Przypisy

potwora (daw.forma r.ż.) — potwór. [przypis redakcyjny]

po Tyberiuszu i Kaprei — Tyberiusz spędził ostatnie lata swego panowania na Capri (Kaprea), prowadząc tam wielce nieobyczajny tryb życia. [przypis redakcyjny]

potycze (starop.) — rodzaj sideł. Znaczenie to jednak w tem miejscu wcale nie stosowne. Bodaj czy nie należy czytać po tycze, a właściwie po tyce; w takim razie miejsce to byłoby jasne: Wiąz podcięty „do ziemie kochany krzak (winną macicę) na dół ciągnie za sobą po tyce” tj. po swoim pniu. [przypis redakcyjny]

potyka — potyczka. [przypis redakcyjny]

po tym gwałcie — przywrócenie władzy stathoudera [namiestnika kraju; Red. WL] przez wkroczenie wojsk pruskich do Holandii w r. 1787 i upadek ustroju republikańskiego. [przypis redakcyjny]

„Po tym [wszyscy] poznają, żeście uczniami moimi, jeśli się wzajem miłować będziecie” — wg Ewangelii w Nowym Testamencie słowa te wyrzekł Jezus do swych apostołów podczas ostatniej wieczerzy (por. np. J 13, 35). [przypis redakcyjny]

potztausend (niem. przekręcone Gotts tausend Sakrament) — przekleństwo: do stu diabłów itp. [przypis redakcyjny]

poufałych czerńców — zaufanych mnichów. [przypis redakcyjny]

Pour le Mérite (fr.) — „za zasługi”, pruski order wojskowy. [przypis redakcyjny]

pour passer le temps (fr.) — dla zabicia czasu. Kazimierz Tetmajer napisał oktawą poemat Pour passer le temps (Poezje, Seria III, 1898 r.). [przypis redakcyjny]

poveretto (wł.) — biedak. [przypis redakcyjny]

Po w. 70: „Już Maciej nie mościwym i panem, i bratem. / Zjaśniewielmożniał Maciej, drugich teraz braci; / A gdy go płatny wielbiacz górnie koligaci, / Stryjeczny Bolesławów i Piastów, i Wazów, / Zna szacunek krwi wielkiej i respekt wyrazów.” [przypis redakcyjny]

powątpliwość (daw.) — wątpliwość. [przypis redakcyjny]

Powązki — w północno–zachodniej części Warszawy; dzielnica cmentarzy (największy i najstarszy z nich — cmentarz katolicki, założony w 1791). W latach 1877–1881 śmiertelność wynosiła w Warszawie 36,8%; a po wybudowaniu wodociągów i kanalizacji spadła do 19,5%. [przypis redakcyjny]

powagi używa — pokazuje, jaki jest ważny. [przypis redakcyjny]

poważenie — poważanie, szacunek. [przypis redakcyjny]

poważnić — upoważniać. [przypis redakcyjny]

poważniejąc w twarzy — dziś popr. poważniejąc na twarzy. [przypis redakcyjny]

poważność (starop.) — powaga. [przypis redakcyjny]

Poważny starzec szedł jeden i śpiący (…) we śnie twarz miał (…) natchnioną — św. Jan [tak opisany] z powodu swego objawienia. [przypis redakcyjny]

powerek — drążek do noszenia cebrów. [przypis redakcyjny]

powiada inny krytyk — Valerius Maximus: „Summi moeroris acerbitatem arte esprimi non posse onfessus est”; lib. VIII cap. 11. [przypis redakcyjny]

powiada Pliniusz (…) malarz zwątpił, czy potrafi nadać ojcu wyraz twarzy jeszcze smutniejszy — Plinius, Nat. hist., lib. XXXV sec. 5: „Cum moestos pinxisset omnes, praecipue patruum, et tristitiae omnem imaginem comsumpsisset, patris ipsius vultum velavit, quem digne non poterat ostendere”. [przypis redakcyjny]

powiastki, które się pod jego nazwiskiem ukazywały w „Rozmaitościach lwowskich” — Pierwsza ukazała się Ifigenia czyli Skutki niewierności (Nr. 85, w sobotę 29 lipca 1820 r.). Potem Atenais (19 września), wreszcie Podroż (Nr. 33, 20 marca 1821). Pełnym nazwiskiem: Ant. Malczewski — podpisana jest tylko Podróż, inne noszą podpis: Ant, Mal…i. [przypis redakcyjny]

powiat Montferański — okolica miasta Montferrand, połączonego za Ludwika XIII z Clermontem (Jasną Górą) w jedną całość pod nazwą Clermont-Ferrand. [przypis redakcyjny]

powiatowe chorągwie — chorągwie zaciągane w zastępstwie pospolitego ruszenia przez poszczególne ziemie (powiaty) i opłacane z podatków ustalonych przez sejmiki ziemskie; nazwane są tu one nowo zaciężnymi, ponieważ dopiero w 1652 r. sejm powiększył w ten sposób liczbę wojska, nakładając na poszczególne powiaty województw obowiązek utrzymania dodatkowych chorągwi. [przypis redakcyjny]

po wiechach — po karczmach; wiecheć słomy był znakiem karczmy. [przypis redakcyjny]

Po wieczerzy fajerwerk — sztuczne ognie, rzecz często bardzo kosztowna, były ulubionym sposobem uświetniania większych uroczystości bogatej szlachty i magnaterii. [przypis redakcyjny]

Powiedziano tam, że król zachowa swobody, jakich jego ojciec i dziad użyczyli kościołom — Mówiłem w poprzedzającej księdze, rozdz. XXI, o tych wolnościach, które były ustąpieniem praw sądowych i które zabraniały sędziom królewskim pełnić jakichkolwiek czynności na owym terytorium; były one równoznaczne z ustanowieniem lenna. [przypis redakcyjny]

Powiedz mi, czy mam do Juliusza — Juliusza Słowackiego. [przypis redakcyjny]

powienny (daw.) — powiewny. [przypis redakcyjny]

powierzchnie — powierzchownie, pozornie. [przypis redakcyjny]

powierzchowność — tu: pozór. [przypis redakcyjny]

powieść p. Ducray-Duminil będzie dokumentem naszych obyczajów — Stendhal nieraz cytuje tego modnego autora sentymentalnych powieści. [przypis redakcyjny]

„Powieść pod tytułem Mór zmieniła się w dwie, jedną pod tytułem Książka o starej kobiecie, a druga w pewien rodzaj polskiego Sartor Resartusa o nieokreślonym na razie tytule”. (2 grudnia 1909). „Mór (Książka o starej kobiecie) może być sensacyjna — gdyż właściwie jest gwałtownym atakiem na idealizm w polityce, na entuzjazm i kult rozpaczy, kultury porażki życiowej, a więc dostaje się wszystkim „świętościom”— a wiele rzeczy „potępionych”, „reakcyjnych” ukazuje swoją rationem essendi. Sądzę, że jest naszym obowiązkiem walczyć całą siłą z tą psychiką klęski i rozbicia; i tworzyć przeciwwagę na gwałt! Podnosić choćby brutalnie „pozytywną wartość życia, zdolności do niego”. (List ze stycznia 1910). [red. WL].

[przypis redakcyjny]

powieść — tu: opowieść, informacja. [przypis redakcyjny]

powieść — tu: opowieść, plotka. [przypis redakcyjny]

powieści, którą na łożu śmierci dyktuje siostrzenicom — od zamieszkałej w Płocku rodzonej siostrzenicy Żmichowskiej otrzymałem następujące informacje: „(…) Rada jestem, że mogę pana dokładnie poinformować, gdzie, kiedy i w jakich okolicznościach pisała Narcyza Żmichowska ostatni swój utwór. W lipcu 1876 r. ciotka moja, czując się już niezdrową, wynajęła letnie mieszkanie w ogrodzie zw. Frascati przy ul. Wiejskiej i tam zaczęła pisać Czy to powieść?. Już wówczas ukazywały się pierwsze objawy choroby, która ją wpędziła do grobu. Zmęczona pisaniem, przywoływała więc mnie na pomoc i dyktowała pierwsze rozdziały powieści. Po dwóch miesiącach pobytu na Frascati, wróciła ciotka do miasta, ale choroba robiła szybkie postępy. Chora nie mogła już utrzymać pióra, ani cokolwiek robić rękami. Widząc, jak pragnęła dokończyć swą pracę, my, cztery siostrzenice mieszkające wówczas w Warszawie, ustanowiłyśmy dyżury i kolejno pisałyśmy, podczas gdy ciotka dyktowała swą powieść… Ciotka mówiła wolno, abym z pisaniem nadążyć mogła, ale nader płynnie i zatrzymywała się tylko, gdy bóle rąk stawały się silniejsze. Wtedy rozpaczliwym ruchem załamywała ręce i zarzucała je na głowę, jednakże ani jeden jęk, ani jedna skarga nie wychodziła z jej ust. Gdy atak minął, wracała do dalszego dyktowania, tak pracowałyśmy czasem dwie i trzy godziny. Odczytywałam następnie głośno napisane arkusze, aby sprawdzić, czy nie należy czego poprawić, co się rzadko kiedy zdarzało, po czym odsyłała rękopis do redakcji »Wieku«. W pierwszych dniach grudnia trzeba było poniechać wszelkiej pracy, a w samą wigilię Bożego Narodzenia nastąpiła śmierć. Oto co chciałam panu powiedzieć po przeczytaniu artykułu o Narcyzie i Wandzie, który z innego jeszcze względu zajął mnie i wzruszył, przenosząc myśl w odległe lata wczesnej mojej młodości; — i dla Wandy bowiem najwyższą cześć chowam w głębi serca. Matkę pana poznałam na Miodogórzu, gdzie w r. 1866 umieszczono mnie w zakładzie naukowym p. Bąkowskiej, późniejszej doktorowej Baranowskiej. Przez przyjaźń dla „cioci Narci”, panna Wanda Grabowska zaproponowała, abym poza wspólną nauką z innymi panienkami brała od niej lekcje literatury i historii. Dwa razy więc tygodniowo zbiegałam na dół na te miłe lekcje, które się odbywały w pokoju panny Wandy, i bardzo długo jako drogocenną pamiątkę przechowywałam kajet z wypracowaniami poprawianymi jej ręką. Do tych uczuć łączyć się będzie głęboka wdzięczność dla Matki pana, gdyż rozumiem dobrze, iż przez Nią i dla Niej odgrzebuje pan z niepamięci wielką postać Narcyzy, za co i panu też w imieniu rodziny poetki dziękuję… Stefania Paprocka, córka Lilii ze Żmichowskich Zalewskiej”. [przypis redakcyjny]

powietrze po koła obwodzie wiruje pierwszym ruchem popychane — Ruch powietrza, jaki tu czuć się daje, nie powstał z wyziewów ziemskich, ale, co sam poeta uprzednio wyłożył, przez ruch zawsze jednostajny gwiazdy krążącej ze wschodu na zachód. Dlatego wieje tu zawsze stały wiatr wschodni. [przypis redakcyjny]

Powietrze słodkie (…) niezmienne, świeże jak powiew majowy — Niezmienne i stale wiejące powietrze oznacza pełną życia i zawsze jednostajną wolę dobra, jaką w nas uzupełnione oczyszczenie od namiętności i grzechu rozbudza. Powietrze wieje od wschodu, a zatem ze wschodem i po zachodzie słońca zarówno ta wola zgodna jest ze skłonnością do dobra, jaką sam Bóg w nas zaszczepił: taż sama wola towarzyszy nam aż do ostatecznego swego rozwoju przy zachodzie ziemskiego życia. Ale ta wola nie przeszkadza nam bynajmniej używać niewinnych ziemskich uciech; często nawet objawia ich tajemniczą harmonię z sobą, podobnie jak tu w raju ziemskim powietrze i szmer liści śpiewaniu ptasząt wtórują. [przypis redakcyjny]

powietrze — tj. morowe powietrze, czyli zarazę. [przypis redakcyjny]

powinien (starop.) — na zawołanie [wszystkim za grosz]. [przypis redakcyjny]

powinien (starop.) — [tu:] wdzięczny. [przypis redakcyjny]

powinien — zawdzięcza. [przypis redakcyjny]

Powinna z nią [Julią Gonzagą] — Izabella Kolonna, żona Ludwika Gonzagi „Rodomonta”, wspomniana już XXXVII 9–12. [przypis redakcyjny]

powinni być mamy — [mamy być] podlegli, posłuszni. [przypis redakcyjny]

powinnie (starop.) — koniecznie. [przypis redakcyjny]

powinnością jak każdego powinowatego — dotyczy prób Kaliksta Ponińskiego zamącenia Sejmu, aby brata zdrajcę uchronić przed sądem i karą [powinowaty: osoba z rodziny a. bliski znajomy]. [przypis redakcyjny]

powinny (starop.) — obowiązany. [przypis redakcyjny]

powinowacić (starop.) — ujmować, obowiązywać. [przypis redakcyjny]

powinowaci (starop.) — wdzięczni, obowiązani. [przypis redakcyjny]

Powinowactwo cieni i kwiatów o zmierzchu — wiersz ten, zamieszczony w „Życiu”, odbiegający nastrojową ulotnością skojarzeń od ówczesnych kanonów poezji, wywołał trudne dziś do pojęcia oburzenie krytyki i długi czas zapełniał łamy dzienników, podobnie jak kilka lat wcześniej Cieplarnie Maeterlincka. Oryginał wiersza znajduje się w zbiorze poezji Wincentego Brzozowskiego Dusza mówiąca. [przypis redakcyjny]

powinowat (starop.) — obowiązany. [przypis redakcyjny]

powinowat (starop.) — [tu:] wdzięczen, obowiązany. [przypis redakcyjny]

powinowaty — należący do rodziny, ale nie krewny. [przypis redakcyjny]

powłokiem (daw.) — przeciągle. [przypis redakcyjny]

Powód dawał głos swoim świadkom, aby ustalić swoje żądanie: pozwany dawał głos swoim, aby się usprawiedliwić; sędzia zaś szukał prawdy w jednych i drugich świadectwach — Tak jak dziś jeszcze praktykuje się w Anglii. [przypis redakcyjny]

powód (daw.) — lejce. [przypis redakcyjny]

powodować — prowadzić na powodzie (lejcu). [przypis redakcyjny]

powodować — prowadzić na powodzie. [przypis redakcyjny]

po woli (daw.) — zgodnie ze swą wolą. [przypis redakcyjny]

po woli (starop.) — według woli, posłuszny komuś; por. daw.: powolny. [przypis redakcyjny]

po woli — tu: powolnie, bez oporu. [przypis redakcyjny]

powolność i chuć prawa (starop.) — uległość i prawdziwa namiętność. [przypis redakcyjny]

powolny (daw.) — posłuszny, podporządkowujący się czyjejś woli. [przypis redakcyjny]

powolny — zgodny, uległy. [przypis redakcyjny]

Powraca, ciągnąc mnie za swoją nogą — Tu poeci wstępują na most prowadzący do ósmego oddziału. [przypis redakcyjny]

powrót Regulusa do Kartaginy — Marcus Attilius Regulus, wódz rzymski, wzięty do niewoli przez Kartagińczyków odradził pomimo to senatowi rzymskiemu wymianę jeńców wojennych i zginął z ręki wroga. [przypis redakcyjny]

powszechna opinia tak obrusza się na despotyzm i zdaje się dążyć do ustanowienia narodów wolności na złączeniu szlachty z miastami — wzorem fr. Zgromadzenia Narodowego. [przypis redakcyjny]

powszechna wiara — katolicka. [przypis redakcyjny]

powszechne dni — wyd. lwowskie ma: powszedne. [przypis redakcyjny]

Po wszystkiey prawie nad którego ziemi/ Sroższego wieki tamteczne nie miały (starop.) — zamiast: Nad którego wieki tamteczne nie znały sroższego po wszystkiej prawie ziemi. [przypis redakcyjny]

Powtarzam raz jeszcze: za byt uważa dana grupa społeczna, dana formacja kulturalna takie usystematyzowanie doświadczenia, które uzasadnia w oczach świadomości pojęcia prawne, określenia świadomości prawnej danej grupy. Oczywiście te ostatnie wyrastają z samego życia, a nie są dowolnym wymysłem intelektualnym. [przypis redakcyjny]

powytykano dziesięcinę — zginął co dziesiąty; dziesięcina: co dziesiąty snop zboża, przeznaczony (wytykany na polu) dla duchownego. [przypis redakcyjny]

powziąć — w pierwodruku: powziąść. [przypis redakcyjny]

poździć (daw.) — opóźniać. [przypis redakcyjny]

poźrymy — dziś popr. forma 1.os.lm trybu rozk.: spójrzmy. [przypis redakcyjny]

pożądna — pożądana. [przypis redakcyjny]

pożądnej — pożądanej, upragnionej. [przypis redakcyjny]

pożądne — [tu:] pożądane. [przypis redakcyjny]

pożądny (daw.) — pożądany. [przypis redakcyjny]

pożądny (daw.) — pożądany [upragniony]. [przypis redakcyjny]

pożądny (starop.) — pożądany, upragniony. [przypis redakcyjny]

pożałować (z ros.) — zlitować się [przypis redakcyjny]

pożałowanie — politowanie, darowanie życia. [przypis redakcyjny]

Pożałuj dla Chrysta Spasa, dla Pereczystoj Boharodyce, dla Mikuły Cudotworce (z rus.) — Zmiłuj się, przez Chrystusa Zbawiciela, przez przeczystą Bogurodzicę, przez Mikołaja Cudotwórcę. [przypis redakcyjny]

pożegnanim (starop. forma N.) — pożegnaniem; za tym nieodpowiednim pożegnanim: z powodu tego nie zapowiedzianego, niewłaściwego pożegnania. [przypis redakcyjny]

pożenie — pogoni; od ż. formy żonę, żeniesz itd.; b. częste w pomnikach w. XIV i XV i u pisarzy w. XVI. [przypis redakcyjny]

pożerca ogień — pożerczy ogień. [przypis redakcyjny]

pożerca ognień — pożerczy ogień. [przypis redakcyjny]

pożoga (przen.) — dramatyczne wydarzenia, zwykle wojenne, niosące zniszczenie i cierpienie. [przypis redakcyjny]

pożyć (starop.) — pokonać. [przypis redakcyjny]

pożyć (strop.) — zniszczyć, pokonać. [przypis redakcyjny]

po żyle uparać (upruwać) — o wielkim lęku i bólu. [przypis redakcyjny]

poza kraty — co oznaczało kratę na sali sądowej, wyjaśnia Koźmian: „Na drugiej stronie stołu od drzwi, w małym ustępie, na trzech wyniosłych stopniach, miejsce wszerz całego stołu dla mecenasów, to jest obrońców prawników, które to miejsce nazywano kratką, że wyniosłością swoją przed ich piersiami półka przesłaniała ich od sędziów” (K. Koźmian, Pamiętniki, Warszawa 1907, cz. I, s. 30). [przypis redakcyjny]

Pozbawił szlachtę jej urzędów — Chcąc powściągnąć szlachtę, wziął za pokojowca niejakiego Benarda, który do reszty przywiódł ją do rozpaczy. [przypis redakcyjny]

pozbawiony przez najwyższą przez siebie uznawaną władzę prawa stwierdzenia swej niewinności — cała historia znajduje się w Aktach Komitetu Ogółu Emigracji Polskiej w Londynie, tyczących się korespondencji 1836 r. w Bibliotece Polskiej w Paryżu. [przypis redakcyjny]

pozbyta — popr.: pozbawiona. [przypis redakcyjny]

pozdychali (starop.) — poumierali. [przypis redakcyjny]

pozew (z 9 marca 1615 r.) Andrzeja i Henryka Firlejów (…) — [por.] Rel. castri crac. t. 546, p. 341. [przypis redakcyjny]