Przypisy

sposa (wł.) — panna młoda. [przypis redakcyjny]

Sposób najdokładniejszy (…) był podany przez J. W. Moszyńskiego — Moszyński proponował jako podstawę oceny dóbr brać ilość dymów [tj. rodzin we wsi; red. WL], pomnożoną przez przeciętną wartość sprzedażną jednego dymu, wyliczoną z kilkoletnich transakcji dobrami ziemskimi w danej okolicy; dochód miał być oznaczony w odsetkach od otrzymanej ceny. [przypis redakcyjny]

sposób przeżywania czasów i ludzi — zob. niniejsza rozprawa, ustęp 79. [przypis redakcyjny]

sposób zły — składania zaprzysiężonych zeznań o intracie (deklaracyjny). [przypis redakcyjny]

sposobić — przygotowywać. [przypis redakcyjny]

sposobi — stwarza możność używania. [przypis redakcyjny]

sposponowawszy — [właśc.] spostponowawszy; poniżywszy, obraziwszy. [przypis redakcyjny]

spostponować (daw.) — obrazić, zlekceważyć. [przypis redakcyjny]

spostponować (z łac.) — obrazić, zlekceważyć. [przypis redakcyjny]

sposzywać (starop.) — przerabiać; [poprzeszywać inaczej]. [przypis redakcyjny]

spotkać się — tu: w bezpośredniej walce. [przypis redakcyjny]

Spotkało cię (…) nieszczęście — w piwnicach domu Grabowskich odkryto skład broni, wskutek czego ojciec Wandy, Jan, dostał się do Cytadeli, do dziesiątego pawilonu, gdzie trzymano go pół roku. [przypis redakcyjny]

spoważniony — uhonorowany. [przypis redakcyjny]

Spowiadający zbójcę w jego jamie — Za czasów Dantego, zbójców wrzucano głową do świeżo wykopanego dołu i w tej postawie żywcem zasypywano ich ziemią. [przypis redakcyjny]

spowicie — okrycie, otulenie. [przypis redakcyjny]

spowinięty — dziś popr.: spowity. [przypis redakcyjny]

spowinowacisz (starop.) — ujmiesz, zobowiążesz. [przypis redakcyjny]

spraktykować (daw.) — skłonić, przeciągnąć na swoją stronę. [przypis redakcyjny]

spraktykowany — przekupiony, zjednany. [przypis redakcyjny]

sprawa głosowania należy do tych, które roztrząsnąłem z największą starannością w „Umowie społecznej” — por. przypisek na str. 54. [przypis redakcyjny]

Sprawa kasy im. Mianowskiego — artykuł ten ukazał się 1 stycznia 1924 r. w „Kurjerze Warszawskim” (Nr. 1), a potem był przedrukowany w osobnej broszurze (Warszawa, 1924, str. 14 i 1 nieliczb.) nakładem samejże Kasy im. Mianowskiego. Pomiędzy pierwszem a drugiem wydaniem jest kilka różnic. Poszliśmy naogół za drugiem, przywracając tylko (na str. 220) wyrażenie „i zarządy banków” przez niedopatrzenie, zdaje się, opuszczone. Inne zmiany były poczynione zapewne na życzenie zarządu Kasy. Nazwana w „Kurjerze Warszawskim” „instytucją organizacyjno-naukową”, w broszurze jest Kasa nazwana „centralną instytucją organizacyjno-naukową”. Jaskrawe wyrażenie pierwszej redakcji przedostatniego ustępu: „instytucja — dogasa” — zostało w drugiej złagodzone na: „nie posiada dostatecznych środków”. Trudno wiedzieć dlaczego w drugiej redakcji została usunięta wzmianka o Towarzystwie Naukowem Warszawskiem („Jeżeli nie razi nikogo z magnatów tej ziemi lokal Towarzystwa naukowego i Kasy im. Mianowskiego…”; por. s. 219). [przypis redakcyjny]

sprawa — „nie ma tak dobrze” — niejasna dziś aluzja do jakiegoś głośnego błędu językowego. [przypis redakcyjny]

sprawa (starop.) — porządek, dowództwo; [sprawą ustąpili: ustąpili w porządku; red. WL]. [przypis redakcyjny]

sprawa (starop.) — [tu:] porządek, dowództwo. [przypis redakcyjny]

sprawca (starop.) — gospodarz. [przypis redakcyjny]

sprawca żyzności — Diana, bogini księżyca, była też boginią płodności i urodzaju. [przypis redakcyjny]

sprawdzi się „Sen” — mowa o Legendzie. [przypis redakcyjny]

Sprawedływe każete, pane. Ne cii teper lude, szczo buwały (z ukr.) — sprawiedliwie mówicie, panie. Nie tacy teraz ludzie, jak dawniej. [przypis redakcyjny]

sprawić (daw.) — zarżnąć i oprawić; torturować. [przypis redakcyjny]

sprawić kogoś o czymś (daw.) — zdać sprawę, dać wiadomość. [przypis redakcyjny]

sprawić się o czem (daw.) — przekonać się. [przypis redakcyjny]

sprawiony o czym (starop.) — uwiadomiony o czym. [przypis redakcyjny]

sprawiony (starop.) — uszykowany. [przypis redakcyjny]

sprawnie (starop.) — słusznie. [przypis redakcyjny]

sprawny — zręczny. [przypis redakcyjny]

sprawować się (daw.) — usprawiedliwiać się. [przypis redakcyjny]

sprawować — zarządzać. [przypis redakcyjny]

sprawy (daw.) — dzieła, czyny. [przypis redakcyjny]

sprawy (starop.) — uczynki. [przypis redakcyjny]

sprezentować — wystawić na pokaz. [przypis redakcyjny]

Sprobujmyż tedy, czy nam w zagadnieniach metafizyki lepiej się nie powiedzie, jeśli przypuścimy, że przedmioty winny się stosować do naszego poznania — zupełnie nowego takiego stanowiska względem przedmiotów nazwać nie można. Już w V wieku przed Chr. uczył Protagoras: πάντων χρημάτων μέτρον ἐστὶν ἄνθρωπος, τῶν μὲν ὄντων ὡς ἔστιν, τῶν δὲ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν (=„Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, istniejących, jako istnieją, nieistniejących, jako nie istnieją”; u Diogenesa Laertiosa, ks. IX, 51). Ponieważ Kant lubił zestawiać się z Kopernikiem, można powiedzieć, iż Protagoras i jego zwolennicy byli dla niego tym, czym Niketas i Filolaos dla naszego astronoma. [przypis redakcyjny]

sprofanowany — zbezczeszczony. [przypis redakcyjny]

Sprośny, brzydki Maranie — wyraz marrano, pochodzenia hiszpańskiego, oznaczał pierwotnie Maura, który pozornie przyjął wiarę chrześcijańską; przeszedłszy do języka włoskiego, stał się, podobnie jak u nas cygan, imieniem pospolitym, przybierając znaczenie: „wiarołomca” lub „zdrajca”. [przypis redakcyjny]

sprośny (starop.) — szkodliwy albo hańbiący. [przypis redakcyjny]

sprosny (daw.) — brzydki, plugawy. [przypis redakcyjny]

sprosny (starop.) — godny potępienia, potworny, okrutny. [przypis redakcyjny]

Sprostowania i wiadomości tyczące się żywota Malczewskiego — w rękopisie Ossolineum Nr. 2442. [przypis redakcyjny]

sprowadzić — tu: ściągnąć, kazać odejść. [przypis redakcyjny]

sprzętna (starop.) — zapobiegliwa. [przypis redakcyjny]

sprzeciwiać — tu: odpowiadać śpiewem, graniem (echem). [przypis redakcyjny]

sprzeciwić się czemuś (daw.) — iść w zawód, starać się przewyższyć. [przypis redakcyjny]

sprzed wojny francusko-pruskiej… — a więc sprzed roku 1870. [przypis redakcyjny]

sprzyjaźliwąm — życzliwą, sprzyjającą. [przypis redakcyjny]

sprzysięga (starop.) — sprzysiężenie. [przypis redakcyjny]

sprzysiężca — tu: spiskowiec. [przypis redakcyjny]

spsować (starop.) — zepsuć. [przypis redakcyjny]

spuma (daw., z wł.) — piana. [przypis redakcyjny]

spuma (daw., z wł.) — piana, ślina. [przypis redakcyjny]

Spuść na dół twe oczy, a lżej ci będzie wędrować tą drogą — Wizerunki pychy leżą na wspak wywrócone na skale, rozum więc radzi, ażeby im lepiej się przypatrzyć, spuścić w dół oczy, czyli stać się pokornym. [przypis redakcyjny]

spuścić kogo z kim (daw.) — poróżnić. [przypis redakcyjny]

spuścić kogo z kim — poróżnić. [przypis redakcyjny]

spuścić kwintę — zniżyć ton. [przypis redakcyjny]

spuścić się na kogoś (daw.) — polegać na kimś. [przypis redakcyjny]

spuścić — tu: oddać; tu forma 1 os. lp cz. przysz.: spuszczę. [przypis redakcyjny]

spust — spuszczenie wody ze stawu w celu wyciągnięcia ryb. [przypis redakcyjny]

spuszczać — doić. [przypis redakcyjny]

spuszczać się (daw.) — polegać na kimś, liczyć na kogoś, ufać komuś. [przypis redakcyjny]

spych — urwisty, stromy brzeg. [przypis redakcyjny]

spyskać — stratować, przeryć ryjami. [przypis redakcyjny]

spyskłać — zbrudzić, zmazać. [przypis redakcyjny]

Spyt (z ukr.) — śpi. [przypis redakcyjny]

spyża (daw.) — jedzenie, pokarm. [przypis redakcyjny]

spyża (daw.) — jedzenie. [przypis redakcyjny]

Squallentem barbam et concretos sanguine crines Vergilius, Aeneida, II, 277: „Oszpecony kurzawą, cały we krwi tonie”. [przypis redakcyjny]

Srebrny król — księżyc. Tak ta przenośnia, jak i cały obraz nocy, wzorowane są na poezji perskiej. Dowodem tego głośna w poezji perskiej kasyda, opiewająca urok nocy, poety Ferideddina Ahwala, zaczynająca się od słów: Höret das Abendgebet! es brausen die Wogen des Nachtmeers, / Fort ist das goldene Schiff, sieh da die silberne Tass’, / Auf den Wogen der Nacht erscheinen Tausend der Sterne / Wie im Ocean Schaaren befiederter Brut, a drugi poeta, Baba Sewdaji, wtóruje mu: Wenn der himmlischen Flur Springquellen enstromen von / Tritt in Hermelin silbern der König herein. (Hammer, I. c. str. 202). [przypis redakcyjny]

sroga nieprzyjaźń — między domem Maganckim a domem z Jasnej Góry miała powstać stąd, że kiedy głowa rodu Magańczyków, Ganelon, popadł u Karola Wielkiego w niełaskę, miejsce jego w sercu cesarskim zajął Orland ze swą rodziną. [przypis redakcyjny]

srogi ciemności hetman — szatan. [przypis redakcyjny]

srogi (starop.) — przykry, ciężki, okrutny (stąd srogość: okrucieństwo). [przypis redakcyjny]

srogo poświęcili mą siostrę — Ifigenię, którą własny ojciec, Agamemnon, złożył w ofierze Artemidzie. [przypis redakcyjny]

sromota (daw.) — hańba, niesława. [przypis redakcyjny]

Sromota Krety, (…) potwór z kłamanej cielicy poczęty — Pazyfae, żona Minosa, króla Krety, zapalona zwierzęcą chucią do byka, wdziawszy na się skórę krowią, przynęciła byka do siebie. Z tej potwornej spółki poczęty był Minotaur, mający kształt pół człowieka, pół byka; potwór, który dawanych jemu z miasta Aten na ofiarę siedem dziewic i siedmiu chłopców pożerał. Tezeusz zabił Minotaura za pomocą Ariadny, córki Minosa i Pazyfae (dlatego poniżej: „twej siostry”). W tym fantastycznym obrazie Minotaura przedstawia poeta symbol trojakiego rodzaju gwałtu: przeciw Bogu przez swoje potworne urodzenie; przeciw bliźniemu przez nieludzki haracz ateński i przeciw sobie samemu przez kąsanie samego siebie. [przypis redakcyjny]

sromota (starop.) — hańba. [przypis redakcyjny]

sromotnej — haniebnej. [przypis redakcyjny]

sromotny (daw.) — bezwstydny, przynoszący hańbę. [przypis redakcyjny]

srom — tu: zniewaga, hańba. [przypis redakcyjny]

sroże — dziś popr.: sroży się. [przypis redakcyjny]

sroże — srożeje. [przypis redakcyjny]

srożyć się — tu: pysznić się, popadać w dumę. [przypis redakcyjny]

Sroży się tłum, jeśli się nie boi — Miejsce z Tacyta, Ann. I, 29 jest tutaj swobodnie zapożyczone. [przypis redakcyjny]

S. Skwarczyńska pisze w związku z tą sceną: „(…) myśl o kondotierstwie, o geniuszu, z którego poczyna się wszelka arystokracja — mógł zaszczepić Krasińskiemu Napoleon, niegdyś generał wojsk rewolucyjnej Francji, a potem cesarz, ten, który rewolucję zdradził” (s. 28). [przypis redakcyjny]

S. Skwarczyńska w osobie Bianchettiego widzi jeden z dowodów, że obraz rewolucji w Nie-Boskiej… wzorowany był na planie karbonarskiej rewolucji powszechnej. Nazwisko Bianchetti powstało z połączenia nazwiska Filippo Michele Bounarrotti, jednego z najwybitniejszych włoskich rewolucjonistów związanych z karbonaryzmem, oraz Louis–Auguste Blanqui, francuskiego rewolucjonisty, który, powiązany z organizacjami rewolucyjnymi w wojsku, otrzymał stopień generała przyszłej rewolucji. Nazwą kondotiera (wł. condottiere — najemnik) mianowano pierwotnie we Włoszech opłacanego żołdem dowódcę wojsk najemnych, z czasem nazwa przeszła na dowódców wojsk najemnych nie tylko we Włoszech, następnie była używana w sensie przenośnym dla określenia człowieka gotowego służyć każdej sprawie, jeśli przynosiła ona zysk osobisty. Bianchetti jest przywódcą armii rewolucyjnej jako fachowiec, co nie oznacza, przynajmniej w oczach hr. Henryka, że jest on ideowo związany z obozem rewolucji. Stąd dalsze jego ostrzeżenie, że z takich właśnie ludzi wyrośnie nowa arystokracja. Kleiner przypomina w przypisie, że kondotierzy we Włoszech „dochodzili nawet do władzy książęcej”. [przypis redakcyjny]

S. Skwarczyńska w tej formule „święcenia” dopatruje się stylizacji na obrzędy wtajemniczeń karbonarskich. Motywy karbonarskie według niej widoczne są w całej tej scenie. [przypis redakcyjny]

stabiliendo ulteriorem cursum (łac.) — ustalając dalszy bieg. [przypis redakcyjny]

stać (daw.) — mieć wartość, kosztować. [przypis redakcyjny]

stać w stosunku niezależności od podmiotu — Lessing nazywa to „in statu absoluto”, według wyrażenia dawnych gramatyk. [przypis redakcyjny]

stać za co, stanie za jego (starop.) — opłaci się. [przypis redakcyjny]

stać za co (starop.) — opłacić się, odpowiadać wartością; za jego nie stoi: nie opłaci się; nie wart tyle, co jego. [przypis redakcyjny]

staccato (wł.) — termin muzyczny: określenie perlistego rozrywania tonów. [przypis redakcyjny]

staccato (wł.) — w muzyce określenie artykulacyjne oznaczające, że każdy dźwięk należy grać oddzielnie i dwa razy krócej niż jego zanotowana wartość. [przypis redakcyjny]

Stacha Bozowska — bohaterka noweli Żeromskiego Siłaczka; typ nauczycielki-społecznicy, niezłomnej idealistki. [przypis redakcyjny]