Przypisy

cykloida (z gr.) — krzywa płaska, jaką zatacza punkt okręgu toczącego się po prostej. [przypis edytorski]

cylinder (z gr. kylindros: walec) — rodzaj wysokiego, sztywnego kapelusza z główką w kształcie walca i wąskim rondem, popularny wśród zamożniejszych warstw ludności Europy w XIX i na pocz. XX w. [przypis edytorski]

Cyrce (łac.) a. Kirke (gr., mit. gr.) — bohaterka Odysei Homera, czarodziejka, która towarzyszy Odyseusza zmieniła w świnie. [przypis edytorski]

cytra (z gr. kitara) — instrument muzyczny strunowy szarpany; forminga była antyczną wielostrunową odmianą kitary a. liry i jest wspominana w dziełach Homera. [przypis edytorski]

cytra (z gr. kitara) — instrument muzyczny strunowy szarpany. [przypis edytorski]

δάὒμάξειν (gr.) — wyśnienie. [przypis edytorski]

δαυμάξειν μάλα φιλοσοφικον παδος (gr.) — wielkie wolne filozoficzne natchnienie. [przypis edytorski]

διαφορά (gr.) — zróżnicowanie, różnorodność. [przypis edytorski]

δοσ μοι που στω (dos moi pou sto; gr.) — daj mi miejsce, bym stanął; pierwsza część sentencji, której dokończenie brzmi καὶ τὰν γᾶν κινάσω (kai tan gan kinaso), czyli: a poruszę ziemię. [przypis edytorski]

daimonion (z gr. daimon: bóstwo, demon) — w filoz. staroż.: ostrzegawczy głos wewnętrzny, powstrzymujący człowieka przed błędnymi decyzjami i popełnieniem zła. [przypis edytorski]

daimonium (gr.) — demon a. głos wewnętrzny. [przypis edytorski]

daimonium, właśc. daemonium (łac.) a. daimonion (gr.) — pomniejsze bóstwo, nadprzyrodzona moc, w swoich nieprzewidywalnych i często przerażających przejawach; w w filoz. staroż.: ostrzegawczy głos wewnętrzny pochodzenia boskiego, powstrzymujący człowieka przed błędnymi decyzjami i popełnieniem zła. [przypis edytorski]

dajmon (gr.) — demon; bóstwo. [przypis edytorski]

dajmonion (z gr. daimōn: bóg, demon) — w filozofii staroż. rodzaj odzywającego się w duszy człowieka wewn. głosu, sumienia, głosu bóstwa itp. [przypis edytorski]

demegoria (gr.) — mowa uzasadniająca, doradcza; rodzaj przemówień mający zastosowanie przede wszystkim w polityce. [przypis edytorski]

demiurg (z gr.) — twórca, boski budowniczy świata. [przypis edytorski]

demiurg (z gr.) — w niektórych systemach filozoficzno-religijnych: stwórca świata materialnego, który nie jest jednak tożsamy z najwyższym bogiem; postać demiurga pełniła ważną rolę w gnostycyzmie, hermetyzmie i tradycji ezoterycznej. [przypis edytorski]

demos (gr.) — lud, ogół pełnoprawnych obywateli. [przypis edytorski]

demos (gr.) — lud. [przypis edytorski]

diademat (z gr., łac. diadema: przepaska, przewiązka) — dziś: diadem; ozdoba głowy, opaska z kosztownej tkaniny, srebra a. złota, ozdobiona szlachetnymi kamieniami, oznaka władzy cesarskiej, królewskiej a. kapłańskiej. [przypis edytorski]

dialog (z gr. diálogos: rozmowa) — gatunek literacki, mający formę rozmowy między dwoma lub więcej osobami, wywodzący się ze starożytnej Grecji. Celem dialogu bywało często dotarcie do prawdy i jej przekazanie. [przypis edytorski]

diapazon (z gr.) — rozpiętość, skala (zwykle: instrumentu lub głosu). [przypis edytorski]

diapazon (z gr.) — skala, rozpiętość. [przypis edytorski]

diapazon (z gr.) — skala, rozpiętość; tu: poziom (emocji, patosu). [przypis edytorski]

dilemma (gr.) — dylematy. [przypis edytorski]

dipsas (gr.) — jadowity wąż, którego ukąszenie wywołuje silne pragnienie. [przypis edytorski]

dolichocefal (z gr.) — długogłowy, o znacznie wydłużonej głowie. [przypis edytorski]

Dorotea, właśc. Dorothea (gr., łac., niem.) — Dorota. [przypis edytorski]

driakiew (daw., z gr. thēriakē: odtrutka przeciw ukąszeniu) — lek na wszelkie choroby, zawierający wiele różnych składników. [przypis edytorski]

driakiew (daw., z gr. thēriakē: odtrutka przeciw ukąszeniu) — medykament z kilkudziesięciu składników, uważany za uniwersalny lek i odtrutkę, wytwarzany aż do XVIII w.; przen.: lekarstwo. [przypis edytorski]

Dromos (gr.) — miejsce wyścigów konnych w Sparcie. [przypis edytorski]

dychotomia (z gr.) — podział na dwie wzajemnie wykluczające się części. [przypis edytorski]

dylemma (z gr.) — trudny wybór, dylemat. [przypis edytorski]

dzoon politikon (gr.) — „zwierzę polityczne”, istota społeczna. [przypis edytorski]

Ἐμοὶ δὲ αἱ [σαὶ] μεγάλαι εὐτυχίαι οὐκ ἀρέσκουσι ἐπισταμένῳ, ὡς [τὸ Θεῖόν] ἐστι φθονερο (gr.) — nie cieszy mnie wielkie szczęście (wielkie sukcesy), wiem bowiem, że zagraża mi zazdrosne bóstwo; por. Herodot, Dzieje, t. III, 39 (40); historia o pierścieniu Polikratesa tyrana wyspy Samos, z listu Amasisa do Polikratesa. [przypis edytorski]

ἐν τῷ φρονεῖν γὰρ μηδὲν ἥδιστος βίος (gr.) — Wśród nierozumności najsłodsze życie (Sofokles, Ajas 554, tłum. T. Boy-Żeleński w: Michel de Montaigne, Próby). [przypis edytorski]

ebonit (z gr. ébenos: heban) — twarde, ciemnobrązowe lub czarne tworzywo sztuczne otrzymywane w wyniku wulkanizacji kauczuku dużą ilością siarki. [przypis edytorski]

efeb (gr.) — pot. piękny młodzieniec; w staroż. Grecji młodzieniec u progu dorosłości, 18–20 letni, przechodzący obowiązkowe szkolenie wojskowe (efebię), które poprzedzało uzyskanie pełnego obywatelstwa. [przypis edytorski]

efeb (gr.) — pot. piękny młodzieniec; w staroż. Grecji młodzieniec u progu dorosłości, 18–20 letni, przechodzący obowiązkowe szkolenie wojskowe (efebię), które poprzedzało uzyskanie pełnego obywatelstwa. [przypis edytorski]

efor (gr.) — jeden z pięciu najwyższych urzędników w starożytnej Sparcie. [przypis edytorski]

efor (gr.) — wysoki urzędnik w staroż. Sparcie, w pewnym stopniu stanowiący przeciwwagę dla wojskowej władzy królów. [przypis edytorski]

eheu (gr.) — wykrzyknik: hej! [przypis edytorski]

element (gr.) — żywioł. [przypis edytorski]

En kai pan (z gr.) — jedność i wszystko; formuła mistyczna, rozwijana także jako: „jedność jest wszystkim, a wszystko jest jednością” (hen to pan kai ta panta hen) i mówiąca o jedności bytu; ideę tę symbolizował wąż połykający własny ogon. [przypis edytorski]

enkomion (gr.) — pochwalna pieśń chóralna na cześć bohatera lub zwycięzcy w zawodach sportowych, później także: wiersz lub mowa pochwalna. [przypis edytorski]

entauten, popr.: εν ταύτην (gr.) — w tej; Nie mając zamiaru (…) zaczynać periodów od Ksenofontowskich „entauten” (…) nie będę opisywał dzień po dniu: słowo μέρα (dzień) jest w języku greckim rodzaju żeńskiego, stąd autor ma na myśli zapewne frazę: „W tym dniu…”. [przypis edytorski]

entelechia (gr.) — termin filozoficzny utworzony przez Arystotelesa: osiągnięcie przez dany byt docelowej, końcowej postaci, w pełni realizującej możliwości rozwoju zawarte w jego specyficznej formie; przez entelechię rozumiano też działającą celowo w organizmie żywym wewnętrzną tendencję, zasadę a. siłę, kształtującą jego materię i powodującą rozwój. [przypis edytorski]

entymemat (z gr. enthymeísthai: rozważać, uwzględniać) — wnioskowanie, w którym brak jednej przesłanki (domyślnej a. entymematycznej); skrócony sylogizm. [przypis edytorski]

eparchia (gr.) — prowincja. [przypis edytorski]

epicykloida (z gr.) — krzywa płaska, jaką zakreśla punkt okręgu toczącego się bez poślizgu po zewnętrzu drugiego okręgu. [przypis edytorski]

epideiktyka (z gr.) — twórczość popisowa, pokazowa. [przypis edytorski]

epifenomen (z gr. epí: na, przy; coś zewnętrznego) — fenomen wtórny, współwystępujący ze zjawiskiem głównym, ale niemający na nie wpływu. [przypis edytorski]

epigraf (z gr.) — inskrypcja, pamiątkowy napis umieszczany zwykle na pomnikach, grobowcach czy budynkach, stanowiący wyróżniany element architektoniczny. [przypis edytorski]

epigraf (z gr.) — inskrypcja, pamiątkowy napis umieszczany zwykle na pomnikach, grobowcach czy budynkach, stanowiący wyróżniany element architektoniczny. [przypis edytorski]

epigram a. epigramat (z gr. epigramma: inskrypcja) — bardzo krótki utwór poetycki, zwykle dowcipny, z wyrazistą puentą. [przypis edytorski]

epigramat a. epigram (z gr. epigramma: inskrypcja) — bardzo krótki utwór poetycki, zwykle dowcipny, z wyrazistą puentą; dziś popr. lm: epigramaty. [przypis edytorski]

epigramat (z gr. epigramma: inskrypcja) — bardzo krótki utwór poetycki, zwykle dowcipny, z wyrazistą puentą. [przypis edytorski]

epigramat (z gr.) — starożytny gatunek lit., pochodzący od napisów na grobowcach i pomnikach. [przypis edytorski]

epileptycznie (z gr.) — tak, jak przy ataku epilepsji, konwulsyjnie. [przypis edytorski]

epilichnia (z gr.) — małe naczynka z wonnościami. [przypis edytorski]

epilimma ( z gr.) — pachnidła, wonności. [przypis edytorski]

epilog (z gr. epílogos) — końcowa część utworu literackiego, opisująca dalsze losy bohaterów lub wyjaśniająca intencje autora albo znaczenie utworu. [przypis edytorski]

epilychnia a. epilichnia (z gr.) — ozdobne małe naczynia, w których palono wonności. [przypis edytorski]

epod lub epoda (gr.) — w chórze gr. część pieśni występująca po strofie i antystrofie. [przypis edytorski]

erem (z gr.) — pustelnia. [przypis edytorski]

erotematyczna metoda (z gr. erotema: pytanie) — metoda dyskusji i nauczania polegająca na zadawaniu szeregu pytań, zwana też sokratyczną. [przypis edytorski]

eschatologia (z gr.) — nauka o rzeczach ostatecznych: pośmiertnych losach człowieka i losach świata po jego końcu. [przypis edytorski]

eskulap (z gr., żart.) — lekarz. [przypis edytorski]

etiologia (z gr. aitiología: badanie przyczyn) — tu: udowodnione naukowo przyczyny choroby. [przypis edytorski]

eudemonia (gr.) — stan najwyższego szczęścia (w tym znaczeniu słowo to występuje jako termin filoz.), uspokojenia, spełnienia, pomyślności. [przypis edytorski]

eugenika (z gr. eugenes: dobrze urodzony) — idea ulepszania rasy (u zwierząt i ludzi) poprzez staranne kojarzenie w pary osobników o odpowiednich cechach. Pojęcie wykorzystywane w ideologii nazistowskiej, po drugiej wojnie światowej stało się niepopularne. [przypis edytorski]

eugenika (z gr. eugenes: dobrze urodzony) — system poglądów postulujący ulepszanie gatunku ludzkiego poprzez tworzenie warunków pozwalających na rozwój dodatnich cech dziedzicznych i ograniczenie cech ujemnych, w szczególności przez świadome macierzyństwo i odpowiednie dobieranie się przyszłych rodziców pod względem cech dziedzicznych tak, aby unikać sprowadzania na świat dzieci chorych i słabych. Pojęcie wykorzystywane w ideologii nazistowskiej, po drugiej wojnie światowej stało się niepopularne. [przypis edytorski]

eunuch (z gr.) — strażnik haremu. [przypis edytorski]

eunuch (z gr.) — wykastrowany mężczyzna lub chłopiec pełniący rolę strażnika haremu. [przypis edytorski]

eureka (gr.) — znalazłem; słowo to miał wykrzykiwać Archimedes, wyskakując z wanny po odkryciu zasady, zwanej potem prawem Archimedesa, według której ciało zanurzone w wodzie traci na wadze tyle, ile waży wyparta przez nie woda. [przypis edytorski]

eutanazja (z gr. euthanasia: dobra śmierć) — tu w pierwotnym znaczeniu: śmierć naturalna bez cierpień fizycznych lub psychicznych. [przypis edytorski]

eutanazja (z gr. euthanasia: dobra śmierć) — tu zapewne w pierwotnym znaczeniu: śmierć naturalna bez cierpień fizycznych lub psychicznych. [przypis edytorski]

Evoe saboi Dionisos (gr.) — bądź pozdrowiony, boski Dionizosie. [przypis edytorski]

ewangelia (z gr. dosł.: dobra nowina) — tu w znaczeniu: księgi biblijne, głoszące wiarę chrześcijańską. [przypis edytorski]

φιλοσοφών πλήθος αδύνατον είναι (gr.) — filozofami tłum być nie potrafi. [przypis edytorski]

φιλοσοφών πλήθος αδύνατον είναι (gr.) — filozofami tłum być nie potrafi (Platon, Państwo, VI). [przypis edytorski]

farmakognozja (z gr.) — wiedza o lekach. [przypis edytorski]

fatum (łac.), mojra (z gr.), ananke (z gr.) — los. [przypis edytorski]

Feb a. Febus (mit. gr., z gr. Fojbos: promienny) — przydomek Apolla, boga światła i słońca, wróżbiarstwa i gwałtownej śmierci, opiekuna sztuk, patrona poetów i pieśniarzy. [przypis edytorski]

Febus a. Feb (z gr. Fojbos: promienny; mit. gr.) — przydomek Apolla, boga światła i słońca, wróżbiarstwa i gwałtownej śmierci, opiekuna sztuk, patrona poetów i pieśniarzy; jego atrybutami były łuk i lira. [przypis edytorski]

feretron (z gr.) — przenośny ołtarzyk lub obraz religijny noszony na drążkach podczas procesji. [przypis edytorski]

filantrop (z gr.) — człowiek dobry, życzliwy, pomagający biednym. [przypis edytorski]

filantrop (z gr.) — dobrodziej, wspomagający ubogich. [przypis edytorski]

filantrop (z gr. philánthrōpos: kochający ludzkość) — dobrodziej, wspomagający ubogich. [przypis edytorski]

filopajdia (z gr. philopaidia) — dziś raczej: filopedia; słowo to nie miało podtekstu erotycznego i zależnie od kontekstu oznaczało miłość rodzicielską do własnych dzieci, niekiedy zaś miłość do młodocianych; dziś w znaczeniu występującym w tekście używa się słowa pederastia (z gr. paiderastia: miłość do chłopców), które oznacza w węższym sensie szczególną formę homoseksualizmu męskiego występującą w staroż. Grecji, polegającą na związku miłosnym lub erotycznym między starszym, dorosłym mężczyzną a dojrzewającym chłopcem lub między rówieśnikami w wieku młodzieńczym, od ok. 16 do 20 lat; w szerszym sensie: homoseksualizm męski w ogólności. [przypis edytorski]

Filos (z gr. phileo: kochać) — namiętność, miłość. [przypis edytorski]

fizjonomia (fr. physionomie: twarz, wyraz twarzy, cecha znamienna; z gr. physiognomía) — wygląd, oblicze, postać czegoś, cechy charakterystyczne; twarz. [przypis edytorski]

flamin (z gr.) — kapłan. [przypis edytorski]

flebologia (z gr. φλέψ, φλεβός; phlebos: żyła) — nauka o układzie żylnym. [przypis edytorski]

flegmatyk (z gr.) — człowiek powolny, spokojny. [przypis edytorski]

frenologia (z gr. φρήν, phrēn: rozum, umysł) — daw. teoria naukowa, szukająca związków między cechami psychicznymi człowieka a fizyczną budową czaszki i mózgu. [przypis edytorski]

frenologiczny (z gr. φρήν, phrēn: rozum, umysł) — związany z frenologią, daw. pseudonauką, szukającą związków między cechami psychicznymi człowieka a fizyczną budową czaszki i mózgu. [przypis edytorski]

frenologista (z gr.; właśc. frenolog) — osoba zajmująca się nauką o budowie czaszki i wnioskująca z tego o zdolnościach człowieka; frenologia, zapoczątkowana przez F. J. Galla (1758–1828), stała się w XIX i na pocz. XX w. pseudonauką, służącą potwierdzaniu stereotypów rasistowskich i mizoginicznych. [przypis edytorski]

Γαίῃ μὲν γὰρ γαῖαν ὀπώπαμεν, ὕδατι δ’ ὕδωρ… (gr.) — Ziemią widzimy ziemię, wodą wodę,/ Powietrzem boskie powietrze, ogniem niszczący ogień,/ Miłość miłością, nienawiść występną nienawiścią (Empedokles, cytowany przez Arystotelesa w dziele O duszy). [przypis edytorski]

γάλα (gr.) — czytaj: gala. [przypis edytorski]