Przypisy

gdy chodzi o leczenie, Egipcjanie (…) — Herodot, II, 84. [przypis tłumacza]

gdy części składowe pozostają we wzajemnej od siebie zależności, jak w rządzie angielskim — zapewne ma Russo na myśli króla i ministrów. [przypis tłumacza]

Gdy dni sześćdziesiąt biegu zimowego słońca… — w odległej epoce Hezjoda, kiedy kalendarz roczny nie był ustalony, co do pór roku orientowano się wschodem i zachodem pewnych gwiazd lub konstelacji: tak też jest i tu. Po opisie zimy autor wskazuje kolej głównych zajęć rolnych w wiośnie, lecie i jesieni. [przypis tłumacza]

gdy duch niezmieszany i czysty odłączy się, wtedy naturalnie jest on także najrozumniejszy — jeżeli duch za życia człowieka, a więc zmieszany z cielesnymi, ziemskimi pierwiastkami, posiada rozum, to tym bardziej wówczas, kiedy ten ziemski, cielesny pierwiastek od niego się oddzieli. [przypis tłumacza]

gdy Filip pisał do nich (…) jako odpowiedział Bojokalus Rzymianom — Tacyt, Roczniki, XIII, 56. [przypis tłumacza]

Gdy Filip wkroczył zbrojną ręką do Peloponezu (…) — ten i następne przykłady z Plutarcha, Powiedzenia spartańskie. [przypis tłumacza]

Gdy Gajusz został Cezarem, szczęście taką nadęło go pychą… — por. Starożytności XVIII, VIII, 2–9. [przypis tłumacza]

Gdy go ktoś pytał, czemu więcej i chętniej przestaje z pięknymi ludźmi (…) — por. Diogenes Laertios, Życie Arystotelesa [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, V, 20. [przypis tłumacza]

Gdy go ktoś pytał (…) na ulicy jeść mi się chce — Diogenes Laertios, Diogenes z Synopy, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 58. [przypis tłumacza]

Gdy jednak cały naród stanowi o całym narodzie, ma jedynie na uwadze samego siebie (…) Ten właśnie akt nazywam prawem… — w Listach pisanych z Góry podaje Russo następującą lapidarną definicję prawa: „Prawo jest publicznym i uroczystym oświadczeniem woli powszechnej, odnośnie do przedmiotu wspólnego interesu”. W tej definicji brak jednak momentu podmiotowej powszechności woli powszechnej. [przypis tłumacza]

Gdy jednak węzeł społeczny zaczyna się rozluźniać, a państwo zaczyna słabnąć (…) wola powszechna przestaje być wolą wszystkich — porównaj księgę II, rozdz. III. [przypis tłumacza]

Gdy jednak władza wykonawcza nie jest dostatecznie uzależniona od prawodawczej, to znaczy, gdy stosunek księcia do zwierzchnika jest większy niż stosunek narodu do księcia, trzeba zaradzić temu brakowi proporcji przez podzielenie rządu… — gdy książę ma za wiele siły, niehamowanej żadną inna siłą, jest tym skłonniejszy do łamania praw. Wówczas równowaga ustalona w rozdz. I, księgi III zostaje naruszona. Nie ma proporcji $Zw\; :\; Rz\; =\; Rz\; :\; P$, lecz występuje stan rzeczy, który można przedstawić jako $Zw\; :\; Rz\; >\; Rz\; :\; P$. Należy zatem zachwianą równowagę przywrócić przez osłabienie siły rządu w drodze podziału. [przypis tłumacza]

Gdy ksiądz de Saint-Pierre projektował powiększenie liczby rad króla Francji oraz wybór ich członków w drodze głosowania… — ksiądz de Saint-Pierre (1658–1743), pisarz polityczny. Projekt, o którym Russo mówi, zawiera dzieło pt. Polysynodia. Russo zajmował się przez pewien czas wydaniem wyboru pism księdza w streszczeniach, z krytycznymi uwagami. [przypis tłumacza]

Gdym Smoka-Stróża ujrzała — Wąż, Smok, grodu stróż: legendą był już wtedy, jak to Herodot, VIII 41, przyznaje. Cześć jednak była dla niego u ludu, ale oświecony ówczesny Ateńczyk widział w nim tylko symbol. Pallas Atene Fidiasza ma go u nóg przy tarczy: tym komiczniejsza jest ta mężatka, która twierdzi, iż go żywego widziała. [przypis tłumacza]

Gdy mu koryntyjscy wygnańcy opowiadali, że miasto chciałoby się poddać… — w wojnie korynckiej; zob. rozdz. II. [przypis tłumacza]

Gdy następnie zawrzała wojna — rok 43 p.n.e. [przypis tłumacza]

Gdy Nunez Balboa brał na wybrzeżu w posiadanie Morze Południowe i całą Południową Amerykę w imieniu kastylskiej korony… — Vasco Nunez Balboa odkrył w 1513 r. z jednej z gór międzymorza panamskiego wybrzeża Morza Południowego [obecnie nazywanego Oceanem Spokojnym; red. WL] i wziął je w posiadanie w imieniu króla hiszpańskiego. [przypis tłumacza]

Gdy obywatele są skąpi, tchórzliwi, małoduszni, bardziej rozmiłowani w wygodzie niż w wolności, niedługo opierają się podwojonym wysiłkom rządu… — dobre prawa powodują coraz większe zespalanie się jednostki z ogółem, rodzą utożsamienie się poszczególnych woli z wolą powszechną; złe demoralizują i dopuszczając do rozbudzenia się silnych egoistycznych apetytów, doprowadzają do wygaśnięcia ducha obywatelskiego i cnoty. [przypis tłumacza]

gdy ona tu wejdzie — wskazuje dom Periplektomenusa; chodzi o chwilę, gdy wejdzie tam żołnierz, zwabiony przez Akroteleutium. [przypis tłumacza]

„Gdy Pan wywiódł z niewoli uprowadzonych z Syjonu (…)” — mowa o Żydach, którzy po siedemdziesięciu latach niewoli babilońskiej wrócili do Syjonu. [przypis tłumacza]

Gdy Pompejusz wraz z senatem uszedł za Morze Jońskie… — por. Starożytności XIV, VII, 4–VIII, 5. [przypis tłumacza]

Gdy rok ten minie (…) kląć czas przeszły będziem nieszczęśliwy — Strofa 12 i 13: Przepowiednia panowania Henryka II. [przypis tłumacza]

Gdyśmy wchodzili do ich jaskini, rzekł nam stary dziaduś — Więzienie zwane Conciergerie [tj. „odźwiernia” a. „stróżówka”; red. WL]. [przypis tłumacza]

gdy sobie umączymy twarz — za czasu Montaigne'a aktorzy bielili sobie twarz mąką. [przypis tłumacza]

Gdy swą dobrą wolę okaże aktor… — porównania i przenośnie zapożyczone z teatru są częste tak u Szekspira, jak w całej literaturze dramatycznej elżbietańskiej. Np. Otello w I, 2. mówi:

W Burzy II, 1 przenośnia tego rodzaju łączy się z igraszką wyrazów.

[przypis tłumacza]

gdy szczęśliwym trafem jeden z tych ludzi urodzonych do sądzenia obejmuje ster praw w monarchii (…) wszyscy dziwią się środkom, jakie wynajduje, i stanowi to epokę w kraju — komplement zwrócony w stronę potężnego w latach 1758–1770 ministra Ludwika XV, ks. de Choiseul, którego przychylność chciał sobie Russo w ten sposób pozyskać (por. Wyznania, część II, księga XI, 1761). [przypis tłumacza]

Gdy tak chcesz, zatem zgoda; wysłucham ich chętnie. — Alcest powziął decyzję szczerego powiedzenia całej prawdy. [przypis tłumacza]

gdy w cię jabłkiem rzuci… — jabłko dać, rzucić lub jeść z kimś — było symbolem oświadczeń miłosnych. [przypis tłumacza]

Gdy w dniu wyjazdu dowiedziałem się, że pani Putbus, a z nią także jej pokojówka, mają przybyć do Wenecji — fragment skreślony. [przypis tłumacza]

Gdy więc zwycięża zdanie przeciwne mojemu, dowodzi to jedynie, że się pomyliłem i że to, co uważałem za wolę powszechną, nią nie było… — każdy rozumny człowiek żyjący w społeczeństwie nie może logicznie nie chcieć dobra powszechnego, może jednak mylić się w tym, co stanowi to dobro w danym wypadku. Jeżeli zatem uchwała większości nie jest zgodna z jego opinią, sam fakt, że większość współobywateli powzięła taką uchwałę, daje bardzo silne prawdopodobieństwo, że uchwała zawiera oświadczenie woli powszechnej w jej czystości, a więc, że niezgodna z nią opinia była mylna. Uchwała będzie zatem obowiązywać na mocy umowy społecznej także głosującego przeciw niej, jako zgodna z jego własną racjonalną wolą słuchania głosu korzyści powszechnej. [przypis tłumacza]

gdy władza każdej części jest niezawisła, lecz niepełna, jak w Polsce. Ta ostatnia forma jest zła, nie ma przy niej bowiem jedności w rządzie, a państwu brak związania — w Polsce ministrowie dożywotni i nieusuwalni byli faktycznymi panami w powierzonych im działach zarządu, panami niezależnymi zupełnie od króla. — Podobnie w siódmym Liście pisanym z Góry zarzuca Russo konstytucji polskiej, że ubezwładniła władzę wykonawczą: „Konstytucja Rzplitej Polskiej jest dobra dla rządu, w którym nic robić nie trzeba”. [przypis tłumacza]

gdy wojnę (…) uchwalacie, grzmimy, lejem… — Ateńczyk był religijnie zabobonny i w ogóle przesądny. Już przy pierwszej kropli deszczu, przy pierwszym grzmocie lub błyskawicy, rozpuszczano zgromadzenie dla złej wróżby. (Acharny [ob. tłum. jako: Acharnejczycy; red. WL] 171: „Zakazuję — veto — dalszych obrad, gdyż oto kropla dżdżu — znak Zeusa — spadła mi na nos”). [przypis tłumacza]

gdy w zad mu wbiją rzodkiew i popiołem natrą wrzącym — tak w Atenach karano cudzołożników. [przypis tłumacza]

Gdy z ludu kogoś spostrzegł, że upornie staje… — Cytat pomija 6 wierszy. [przypis tłumacza]

gdy zostałam pojmana i wybrana dla niego — łupy i jeńców rozdziela się między wojowników. Przy rozdziale branka Pantheja przypadła Cyrusowi. Ksenofont ciągle podkreśla, że Cyrus nie jest absolutnym panem, więc nie jest właścicielem zdobyczy wojennej, która stanowi wspólną własność wszystkich. [przypis tłumacza]

gdzie by nie mieli górować swą przewagą nad obecnymi — bez silnej straży przybocznej, złożonej z najemnych żołnierzy. [przypis tłumacza]

Gdzie jest mędrzec — Por. fragm. 801. [przypis tłumacza]

gdzie najbardziej upragnionym grobowcem jest być pożartym (…) przez ptaki — Sekstus Empiryk, Zarysy pirrońskie, III, 24. [przypis tłumacza]

gdzie opłakują śmierć dzieci, radośnie atoli obchodzą śmierć starców — Trausowie, jedno z plemion trackich, zob. Herodot, Dzieje, V, 3. [przypis tłumacza]

gdzie Plutarch powiada o sobie samym, iż Rustikus (…) — Plutarch, O wścibstwie, 14. [przypis tłumacza]

Gdzieś (…) widział (…) zimne Heraklesa łaźnie? — ciepłe lub gorące źródła nazywano łaźniami Heraklesa na pamiątkę, że Atena, chcąc orzeźwić strudzonego Heraklesa, stworzyła takie źródła w Termopilach. [przypis tłumacza]

Gdzie spojrzeć, wszędzie zgraja pochlebców przebrzydła — Pochlebstwo to słowo, dziś już tak odległe, które powraca bez ustanku pod piórem dawnych satyryków i moralistów: był to wrzód toczący owo feudalne społeczeństwo oparte na nierówności i zależności. [przypis tłumacza]

gdzie sypia w jednym łożu po dziesięciu lub dwunastu wraz z żonami — w Laponii. [przypis tłumacza]

Gdzie wiele mądrości (…) — Biblia, Koh 1:18. [przypis tłumacza]

gdzie wielka ziała głębia — ubi et horribilis erat eius profunditas; u Clementza nie ma; [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

gdzież są śniegi zeszłoroczne — Słynny refren ballady Villona: Mais ou sont les neiges d'antan stał się przysłowiowym. [przypis tłumacza]

Gdzież tedy na rozległej ziemi znajdziecie sprzymierzeńców… — właściwie: gdzież w niezamieszkałej części świata znajdziecie sprzymierzeńców, gdy w zamieszkałej etc. [przypis tłumacza]

Gdzież znajdziesz moją winę w tej przygodzie całej? — Wykręt w istocie dość gruby; ale po cóż Celimena ma silić się na lepszy, skoro wie, że ten doskonale wystarczy? [przypis tłumacza]

gęsi napoczęte posyłał i połówki chleba — posyłanie komuś dań z królewskiego stołu uchodziło za szczególniejsze odznaczenie. [przypis tłumacza]

gebe a. gabaj — urzędnik gminny, starosta bóżnicy, administrator. [przypis tłumacza]

Gebhardt ogłosił samodzielnie zredagowany przekład „Etyki” — Spinoza. Von den festen undewigen Dingen, übertragen und eingeleitet von C. Gebhardt, 1925. [przypis tłumacza]

Gemara a. Gemore — część Talmudu, dzieła stanowiącego podsumowanie doktrynalno-religijne pobiblijnego judaizmu, zawierająca komentarze. [przypis tłumacza]

Gemara — dosłownie: zakończenie; nazwa części Talmudu, zawierająca komentarze do Miszny. [przypis tłumacza]

Gemara — dosł. zakończenie; druga część Talmudu; zawiera komentarze i objaśnienia 63 traktatów z Miszny. [przypis tłumacza]

Gemara — dosł.: „zakończenie”; nazwa części Talmudu, zawierająca komentarze do Miszny. [przypis tłumacza]

Gemara — druga część Talmudu, który składa się z Miszny i Gemary. [przypis tłumacza]

Gemara (Gemore) — część Talmudu spisana po aramejsku i hebrajsku, zawierająca komentarze do Miszny. [przypis tłumacza]

Genealogia Jezusa Chrystusa w Starym Testamencie (…) — Rdz 38, 29 i Rt 4, 17–22. Por. fragm. 743. [przypis tłumacza]

Geneos — Γηνεὼς (N), Γιναίας (D). [przypis tłumacza]

Generacja literacka, z którą ja stykałem się niegdyś, miała, pod tym względem, pojęcia dość ograniczone: u wielu ówczesnych „młodych”, kult piśmiennictwa francuskiego dałby się sprowadzić bez mała do Pijanego statku Artura Rimbaud, spopularyzowanego we wspaniałym przekładzie Miriama, i Litanii do Szatana Baudelaire'a — Dziś jeszcze znam wybitnego polskiego pisarza i apostoła, który zdaje się żyć w przekonaniu, że literatura francuska zaczyna się i kończy na… Barbeyu d'Aurevilly [Jules Barbey d'Aurevilly (1808–1889), fr. pisarz, twórca mrocznej fantastyki, uważany za prekusora dandyzmu; Red. WL]. [przypis tłumacza]

generał Moncornet — [por.] Chłopi. [przypis tłumacza]

Generatio prava signum quaerit; et non dabitur (…) (łac.) — „Zły rodzaj szuka znaku; i nie będzie dany. I westchnąwszy, rzekł: Przeczże ten rodzaj znaku szuka?”. [przypis tłumacza]

Genet, św. — bretoński święty, którego atrybutem była gęś. [przypis tłumacza]

geniusz Arystofanesa (…) prawdziwie wielki Ateńczyk — G. Hogarth, angielski filolog i tłumacz Arystofanesa, nazywa go pierwszym poetą Aten i największym komediopisarzem wszystkich czasów. The „Frogs” of Aristophanes… Englisch version by S. Hogarth and Godley, Oxford 1892 (Przedmowa). [przypis tłumacza]

Gentes (…) amore — Ovidius, Metamorphoses, X, 331. [przypis tłumacza]

geometra z Syrakuz (…) ku obronie swego kraju (…) stworzył machiny przeraźliwe — Archimedes w obronie Syrakuz podczas dwuletniego oblężenia miasta przez wojska rzymskie (por. Plutarch, Marcellus, 14–17 [w:] Żywoty sławnych mężów). [przypis tłumacza]

Geometrowie zabierają (…) dwie dziewczyny lapońskie — w istocie, przywieźli z sobą dwie Laponki. [przypis tłumacza]

George Sand Ona i on, Paul Musset On i ona — Na ten sam temat Ludwika Colot napisała powieść pt. On. [przypis tłumacza]

George Sand Ona i on — Później George Sand powróci jeszcze do tych wspomnień w dziele pt. Historia mego życia. [przypis tłumacza]

Gerastos, częściej Gerajstos — południowa kończyna Eubei. [przypis tłumacza]

Geraza — Γέρασα, dzisiejsze Dżerasz (300 mieszkańców). [przypis tłumacza]

Germanik (…) koguta — Plutarch, O zawiści i nienawiści, 3. [przypis tłumacza]

ger — obcy; nie-Żyd. [przypis tłumacza]

Gessiusz Florus — rok 64 n.e. [przypis tłumacza]

Getowie uważają się za nieśmiertelnych (…) — Herodot, Dzieje, IV, 94. [przypis tłumacza]

Giersza — La Guerche, małe miasteczko w Turenii. [przypis tłumacza]

Gifteos — Γυφθέος (N), Γυφθαῖος (D). [przypis tłumacza]

Gigni (…) mentem — Lucretius, De rerum natura, III, 446. [przypis tłumacza]

Gil Blas — główna postać powieści Lesage'a (1668–1747) pod takimże tytułem. [przypis tłumacza]

Gilles, Pierre (1490–1550) — filozof, przyrodnik i podróżnik. [przypis tłumacza]

gimnazjum — to zakład gimnastyczny; składa się z obszernego dziedzińca otoczonego portykami, do których przytykają szeroko roztwarte sale gimnastyczne — jedna dla młodzieży dorosłej (efebów) — z siedzeniami dla publiczności, pokoiki do nacierania się oliwą, łazienki z ciepłą i zimną wodą. Platon kilkakrotnie przedstawia nam Sokratesa rozmawiającego w gimnazjum lub palestrze (mniej więcej to samo co gimnazjum, służy głównie do ćwiczeń w mocowaniu się). [przypis tłumacza]

gimneci — [greccy] lekkozbrojni. [przypis tłumacza]

gimneci — lekkozbrojna piechota grecka. Należą tu: kopijnicy, rzucający oszczepem, łucznicy, procarze. Uzbrojenie stanowią oszczepy do rzucania, mała lekka tarcza, łuk i kołczan, szabla. [przypis tłumacza]

gimneci — lekkozbrojni, część ich najważniejsza to peltaści, zbrojni w małe tarcze [gr. pelte, stąd nazwa] i oszczepy do rzucania. [przypis tłumacza]

gimniczne zapasy — do zapasów gimnastycznych zaliczają się: bieg do mety, mocowanie się, walka na pięści, pankration (mocowanie się skombinowane z walką na pięści), pentatlon (pięciobój: skok, bieg, rzut dyskiem, rzut oszczepem, mocowanie się). [przypis tłumacza]

gimniczne zawody (hist.) — [w staroż. Grecji] zawody, do których wprawia gimnastyka, więc: bieg na wyścigi, mocowanie się, walka na pięści itd. [przypis tłumacza]

Ginnabrin — Γινναβρὶν, wedle krytyki i w tym wypadku zamieniono Σ na Γ. [przypis tłumacza]

git-jontew (hebr.) — wesołych świąt. [przypis tłumacza]

Gitta — Γιτθὰ; próbowano zestawić z miastem filistyńskim Γίττα (Starożytności VI, I, 2 etc.) w Judei, גִּתִּי (Joz 13, 3 etc.). [przypis tłumacza]

Gładkiemu Noelowi… — Noël Jolis, który, jak się zdaje, odegrał dwuznaczną rolę w czasie amorów poety dla Katarzyny de Vausselles i ich smutnego końca. [przypis tłumacza]

głaz był biały — właściwie z lekko żółtym zabarwieniem kamienie kredowe (Ammonites quinquenodosus), szczególnie na Górze Oliwnej, które, padając, wydają dźwięk. Przy silnym oświetleniu słonecznym „białość” ich widocznie bardziej uderzała oko Flawiusza. [przypis tłumacza]

główne ścięgno — τὰ νεῦρα , nervos, Nerw (Cl.) [pominięto tłum. na rosyjski]. [przypis tłumacza]

główne zasady łaski, azali nie jest ona dana wszystkim ludziom, lub też czy jest skuteczna sama przez się — dodatek: „sama przez się” nie znajduje się we wszystkich wydaniach. [przypis tłumacza]

głośno wzywał Cyrusa — aby go wziął w obronę i nie dopuścił, by padł ofiarą rozwydrzonych zwycięstwem żołnierzy. [przypis tłumacza]

głos boga — więc owo dajmonion spowodowało zarzut, że Sokrates wprowadza nowe, przez państwo nieuznane bóstwa. [przypis tłumacza]

głos boga z nakazem, co czynić należy — Nieściśle. Platon wyraźnie powiada, że ów głos boży nigdy nie wskazywał, co należy czynić, lecz tylko przestrzegał, że czynić czegoś nie należy. [przypis tłumacza]

Głos, co się wydarł sercu — Czy Celimena tak zupełnie kłamie w tej chwili? Przez to właśnie jest ona, od trzech wieków blisko, tak urocza i niebezpieczna, iż tego nikt nie wie, nawet ona sama. [przypis tłumacza]

głos de Murra w r. 1802, że to pismo należy drukować złotymi literami — C. T. de Murr, Benedicti de Spinoza Adnotationes etc., 1802, 18. [przypis tłumacza]

głuchy z Chartres, opisany (…) przez (…) Fontenelle'a: mając lat czterdzieści, usłyszał (…) pierwszy raz uderzający dźwięk dzwonów — Życiorys ów wydrukowano po raz pierwszy w Histoire de l'Academie des Sciences (1703). De la Mettrie streszcza go w Historii naturalnej duszy (historia pierwsza). [przypis tłumacza]

Głupcy (…) uciechy — Gresset: Złośliwiec, komedia. [przypis tłumacza]