Wesprzyj Wolne Lektury 1,5% podatku — to nic nie kosztuje! Wpisz KRS 00000 70056 i nazwę fundacji Wolne Lektury do deklaracji podatkowej. Masz czas tylko do końca kwietnia :)

Przekaż 1,5%

Przekaż 1,5% podatku na Wolne Lektury KRS 00000 70056
Ufunduj darmowe książki dla tysięcy dzieciaków.
WIĘCEJ

Przypisy

Pierwsza litera: wszystkie | 0-9 | A | B | C | D | E | F | G | H | I | J | K | L | M | N | O | P | Q | R | S | T | U | V | W | X | Y | Z

Według typu: wszystkie | przypisy autorskie | przypisy redaktorów Wolnych Lektur | przypisy źródła | przypisy tłumacza

Według kwalifikatora: wszystkie | angielski, angielskie | francuski | hebrajski | łacina, łacińskie | włoski

Według języka: wszystkie | polski


Znaleziono 467 przypisów.

O dewocji jej zgodne wszędzie słychać zdanie — zapewne ironicznie. [przypis tłumacza]

od godziny dziewiątej do jedenastej — tj. trzeciej po południu do piątej po południu. [przypis tłumacza]

odgryzał się bardzo ostro (…) — oto przykład zuchwalstwa, jakim po Andromace odpalił krytyki dwóch wielkich panów, hr. d'Olonne i księcia de Créqui: La vraisemblance est choquée en ta pièce,/ Si l'on en croit et d'Olonne et Créqui:/ Créqui dit que Pyrrhus aime trop sa maitresse,/ D'Olonne qu' Andromaque aime trop son mari. Otóż, ks. de Créqui uchodził za człowieka o gustach raczej… męskich, hrabiego zaś d'Olonne żona zdradzała jawnie, jak to mówią, „na funty”. [przypis tłumacza]

Odi (…) sententia (łac.) — „Tych nienawidzę, co działają głupio, a prawią uczenie” (Pacuvius u Gelliusa [w: Gellius Aulus, Noctes Atticae], XIII, 8; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

od jego szwagra — książę Villa Hermosa, szwagier pana de Mora. [przypis tłumacza]

odkąd panuję — Cyrus zdobył już Babilon i urządził się w nim jako król. Krezusa wziął ze sobą, gdy wyruszał przeciw Babilonowi (zob. ust. 5, koniec). [przypis tłumacza]

odkładają wieczny żywot i zajmują się tymczasowym życiem — zamiast studiować Torę, zajmują się prośbami o tymczasowe rzeczy. [przypis tłumacza]

odkryli to pismo w spuściźnie (…) zamieścili je w „Opera Posthuma” (…) w grupie niedokończonych pism — Wykaz treści Opera Posthuma podaje Gebhardt, Spinoza. Opera, t. 11, 316. [przypis tłumacza]

Odkryty z początkiem XX wieku papirus zawiera starożytny komentarz do „Teajteta”Anonymer Kommentar zu Platons Theätet, bearbeitet von H. Diels, W. Schubart, J. L. Heiberg; Berliner Klassikertexte II, 1905. [przypis tłumacza]

Odległość (…) przekracza normę dopuszczalną w sobotę — w sobotę wolno Żydowi odbyć drogę nie dłuższą niż dwa tysiące kroków. [przypis tłumacza]

„Od Matana do Nachaliel i od Nachaliel do Bamot” — Matana i Nachaliel to nazwy miejscowości, w których Izraelici odpoczywali podczas wędrówek przez pustynię do Ziemi Obiecanej. Rabbi używa tych nazw jako gry słów: Matana po hebrajsku znaczy dar; Nachaliel —- dziedzictwo, Bamot —- podwyższenie. Sens tego: Przez Dar, jakim jest Tora, do podwyższenia. [przypis tłumacza]

odmęt satalijski — wir satalijski (dawna Attalia) naprzeciw Cypru. [przypis tłumacza]

odmienne są źródła rozkoszy umysłowej — O tej rozkoszy mówi autor obszerniej w Discours sur le bonheur (Oeuvres philosophiques, Berlin 1775, t. II. s. 140–141). [przypis tłumacza]

odnoga daleko zachodziła w głąb lądu — odnogi takie nazywają Szkoci firth, co odpowiada szwedzkim fiordom. [przypis tłumacza]

odnośne wnioski stawiali Eubulos, Aristofon i Diopejtes — Jakieś nieporozumienie. Najmniej jest prawdopodobne, by Eubulos wywoływał przesilenia polityczne z tak błahych powodów; działalność Aristofona z Azenii kończy się jeszcze za trwania pierwszej wojny z Filipem; Diopejtes, zapewne mówca wymieniony u Hyperejdesa, nie generał. Być może, że Demostenes, mówiąc o zdarzeniach związanych z zakończeniem pierwszej wojny, zręcznie wymienia jako zarzewie całej dyskusji z Filipem polityczne protesty… z samego początku wojny. Nawet wielbiciele Demostenesa nie chwalą tego dowcipu. [przypis tłumacza]

odnośnie jednak do innych mocarstw jest tym panem jedynie na zasadzie prawa pierwszego zawłaszczającego, jakie otrzymało od poszczególnych jednostek… — własność jest instytucją prawa pozytywnego, a prawa jednego państwa nie obowiązują państw innych. Mają one jedynie moralny obowiązek uszanować pierwszeństwo faktycznego posiadania. Pomimo że prawo własności jednego państwa nie wiąże państw innych, że jest w stosunku do nich tylko posiadaniem, to jednak organizacja społeczna, użyczając jednostce całej swojej siły, zabezpiecza także i przeciwko tym państwom posiadanie jednostki o wiele skuteczniej, niżby to mógł uczynić człowiek samotny, skazany wyłącznie na własne siły. [przypis tłumacza]

O dochodach Atheńskich, przełożył Antoni Bronikowski (…) Cynegetyk czyli Łowiectwo… — tych obu pisemek nie wymienia Estreicher w Bibliografii pod „Xenofon”. Zwrócił mi na nie uwagę dr Adolf Bednarowski. [przypis tłumacza]

odometr — przyrząd do mierzenia kroków. [przypis tłumacza]

Od opisu ciał nieożywionych i roślin przeszedłem do opisu istot żyjących, a w szczególności ludziTraktat o człowieku i O kształtowaniu się płodu. [przypis tłumacza]

Od pani w królewskiej purpurze… — przekład A. Langego [sztuki Don Juan Tenorio (1844), hiszpańskiego dramaturga Joségo Zorrilli; red. WL]. [przypis tłumacza]

Odparcia zaś zarzutów szukać należy w wyliczonych sposobach, a jest ich dwanaście — Sposoby te są: 1) można się powołać na cel sztuki, cel wywołania podziwu, 2) na to, że błąd nie dotyka kunsztu poetycznego, ale jakiś inny, 3) na zadanie poety wystawienia tego, co być powinno, 4) na rozpowszechnione mniemanie, 5) na rzeczywistość, 6) na warunki kompozycji. W pozostałych sześciu sposobach uwzględnione jest wyrażenie się: 7) użycie wyrazu obcego, 8) przenośni, 9) zastosowanie prozodii, 10) rozdzielenie albo połączenie wyrazów ściślejsze, 11) użycie wyrazu dwuznacznego albo 12) wyrazu ogólnie znanego i utartego. [przypis tłumacza]

odparł Sokrates Krytonowi — [w:] Platon, Fedon, 115b (LXIV). [przypis tłumacza]

Odparto spod Modeny… — w r. 43 p.n.e. Pobity Antoniusz, przebywszy Alpy, przeciągnął na swoją stronę wojsko Lepidusa i tak wzrósł w siły, że Oktawian szukał z nim porozumienia. W ten sposób powstał drugi triumwirat. [przypis tłumacza]

o. D. P. B. P. R. Z. o. S. S. P. — [skrót:] oraz dawnym przyjacielem, Błażejem Pascal rodem z Owernii, synem Stefana Pascal. [przypis tłumacza]

odpowiadał Fawoni (…) — por. Plutarch, Życie Marka Aratusa, 3. [przypis tłumacza]

Odpowiadam jeszcze, że zawsze jest złą rzeczą łączyć kilka miast w jedno państwo (…) Jakżeż jednak dać małym państwom dość siły do oparcia się wielkim? Tak, jak niegdyś miasta greckie oparły się wielkiemu królowi… — Russo był zwolennikiem małych republik, obejmujących jedno miasto z okręgiem. Widział w tych warunkach możliwość zrealizowania w pełni zasad prawości, tak jak je pojmował (porównaj zakończenie rozdz. XV, księgi III). Pisał z myślą o Genewie i poprawie jej ustroju. Łączenie się tych małych republik w konfederacje miało być środkiem zabezpieczenia ich bytu przeciwko zewnętrznej przemocy. [przypis tłumacza]

Odpowiedź mieszkańca prowincji na dwa pierwsze listy przyjaciela — odpowiedź tę wydrukowano na wstępie Trzeciego listu. [przypis tłumacza]

odpowiedział Appuhn, w 1907 r., że nie widać w tym piśmie pedagoga, lecz filozofa, zastanawiającego się głęboko nad naturą prawdy i metodą swych dociekań po przeczytaniu Descartesa i BaconaCh. Appuhn, Oeuvres de Spinoza, t. I, 1917, s. 209 i n. [przypis tłumacza]

odpowiedział Filipides królowi Lizymachowi (…) — por. Plutarch, O wścibstwie, 9. [przypis tłumacza]

odpowiedział Teramenesowi, że oni [eforowie] są upoważnieni do rozstrzygania o wojnie i pokoju — by wiedzieli, że naczelny wódz i kierownik wojny żadnych obietnic nie czynił, ani ze swej strony nie ma żadnych zastrzeżeń i żądań natury wojskowej czy politycznej. [przypis tłumacza]

Odpowiedział więc Cyrusowi, że już sam dbać o to będzie, aby sprawa wzięła pomyślny obrót — niesubordynacja ta sprowadziła nieobliczalne skutki, których wina jednak spada i na nierozważną zapalczywość dwudziestoletniego królewicza. Gdyby nie wziął osobistego udziału w walce, sprawy innym poszłyby torem. [przypis tłumacza]

odpowiedzialność za dalsze wypadki spada na Kumanusa… — por. Starożytności XX, VI, 2, gdzie Żydzi oskarżają Kumanusa, że został przez Samarytan przekupiony. [przypis tłumacza]

od przodowników w chórach… — Przewodnicy chórów jednych i drugich improwizowali. Dodanie jednego aktora przewodnikowi w chórze dytyrambicznym, z czego dialog powstał, przypisują Tespisowi (ok. 550 p.n.e.) na podstawie wiadomości czerpanych z dzieła Arystotelesa O poetach. Dzieło to, napisane w trzech księgach, nie dochowało się do czasów naszych, kilka tylko pozostało z niego urywków. [przypis tłumacza]

odróżnić wolność przyrodzoną, mającą granice jedynie w siłach własnych jednostki, od wolności społecznej, ograniczonej przez wolę powszechną… — wolność naturalna polega na faktycznej możności robienia wszystkiego, co człowiek chce, ograniczonej jedynie przez siły własne jednostki. — Wolność społeczna ograniczona jest przez wolę powszechną (prawa), na czym jednak polega? Russo tutaj tego nie mówi. Wydaje się rzeczą słuszną uznać za definicję społecznej właśnie wolności określenie podane w rozdziale VI: słuchać samego siebie, robić to tylko, co się samemu chce. [przypis tłumacza]

Odrzućcie precz od siebie wasze nieprawości — Ez 18, 31. [przypis tłumacza]

odrzuca — w oryginale: perhorrescirt. [przypis tłumacza]

odrzuciłaś sposób (…) prosty, łatwy i pewny — Danceny nie wie, co to za sposób; powtarza jedynie wyrażenie Valmonta. [przypis tłumacza]

odświeżyła i odmłodziła; takoż powiada Eschylos, iż przygodziło się to karmicielkom dobrego Bachusa i ich mężom także — Zaginiona tragedia Eschylosa. [przypis tłumacza]

odszedł z tym przekonaniem, że jest mędrszy — Jakob Burckbardt Griechische Kulturgeschichte III, str. 380–384. Tą nieustanną krytyką, zawsze bezwzględną, często brutalną (Laches), uprawianą z artystami, uczonymi lub zwykłymi śmiertelnikami, z ojcami rodzin wobec synów, młodzików zuchwałych, których „uświadamia” — a którzy przy lada okazji wybuchają śmiechem na widok zakłopotania starszych osób, sprawił Sokrates, że „wszystko, co żyło, uciekało na cztery strony świata, gdy go tylko ujrzano gdzieś na rogu ulicy; ostatecznie oburzył wszystkich: uczonych, artystów, kapłanów, prawdziwych demokratów, którzy mu nie mogli przebaczyć, że na czele oligarchii stali jego uczniowie, wreszcie patriotów starego pokroju, zaciekłych nieprzyjaciół sofistyki”. Chmury powstały właśnie w czasie, kiedy ta nienawiść była powszechna. Zaznaczyć tu należy, że Hellenowie byli niezmiernie ambitni i wrażliwi na formę dyskusji, były wypadki, że sofista, pokonany i zawstydzony wobec publiczności, szedł do domu, pisał odpowiedź i obronę swej tezy i… popełniał samobójstwo. Już jeden z uczniów Pitagorasa, urażony surowym słowem mistrza, odebrał sobie życie. Diogenes Laertios, II, 11, 1; Plutarch, De adulatione et amico c. 32. [przypis tłumacza]

od tego czasu nie wytworzyła ludzkość żadnego nowego typu sztuki teatralnej (…) wszystko to stworzył geniusz kultury helleńskiej — opera i operetka jest tylko odmianą tragedii, dramatu satyrowego lub komedii greckiej. [przypis tłumacza]

odwdzięczy się władcy Egipcjan za wyświadczone Lacedemonowi przysługi — Tachosowi za otrzymane pieniądze, o czym była wyżej mowa. [przypis tłumacza]

odwiedzaj rzadko ukochaną kobietę i pij szampana w miłym towarzystwie — w rękopisie: „Widuj rzadko ukochaną kobietę, dla osłabienia się bierz często na przeczyszczenie, a wieczorem pij szampana”. [przypis tłumacza]

Od Wielkiego Testamentu Villona 1460 (!) aż do „Wyznań” Jana Jakuba Rousseau, żyła liryzmu kryje się pod ziemią — o ile nie zechcemy wciągnąć w jej obręb tego ogromu przejmującej niesamowitej poezji, jaka bucha z Myśli Pascala. [przypis tłumacza]

o dwu czy trzech starożytnych, którzy deptali tę drogę — Archilochus i Alceus u Greków, a Lucylius u Rzymian, którzy z własnego życia i charakteru czerpali motywy do swych satyr. [przypis tłumacza]

Odyseusz po bliźnie inaczej został poznany przez niańkę, a inaczej przez świnopasów — zob. Homer, Odyseja XIX, 386–475 i XXI 207–227. [niańka sama rozpoznała Odyseusza, myjąc mu nogi, zaś dwóm świniopasom Odyseusz celowo pokazuje swoją bliznę jako dowód swej tożsamości; red. WL] [przypis tłumacza]

Od zamknięcia świątyni do jej zbudowania, licząc wstecz, upłynęło lat trzysta czterdzieści trzy — Destinon mniema, że liczby przekręcono; Graetz oblicza, że powinno być: 243 (Geschichte der Juden III, 31, uwaga i 553). Rok 73–74 n.e. [przypis tłumacza]

Odzwierciedleniem tego stanu rzeczy są i dzieła poety — statystyka u Hertzberga jw. [przypis tłumacza]

O ego (…) lacertis — Ovidius, Ex ponto I, 4, 19. [przypis tłumacza]

Offal Court — znaczy mniej więcej tyle co „śmietnik”. [przypis tłumacza]

Offendor (…) mines — Martialis, Epigrammata VI, 7, 6. [przypis tłumacza]

ofiarami — wróżono z wnętrzności zabitych na ofiarę zwierząt, a zwłaszcza z wyglądu wątroby. Sztuka takiego wróżenia, nieznana jeszcze Homerowi, była później w użyciu u Greków, Etrusków i Rzymian; u Rzymian znawcy tej sztuki rekrutowali się z Etrusków. [przypis tłumacza]

ofiarę z ptaków — „[Ta jest ustawa trędowatego, gdy będzie miał być oczyściony. Przywiodą go do kapłana, który wyszedszy z obozu, gdy najdzie, że trąd jest oczyściony] przykaże owemu, który się czyści, aby ofiarował dwu wróblów żywych za się, które się jeść godzą”, Kpł 14, [2–]4 [tłum. J. Wujka]. W Starożytnościach III, XI, 4, Flawiusz wyśmiewa gminną wersję, jakoby Mojżesz był trędowaty i trędowaci wszyscy Żydzi, z którego to powodu mieli jakoby ujśćC z Egiptu. Tak samo w dziele polemicznym Przeciw Apionowi I 26 występuje przeciwko pismom egipskiego kapłana Manetona, że mniemał, jakoby Żydzi z powodu trądu z Egiptu wypędzeni zostali. Ofiara z ptaków była zatem symboliczną obrazą Żydów zgromadzonych w synagodze. [przypis tłumacza]

ofiarować, składając całopalenie — u Greków całopalenie było rzadkie; palili na ofiarę tylko część bydlęcia (uda owinięte w tłuszcz), a resztę zjadali. Bogom podziemnym częściej składali całopalenie. [przypis tłumacza]

Ofiarowanie [choćby] [włosa z]… — przypowieść o pewnym generale imieniem Li Shiji, służącym na dworze cesarza Taizonga, panującego w latach 627–649, który poważnie zachorował, a jedynym lekarstwem na chorobę był popiół ze spalonej brody. Li Shiji spalił swoją brodę, a popiół ofiarował choremu cesarzowi. [przypis tłumacza]

ofiary czy to głodu, czy buntu — w edycjach Niesego i Dindorfa następuje jeszcze zdanie ujęte w nawias: καὶ πεπλήρωτο νεκρῶν ἢ διὰ στάσιν ἢ διὰ λιμὸν ἀπολωλότων, którego istotnie tłumaczyć nie potrzeba, bo jest literalnie powtórzeniem poprzedniego. [przypis tłumacza]

ofiary Dzeusowi Królowi, gdyż tego właśnie boga wskazała mu była wyrocznia delficka — por. ks. III, 1. [przypis tłumacza]

Ofla — Ὀφλᾶς, LXX Ὀφλέν, Ώφαλ, הָעֹ֛פֶל (2 Krn 27, 3), wzgórze po stronie południowo-wschodniej świątyni, w pobliżu doliny Kidronu. [przypis tłumacza]

O fortes (…) aequor — Horatius, Odae, I, 7, 30. [przypis tłumacza]

ogarnął go (…) lęk i zdumienie — „Niewiele na to dbał”. Dopełnienia Brotiera do Tacyta Roczników XVI, 47, przekład Naruszewicza. Zgodne to z zachowaniem się Nerona w innych wypadkach, p. Swetoniusz, Żywot Nerona XL. [przypis tłumacza]

Ogarnął was bezrozumny strach… — Porównaj tę mowę z mową Starożytnościach XV, V, 3. Jeden i ten sam historyk w dwóch dziełach podaje różne teksty jednej i tej samej mowy bez jakiejkolwiek korelacji, nie miarkując się, iż kiedyś krytyczny czytelnik będzie mógł zestawić je ze sobą. Inne czasy, inne pojęcia ścisłości. „Dla nas, ludów na wskroś surowych, przeświadczenie opiera się na szczerości ze samym sobą. Ale to nie ma wielkiego znaczenia u ludów wschodnich, nie przywykłych do subtelności krytycznego ducha. Szczerość i kłamstwo to są dla nas pojęcia biegunowe, które się wzajemnie wyłączają. Na Wschodzie istnieje tysiąc przejść i połączeń. Twórcy ksiąg apokryficznych (np. Daniela i Henocha), ludzie nadzwyczajnej egzaltacji, popełniali dla swoich celów i to bez najmniejszych skrupułów to, co nazwalibyśmy oszustwem. Dla człowieka Wschodu prawda materialna nie ma żadnego znaczenia; on patrzy na wszystko ze stanowiska swych myśli, swych interesów, swych namiętności” (Renan, Żywot Jezusa, Kraków, 1904, str. 212). Niesłuszne są też narzekania na długie, a zmyślone mowy Flawiusza, albowiem w nich znajdujemy istne skarby poglądów, wyobrażeń, pojęć człowieka ówczesnego i to spisanych nie na sucho, ale ożywionych uczuciem nadzwyczajnego pisarza i stylisty. Mowa Eleazara o nieśmiertelności duszy (p. niżej VII, VIII, 7) jest prawdziwym klejnotem wiadomości o duszy ludzi tej epoki. A tendencyjność? Dowiadujemy się tedy, jakie panowały tendencje. [przypis tłumacza]

ogień elementarny — stoicy rozumieli przez to eter. [przypis tłumacza]

ogłoście mnie (…) świniobójcą breneńskim — Współczesne zaklęcie. [przypis tłumacza]

ogłoszonym drukiem w r. 1557, ale powstałym co najmniej na 10 lat przed tą datą — hr. Surrey zginął na szafocie w r. 1547, jako ofiara tyranii Henryka VIII. [przypis tłumacza]

oglądał epopeję napoleońską zanadto z bliska — Przeglądając Niewydane listy Stendhala (Souvenirs d'egotisme et lettres inedites) natrafiłem na taki ustąp, bardzo znamienny w zestawieniu z militarno-heroicznymi marzeniami młodego Juliana Sorel. W r. 1801 Beyle pisze do przyjaciela: „Wyrzekłem się sławy wojskowej, ponieważ zanadto trzeba się płaszczyć, aby się docisnąć do pierwszych miejsc. [przypis tłumacza]

ogółowi — πρὸς ἁπάντων. [przypis tłumacza]

Ogólna uwaga do systematu zasad — ta cała „Ogólna Uwaga” jest dodatkiem drugiego wydania. [przypis tłumacza]

o godzinie dziesiątej w nocy — według naszego liczenia czasu o trzeciej rano. [przypis tłumacza]

o godzinie dziewiątej w nocy — tj. o trzeciej. [przypis tłumacza]

o godzinie dziewiątej w nocy — tj. o trzeciej rano. [przypis tłumacza]

O granicach władzy zwierzchniej — rozdział ten — niezmiernie zawiły, uznany przez Fagueta jako niedający się rozplątać — przynosi nareszcie rozwiązanie ciągle dotychczas jeszcze zawieszonego bez ostatecznej odpowiedzi problemu pogodzenia wolności człowieczej z więzami prawnymi, nakładanymi przez społeczeństwo. Dotychczas Russo dorzucał poszczególne cegiełki do tego związania lub też, antycypując właściwe wywody, operował ich gotowymi rezultatami i w ten sposób zasłaniał ciągle jeszcze otwartą próżnię. Obecnie przeprowadzi całe rozumowanie, a tym samym zamknie koło rozważań dotyczących legitymacji społeczeństwa. Tok myśli jest następujący: Przyrodzonym prawem człowieka, z charakteru swego niezależnym od społeczeństwa, jest wolność. Społeczeństwo zatem musi je uszanować. Wolność człowieka w społeczeństwie nie polega na tym, że rzekomo odstąpił on tylko cząstkę swej wolności, a poza tym pozostał wolny: przeciwnie, człowiek oddaje się całkowicie całości, a władza jej nad nim jest nieograniczona i absolutna. Mimo to jednak jest on wolny, a to dlatego, że społeczność pozostaje pod kierownictwem woli powszechnej, a władza najwyższa, zwierzchnicza, jest tylko wyrazicielką tej woli powszechnej. Panowanie woli powszechnej sprawia zatem, że człowiek pozostaje wolny w społeczeństwie. Dzięki czemu tak? Dzięki temu, że człowiek, słuchając woli powszechnej, słucha samego siebie. Wola powszechna jest bowiem wyrazem racjonalnego dobra całości, będącego równocześnie racjonalnym dobrem wszystkich jej członków, jest wyrazem wspólnego wszystkim interesu, solidarności i wzajemnego przenikania się interesów jednostek. Dlatego każdy rozumny człowiek musi chcieć tego, na co wskazuje wola powszechna, w przeciwnym bowiem razie musiałby nie chcieć własnego dobra, co byłoby niedorzecznością. Forma przejawiania woli powszechnej daje zabezpieczenie, że wola powszechna zatrzyma w swych realizacjach tę swą właściwość, że zmierzając do korzyści całości, jest równocześnie korzystna dla wszystkich jednostek. Może się mianowicie przejawiać jedynie w formie norm ogólnych, abstrakcyjnych, obejmujących wszystkich bez wyjątku obywateli i stanowiących równe dla wszystkich obowiązki. Wskutek tego każdy obywatel, spełniając nałożone nań przez wolę powszechną świadczenie, może być pewny, że inni złożą tę samą ofiarę i że stratę, jaką poniósł, świadcząc, odzyska w formie korzyści, jaką wyciągnie dla siebie z ofiar innych. Przedmiotowa zatem powszechność woli powszechnej (praw), równość wszystkich obywateli wobec prawa, jest najważniejszą gwarancją zgodności obowiązków, nakładanych przez nie z korzyścią osobistą obywateli, powodem tego, że obywatel, poddając się prawom, zawsze poddaje się tylko własnej racjonalnej woli, dążącej do jego własnego dobra. Drugą gwarancję stanowi istotna (podmiotowa) powszechność woli powszechnej, dzięki której w akcie zwierzchniczym, przejawiającym tę wolę, współdziała cały naród w osobach wszystkich obywateli. Rozumowanie skończone: Dzięki woli powszechnej sprzeczność wolności naturalnej z niewolą społeczną została usunięta, ważność umowy społecznej została stwierdzona, obowiązek społeczny ustalony, społeczeństwo usprawiedliwione. [przypis tłumacza]

OGRODNIK I JEGO PAN — Przekład Władysława Noskowskiego. [przypis tłumacza]

ogrodzenie — tu: sjag — ogrodzenie i odgrodzenie w celu zapobieżenia wykroczeniom przeciw Torze (Prawu), wszystkie rabiniczne przepisy i nakazy. [przypis tłumacza]

ohabe — hebr.: luby, kochający. [przypis tłumacza]

Ohydna sztuka! Cóż za mieszczańska dusza (…)Polowanie Henryka IV, komedia Collégo. [przypis tłumacza]

O Iane (…) tantum (łac.) — „Janusie, iże dwa masz oblicza, więc z figlów/ Nigdy sługus stojący za tobą nie zagra/ Palcami na swym nosie ni oślich ci uszu/ Przyprawi, ni ozora nie wywiesi tyle,/ Ile go pies apulski wywali w upały” (Aulus Persius Flaccus, Satirae, I, 58; tłum. Edmund Cięglewicz). [przypis tłumacza]

o ile chcecie dalszą drogę odbyć, płynąc, czekajcie aż przybędę z powrotem — zawiódł się; por. VI 1. [przypis tłumacza]

O ile członkowie przyrodzonych i obywatelskich społeczności dążą do dobra ciała (…) — Wszystkie te rozumowania wciąż zmierzają do dowiedzenia grzechu pierworodnego. [przypis tłumacza]

o ile najlepszą szlachtę u was dopuszcza się do steru — Spartanin, obywatel arystokratycznie rządzonego państwa, czyni aluzję do demokracji ateńskiej, która się coraz bardziej radykalizuje. Od lat trzech, tj. od obalenia trzydziestu tyranów, podejrzliwy lud nie dopuszcza do urzędów i rządów szlachty rodowej. [przypis tłumacza]

o ile nie pojmie za żonę cudzoziemki — ożenienie się z cudzoziemką jest rzadkością, gdyż przeciętnie takich związków państwo nie uznaje. Dzieci z takich małżeństw (np. synowie Peryklesa, Temistokles) doznawały wiele przykrości, zanim im przyznano pełnię praw obywatelskich. Czasem układy między państwami pozwalały na wzajemne zawieranie związków małżeńskich (epigamia). Oczywiście tyran nie krępuje się ustawą lub zwyczajem. [przypis tłumacza]

o ile nie zechcemy wraz z autorem Historii duszy wskrzesić starożytnej i niezrozumiałej nauki o „formach istotnych” (substancjalnych) — De la Mettrie polemizuje tutaj, podobnie jak w wielu innych miejscach Człowieka-maszyny, z wcześniejszymi pismami własnymi bądź to celem pewniejszego ukrycia swego autorstwa, bądź też po to, aby ironizować nad sobą i kazać przeciwnikom brać poważnie tę autoironię. W Historii naturalnej duszy nie broni bynajmniej „starożytnej i niezrozumiałej nauki o »formach istotnych«” (formae substantiales), zaznaczając tam, przeciwnie, bardzo dobitnie, że „formy powstają z ciśnienia części jednego ciała na części drugiego”, a więc że są to, mówiąc inaczej, jeno formy cząsteczkowe (atomistyczne), ukrywające się tutaj pod scholastyczną powłoką „form istotnych”. Autor obstaje z pewnych względów przy tych „formach”, powiada bowiem w rozdz. VII wspomnianego dzieła, że tak jasno wyłożył swe pojęcie „form istotnych”, iż „powinien gardzić zmianą wyrazów uświęconych przez zwyczaj, ponieważ światłego czytelnika nie mogą wprowadzić w błąd ściśle określone miana”. [przypis tłumacza]

o ile sądzi, że to nie wywoła groźnych powikłań — jeżeli to nie będzie krzyżowało planów polityki spartańskiej. [przypis tłumacza]

o ile to myślenie polega na ujmowaniu pojęć — Kant włącza tu słowa tłumaczące, co to jest pojęcie: „jedność świadomości połączonych przedstawień”. Przeniosłem je do przypisku, gdyż rozrywają tekst i wymagają zresztą osobnego wyjaśnienia. Jednością świadomości nazywa psychologia fakt, że istniejące w danej chwili i w danym człowieku procesy duchowe pozostają ze sobą w ścisłym związku, który sprawia, że stanowią całość dla siebie, tę jedną właśnie świadomość. To świadomość naszego „ja”. Kant nazywa ją „apercepcją (empiryczną)”. Jedność apercepcji, polegająca na ciągłej tożsamości naszego „ja” mimo zmienności owych procesów duchowych, jest mu podstawą wszelkiego myślenia. Myślenie jest poznawaniem pojęciowym. Gdzie nie ma pojęć, nie ma myślenia. Ale myślenie (rozum) wytwarza sobie pojęcia, łącząc przedstawienia jednością świadomości. Pojęcia empiryczne powstają przez porównywanie przedmiotów empirycznych (zmysłowo doświadczalnych), a więc przez porównawcze łączenie wyobrażeń i przez ujęcie tego, co im wspólne, czyli ogólności, a więc przez ujęcie ich w jedności. Tylko tę formę ogólności otrzymuje pojęcie od rozumu. Ale te formy myślenia (kategorie) są również pojęciami, Kant nazywa je „czystymi”, albowiem one także treść swoją otrzymują od rozumu. Kategorie te są znowu same warunkami i formami myślenia. Jedną taką kategorię (przyczynowości) poznaliśmy już powyżej. [przypis tłumacza]

o jakiej hańbie, jaką by państwo ściągnęło na siebie z powodu tej uchwały (…) jakie Ajschines zapowiada — Ajschines mówił także o politycznych następstwach. [przypis tłumacza]

Ojciec familii — wyszedł w druku w zbiorowym wydaniu dzieł Bogusławskiego, Berlin 1841. [przypis tłumacza]

ojciec jego — Nikiasz, ojciec Nikerata, jeden z najbogatszych Ateńczyków, znany ze swej hojności, wpływowy polityk (pokój Nikiasza 421 r.) przekonań zachowawczych. Był wielokrotnie strategiem, np. w 426 r. wyruszył przeciw Melos (wyspa na wschód od Lakonii) i Tanagrze w Beocji, 425 przeciw Koryntowi, 424 przeciw Kyterze (wyspa na południe od Lakonii), 423 na Skione. W 415 r. razem z Alkibiadesem i Lamachosem objął dowództwo nad wyprawą sycylijską; po początkowych dużych powodzeniach pobity i zmuszony do kapitulacji, dostał się do niewoli i został ścięty w 413 r. [przypis tłumacza]

ojciec [Klejniasa] — Kryton, bogaty właściciel ziemski i wierny przyjaciel Sokratesa. Motyw miłości tej czytamy i we Wspomnieniach o Sokratesie, I 3, koniec; Ksenofont sam się powtarza. [przypis tłumacza]

ojciec [Marka Aureliusza] — [Marcus] Annius Verus, był pretorem; wcześnie odumarł syna [ok. 124 n.e.], który go mało pamiętał. [przypis tłumacza]

ojciec [Marka Aureliusza] — tu: Antoninus Pius, ojciec przybrany. [Titus Fulvus Aelius Hadrianus Antoninus Augustus Pius (86–161), cesarz rzymski 138–161, brat ciotki Marka Aureliusza; został wyznaczony na następcę i adoptowany przez cesarza Hadriana, pod warunkiem, że jednocześnie usynowi Marka Enniusza Werusa (późniejszego cesarza Marka Aureliusza) oraz Lucjusza Aeliusza Commodusa (późniejszego cesarza Lucjusza Werusa), co nastąpiło 25 lutego 138; red. WL] [przypis tłumacza]

ojciec wymowy rzymskiej tak często ma go na ustach (…) — Horacy, w swojej Sztuce poetyckiej (Ars poetica), 270n. [przypis tłumacza]

Ojcze, przez litość Boga — Ta wzruszająca apostrofa Marianny wybiega poza linię farsowego stosunku córki do ojca, jaki widzieliśmy w drugim akcie. Staje się ona jednym z licznych w dziele Moliera dokumentów klęski, jaką może być nieograniczona, jak nią była wówczas, władza ojcowska w ręku złego lub nierozumnego człowieka. [przypis tłumacza]

Ojczysty Zeusie, Heliosie — Grek nazywa Ormuzda Zeusem, Mitrę Heliosem (Słońcem) [Mitra to indoirański słoneczny bóg ładu i światła; red. WL]. [przypis tłumacza]

ojczysty Zeus — najwyższe bóstwo perskie, Ahuramazda (Ormuzd). [przypis tłumacza]

Ojim! — słowo, po którym rozpoznawali się czarownicy. [przypis tłumacza]

Ojnoe — ważna twierdza górska w zachodniej Attyce, blisko granicy beockiej, wówczas oblegana przez Beotów i Koryntyjczyków. Po upadku Czterystu uszedł Arystarch z oddziałem barbarzyńskich łuczników do Ojnoe, porozumiał się z oblegającymi i wezwał załogę do oddania Beotom miasta, gdyż taki jest warunek pokoju zawartego właśnie w Atenach. Załoga, odcięta oblężeniem od świata, nie wiedziała, co się stało w Atenach, uwierzyła słowom stratega i zastosowała się do rozkazu wodza. Arystarcha potem schwytano i skazano na śmierć. [przypis tłumacza]

Ojnomaos — Sofokles, Eurypides, Antyfanes, Eubulos i rzymski poeta archaiczny Akcjusz napisali tragedie pod tym imieniem; Hippodameja, córka Ojnomaosa, króla Pisy w Elidzie, poślubiła Pelopsa, protoplastę Spartan, władców Peloponezu, tj. wyspy Pelopsa. Zawody z Ojnomaosem, które poprzedziły zaręczyny, miały wedle jednej wersji dać początek igrzyskom olimpijskim. [przypis tłumacza]

o Judei i krajach przyległych — περὶ τῆς Ἰουδαίων τε καὶ πέριξ χώρας (N), περὶ τῆς πέριξ χώρας (D). [przypis tłumacza]

Ojzer dalim hojszio no (hebr.) — „Wspierający ubogich, zbaw nas”. [przypis tłumacza]

okadzania — zabieg z przepisu lekarzy, stosowany przez samego Prousta przeciw astmie. [przypis tłumacza]

okajannyj, okajannyj — wyrażenie cerkiewne, które oznacza tyle, co przeklęty, nieszczęsny, nędzny. [przypis tłumacza]

Okam — Ockham, teolog scholastyczny, uczeń Skota. Znowuż Rabelais drwi z subtelności i łamigłówek scholastycznych. [przypis tłumacza]