrecie Childeberta. [przypis redakcyjny]

prawa inkolatu — prawa pobytu, zamieszkania. [przypis redakcyjny]

prawa — [tu:] sprawy. [przypis redakcyjny]

praw Boga waszego lub waszych — a więc hr. Henryk jawnie przyznaje się, że w programie jego walki zawiera się nie tylko obrona chrześcijaństwa i „cnót przodków”, ale też przywilejów arystokracji. [przypis redakcyjny]

prawda i treść formalna rzeczy — Ob. objaśnienie znaczenia tego wyrazu wyżej. [przypis redakcyjny]

prawda się znać musi — prawdę wyznać się musi. [przypis redakcyjny]

Prawda to, co powiadają ludzie wschodni… — List do matki z 24 XI 1837 r. [przypis redakcyjny]

praw (daw.) — prawy, niewinny. [przypis redakcyjny]

Prawdę ukochał, karmił się jej manną — Ta manna jest prawdziwą nauką Jezusa Chrystusa. [przypis redakcyjny]

Prawdopodobnie chodzi tu o Marcina Wysockiego (zm. 1568), dworzanina Zygmunta Augusta. [przypis redakcyjny]

Prawdu każe (urk.) — prawdę mówi. [przypis redakcyjny]

prawdziwa szalupa — autor przez wtrącenie słówka „prawdziwa” po raz pierwszy oddziela świat wyobraźni od rzeczywistości. [przypis redakcyjny]

prawdziwa własność — parafraza rzymskiego określenia własności jako prawa użycia i nadużycia (jus utendi et abutendi) rzeczy posiadanej. [przypis redakcyjny]

prawdziwej rzeczypospolitej — takiej, w której wszyscy obywatele biorą w prawodawstwie udział czynny; por. Uwagi (Bibl. Nar., seria I nr. 90) str. 49 n. [przypis redakcyjny]

prawem i lewem — prawem i bezprawiem (wyrażenie przysłowiowe). [przypis redakcyjny]

prawica (daw.) — virgo intacta, dziewica. [przypis redakcyjny]

prawie (daw.) — całkiem. [przypis redakcyjny]

prawie (daw.) — dobrze, skutecznie; tu: szczelnie. [przypis redakcyjny]

prawie (daw.) — jak należy, w komplecie. [przypis redakcyjny]

prawie (daw.) — naprawdę, rzeczywiście. [przypis redakcyjny]

prawie (daw.) — prawdziwie, całkiem. [przypis redakcyjny]

prawie (daw.) — prawdziwie. [przypis redakcyjny]

prawie (daw.) — tu: całkiem. [przypis redakcyjny]

prawie (daw.) — właśnie, naprawdę. [przypis redakcyjny]

prawie (daw.) — właśnie. [przypis redakcyjny]

prawie i z imprezą — właśnie z przedsięwzięciem. [przypis redakcyjny]

prawie* — prawdziwie, naprawdę. [przypis redakcyjny]

prawie (starop.) — należycie. [przypis redakcyjny]

prawie (starop.) — naprawdę, prawdziwie. [przypis redakcyjny]

prawie (starop.) — zupełnie. [przypis redakcyjny]

prawie — tu przysłów.: prawdziwie. [przypis redakcyjny]

prawie — właśnie, dobrze. [przypis redakcyjny]

Prawie wszyscy filozofowie starożytni przypuszczali, że materia niestworzona, wieczna i niepodległa zniszczeniu, mieszając się tylko w różnych stosunkach i przybierając coraz inne kształty, dawała początek różnym tworom i zjawiskom w przyrodzeniu.

Lucietius, De rerum natura, liber [tj. księga] I, gdzie ta hipoteza w całej wykłada się obszerności. Przytoczone wyżej Trembeckiego wiersze, zdają się być naśladowane z Owidiusza (ob. Metamorphoses. XV, 254):

Następnie poeta nasz wykłada pokrótce sławny w starożytności systemat atomów, wynaleziony przez Leucypa, rozwiniony przez Demokryta i Epikura, którzy uważali materią jako złożoną z najdrobniejszych i niepodzielnych atomów, a śledząc i własności, i ruchy tych ostatecznych cząstek, chcieli materialnie wytłumaczyć początek świata, rozmaite na nim zjawiska, a nawet istotę duszy ludzkiej, jej własności i działania. Wykład cały warto porównać z bardzo podobnym rozumowaniem Lukrecjusza: De rerum natura, ks. II, ku końcowi.

[przypis redakcyjny]

Prawie wszystkie małe państwa, zarówno republiki, jak monarchie, kwitną tylko dzięki temu, że są małe… — por. w Umowie społecznej 11, 8: „Tak, jak natura zakreśliła granice dla wzrostu dobrze zbudowanego człowieka i przekraczając te granice, tworzy już tylko olbrzymy lub karły, tak samo istnieją ze względu na najlepszą konstytucję państwa granice obszaru, jaki to państwo mieć może, tak by nie było ani zbyt rozległe na to, aby można nim dobrze rządzić, ani zbyt małe na to, by mogło się samo przez siebie utrzymać. W każdym ciele politycznym istnieje maksimum siły, którego nie powinno się przekraczać i od którego często się oddala, właśnie przez powiększanie się. Im szerzej rozciąga się więź społeczna, tym bardziej się rozluźnia; i na ogół małe państwo jest stosunkowo silniejsze niż państwo wielkie”… [przypis redakcyjny]

prawie — zupełnie. [przypis redakcyjny]

praw li, krzyw li (starop.) — czy to sprawiedliwy, czy to niesprawiedliwy. [przypis redakcyjny]

prawnictwem — użyciem sztuczek prawnych. [przypis redakcyjny]

Prawnik z Akorso — Franciszek z Akorso, nauczyciel prawa we Florencji, sławny jurysta. [przypis redakcyjny]

Prawnuk Piastów… — aluzja do manii wywodzenia przez szlachtę fantazyjnych genealogii, zwłaszcza od władców obcych, głównie starożytnych, i polskich. [przypis redakcyjny]

Prawo ateńskie nakazywało dzieciom żywić ojców swoich popadłych w niedostatek — Pod infamią, nie pod karą więzienia. [przypis redakcyjny]

Prawo, czyli wola powszechna Narodu tylko o całym narodzie stanowi — tak samo Rousseau, Umowa Społeczna II 4; por. Deklaracja Praw Człowieka, art. 6: „prawo winno być jedno dla wszystkich”. [przypis redakcyjny]

Prawodawstwo wszędzie i do wszystkich obywateli należy — ta sama myśl w Uwagach, str. 49; por. Rousseau, Umowa społeczna, II 1, 2 III 12 n; Deklarację Praw Człowieka fr. Zgromadzenia Narodowego, art. 6. [przypis redakcyjny]

Prawo francuskie, które ma jeden sposób więcej, nie tak bardzo lęka się zastraszyć świadków: przeciwnie, rozum wymaga, aby ich zastraszyć; słucha się świadków tylko jednej strony — Wedle dawnego prawa francuskiego, świadków przesłuchiwało się z dwóch stron. Toteż widzimy w Postanowieniach Ludwika Świętego, I, 7, że kara na fałszywych świadków przed sądem była pieniężna. [przypis redakcyjny]

Prawo i łaska ulżą wam zaiste — Prawo surowość swoją łagodzi łaską, gdy łaska boża za przyczyną strzelistej modlitwy wiernych skraca czas pokuty dusz w czyśćcu będących. Jeszcze tu myśl jedną nasuwa uwagę: że Wergiliusz, który w piekle był wszystkowiedzącym, tu, w czyśćcu, często cieniów zapytuje, gdzie iść i kędy? Bo rozum, którego on jest symbolem, może tylko poznać istotę rzeczywistą grzechu, może i powinien nas prowadzić na drogę oczyszczenia; lecz jako przewodnik po tej drodze, sam jest chwiejącym się i niepewnym siebie, a tylko Wiara objawiona najpewniejszą jest przewodniczką naszą do zupełnego zbawienia. Przeto tych, których wiara, dlatego że są w czyśćcu, jest nieomylną, pyta o drogę. [przypis redakcyjny]

prawo Longobardów ustępowało prawu rzymskiemu: przestało być prawem panującego narodu; było nadal prawem najwyższej szlachty, ale miasta potworzyły przeważnie republiki, szlachta zaś upadała lub została wytępiona — Patrzcie, co mówi Machiawel o zniszczeniu dawnej szlachty florenckiej. [przypis redakcyjny]

prawo magdeburskie — miejskie prawo niemieckie, wzorowane na prawie miasta Magdeburgu. [przypis redakcyjny]

Prawo miejscowe, które zabrania świniny, nie może być dobre dla innych krajów, gdzie świnia jest pożywieniem niemal powszechnym i poniekąd niezbędnym — jak w Chinach. [przypis redakcyjny]

Prawo nie przypuszcza w Polsce do równego działu siostry z braćmi — córki otrzymywały w spadku czwartą część (czwarciznę) dóbr ziemskich ojczystych, o ile miały braci; dobra nabyte były dzielone po równo. [przypis redakcyjny]

prawo oblatów — zapisywanie edyktów i ustaw w zbiorze praw. [przypis redakcyjny]

prawo pierwsze poprawione, piąte, dziewiąte i jedenaste, ustalone na pseudosejmie z 1768 r. — Russo ma na myśli dodany do Traktatu między Rzeczpospolitą Polską i Imperium całej Rosji „Akt osobny drugi, zamykający w sobie Najjaśniejszej Rzeczypospolitej Polskiej prawa kardynalne, wieczyście trwałe i odmienione być nigdy niemogące, et materias status, które tylko unanimitate na sejmach wolnych decydowane być powinny”. — Akt ten uchwalony został przez sejm 1767–1768, odbyty pod węzłem konfederacji radomskiej. Prawo pierwsze stanowi, że moc ustawodawcza należy w Polsce do trzech stanów: królewskiego, senatorskiego i rycerskiego; prawo piąte stanowi obieralność królów unanimitate [łac.: jednogłośnie, jednomyślnie; red. WL]; prawo dziewiąte waruje nierozdzielny związek z Koroną Litwy, na podstawie Unii, tudzież innych ziem i prowincji, jedno ciało Rzeczypospolitej składających; prawo jedenaste zastrzega równość i przywileje szlachty. [przypis redakcyjny]

Prawo salickie dopuszczało dowód przez wrzącą wodę — I kilka innych kodeksów barbarzyńców również. [przypis redakcyjny]

prawo salickie nie dopuszczało dowodów negatywnych. Był wszakże jeden wypadek, w którym dopuszczało je — Wówczas gdy antrustion, czyli wasal królewski, u którego się przypuszczało większą szczerość, był oskarżony. [przypis redakcyjny]

prawo — tu: najbliższy sąd miejski. [przypis redakcyjny]

prawo zachowania siły — wł. prawo zachowania energii, głoszące, że energia nie może ulec zniszczeniu, lecz tylko przekształca się w inną formę (np. z cieplnej w świetlną, elektryczną itp.). [przypis redakcyjny]

praw szcześciu — sprawiedliwy wobec losu. [przypis redakcyjny]

prawy (daw.) — prawdziwy; tu: właśnie. [przypis redakcyjny]

prawy (starop.) — prawdziwy. [przypis redakcyjny]

prażen (starop.) — próżen, wolny. [przypis redakcyjny]

prażen (starop.) — wolny, swobodny. [przypis redakcyjny]

prażmo (daw.) — upał, spiekota. [przypis redakcyjny]

Prażmowski, Mikołaj (1617–1673) — w r. 1658 podkanclerzy koronny, potem kanclerz wielki koronny, biskup łuckim, a od r. 1666 arcybiskup gnieźnieński. [przypis redakcyjny]

prażnik a. praźnik (starop. lub z ukr.) — święto. [przypis redakcyjny]

prażnik — odpust kościelny na Rusi. [przypis redakcyjny]

prażni (starop.) — wolni. [przypis redakcyjny]

pręcej (starop.) — daw. pisownia wyrazu prędzej. [przypis redakcyjny]

prędzej się czasem (…) — rękopis w tym miejscu obcięty. [przypis redakcyjny]

pręga — pręgierz. [przypis redakcyjny]

prętki (starop.) — daw. pisownia wyrazu prędki. [przypis redakcyjny]

prętkopióry bełt (starop.) — strzała; prędka strzała. [przypis redakcyjny]

prebendarz (z łac.) — ksiądz, używający części majątku kościoła katedralnego lub kolegjackiego. [przypis redakcyjny]

prebenda — uposażenie osób duchownych. [przypis redakcyjny]

prebendowaną — przydzieloną. [przypis redakcyjny]

precedencją — pierwszeństwo, pierwsze miejsce. [przypis redakcyjny]

preceptor (starop.) — nauczyciel. [przypis redakcyjny]

precjoza — kosztowności. [przypis redakcyjny]

precyzja — ścisłość. [przypis redakcyjny]

precz, to precz (starop.) — pomińmy to, nie mówmy o tym. [przypis redakcyjny]

precz z sercem, z przesądami — Juliusz Kleiner zwraca uwagę, że zestawienie tu „serca” i „przesądów” wskazuje na sięgnięcie do haseł rewolucji francuskiej, która walczyła z przesądami, jako nieopartymi na rozumie, rozum zaś odrzucał postawę uczuciową, „serce”. [przypis redakcyjny]

predykanta — kaznodzieję. [przypis redakcyjny]

predykant — kaznodzieja protestancki. [przypis redakcyjny]

preeminencja — dostojeństwo. [przypis redakcyjny]

preeminencję (z łac.) — przewagę. [przypis redakcyjny]

preeminencyja — stopień. [przypis redakcyjny]

prefekt departamentu — naczelny urzędnik departamentu (jednostka administracyjna we Francji). [przypis redakcyjny]

preferans — rodzaj gry w karty na trzy osoby. [przypis redakcyjny]

preferencja — pierwszeństwo. [przypis redakcyjny]

preghiera (wł.) — modlitwa. [przypis redakcyjny]

prejudykat — w dawnym prawodawstwie wyrok sądowy miarodajny dla następujących po nim wyroków w podobnej sprawie. [przypis redakcyjny]

prekursor — poprzednik. [przypis redakcyjny]

prelatury — pierwsze godności w kapitule. [przypis redakcyjny]

prelekcje pani Eleonory — Ziemięckiej. [przypis redakcyjny]

preludium — termin muz., pierwotnie gatunek ustalający tonację przd rozpoczęciem śpiewu. [przypis redakcyjny]

premia Towarzystwa Sztuk Pięknych — Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych (założone w 1858 r.) wydawało corocznie reprodukcje obrazów jako premie dla swych członków. [przypis redakcyjny]

prepedycja — przeszkoda. [przypis redakcyjny]

prerogatywa — najwyższa godność. [przypis redakcyjny]

prerogatywa — przywilej. [przypis redakcyjny]

prerogatywa — uprzywilejowana wysokość. [przypis redakcyjny]

prerogatywy — pierwszeństwa, szczególnych względów. [przypis redakcyjny]

pressa (łac.) — dobywana. [przypis redakcyjny]