Przypisy

filipika — gwałtowna, ostra mowa wymierzona przeciwko komuś, ostre wystąpienie oskarżycielskie. [przypis edytorski]

filipika — mowa zawierająca oskarżenie. [przypis edytorski]

filipika — ostra mowa oskarżycielska; nazwa od mów Demostenesa (384–322 p.n.e.) skierowanych przeciw Filipowi Macedońskiemu; jako termin nazwa występowała już w czasach rzymskich: w ten sposób nazwał swoje mowy przeciw Markowi Antoniuszowi Cyceron; tu: użycie terminu ironiczne. [przypis edytorski]

filipika — żarliwa mowa oskarżycielska; nazwa od mów Demostenesa (384–322 p.n.e.) skierowanych przeciw Filipowi Macedońskiemu. [przypis edytorski]

filipika — żarliwa mowa oskarżycielska. [przypis edytorski]

Filip IV Piękny (1268–1314) — król Francji i Nawarry (od 1285). [przypis edytorski]

Filip IV Piękny (1268–1314) — król Francji (od 1285); prowadził nieustanne wojny, na które fundusze zdobywał wszelkimi możliwymi sposobami: konfiskował majątki bankierów i bogatej ludności żydowskiej, zamieniał powinności lenne na świadczenia pieniężne, nałożył specjalny podatek na duchowieństwo; żeby uniknąć spłaty zadłużenia wobec zakonu templariuszy, aresztował ich i oskarżył o herezję i czary. [przypis edytorski]

Filip le Bel, własc. Filip IV Piękny (1268–1314) — król Francji w latach 1285-1314. [przypis edytorski]

Filip le Long , własc. Filip V Wysoki (a. Długi) (1293–1322) — król Francji w latach 1316–1322. [przypis edytorski]

Filip Macedończyk — tu: Filip V Macedoński (238–179 p.n.e.), król Macedonii walczący z Rzymianami, w odróżnieniu od Filipa II Macedońskiego, ojca Aleksandra Wielkiego, żyjącego półtora stulecia wcześniej. [przypis edytorski]

Filip Macedoński i Aleksander — Filip II Macedoński (382–336 p.n.e.), król Macedonii, reformator armii, twórca imperium macedońskiego; w bitwie pod Cheroneą (338) pokonał sprzymierzone armie Ateńczyków i Tebańczyków, w 337 utworzył Związek Koryncki, zrzeszający większość państw Grecji kontynentalnej; przygotowywał wielką, ogólnogrecką wyprawę przeciwko Persji; podjął ją jego syn, Aleksander III Macedoński (356–323 p.n.e), zw. Wielkim, uczeń Arystotelesa; w 331 ostatecznie pokonał pod Gaugamelą ostatniego króla Persji; jego podboje zapoczątkowały epokę hellenistyczną. [przypis edytorski]

Filip, ociec jego, wielki król macedoński, gdy mu przyniesiono nowinę, iż mu się był ten syn Aleksander urodził, tedy powiedział: „iżem rad synowi, alem temu radszy, iż Arystoteles żyw” — parafraza listu Filipa do Arystotelesa przytoczonego przez Aulusa Gelliusa (Noce attyckie IX 3, 5). [przypis edytorski]

Filippi — miasto w Macedonii. [przypis edytorski]

Filippi — miasto w Macedonii, w okolicach którego w 42 p.n.e. rozegrały się dwie bitwy rzymskiej wojny domowej. W drugiej z nich Marek Antoniusz i Oktawian August pokonalili armię republikańską, dowodzoną przez Brutusa i Kasjusza, czyli przywódców spisku przeciw Cezarowi. Zwolennicy republiki ponieśli klęskę, a ich obydwaj dowódcy popełnili samobójstwo. [przypis edytorski]

Filippi — miasto w Macedonii, w okolicach którego w 42 p.n.e. rozegrały się dwie bitwy rzymskiej wojny domowej. W drugiej z nich Marek Antoniusz i Oktawian August pokonali armię republikańską, dowodzoną przez Brutusa i Kasjusza, czyli przywódców spisku przeciw Cezarowi. Zwolennicy republiki ponieśli klęskę, a ich obydwaj dowódcy popełnili samobójstwo. [przypis edytorski]

Filippo, książę mediolański — Filip Maria Visconti (1392–1447), ostatni książę Mediolanu z rodu Viscontich. [przypis edytorski]

Filippo Minutolo — arcybiskup neapolitański, zmarły 24 października 1301. [przypis edytorski]

Filip V Antygonida, zw. Macedońskim (238–179 p.n.e.) — król Macedonii (od 221 p.n.e.); sprzymierzeniec Hannibala, bezskutecznie walczył ze wzrastającą potęgą republiki rzymskiej; pokonany w bitwie pod Kynoskefalaj (197 p.n.e.), musiał zrzec się kontroli nad Grecją, zrezygnować z floty, zapłacić kontrybucję i przekazać zakładników. [przypis edytorski]

Filip V Hiszpański (1683–1746) — król Hiszpanii z dynastii Burbonów (od 1724), wnuk króla Francji Ludwika XIV, zwanego Królem-Słońce, i Marii Teresy Habsburg, córki króla Hiszpanii Filipa IV; podczas wojny o sukcesję hiszpańską Aragonia, Katalonia, Walencja i Murcja uznały za swego króla ostatniego męskiego przedstawiciela Habsburgów, Karola III; w wydanych przez Filipa Dekretach de Nueva Planta (1707–1716) zlikwidowano dotychczasową odrębność instytucji i systemów prawnych królestw wchodzących w skład Hiszpanii, w szczególności zniesiono aragońskie i katalońskie Kortezy (zgromadzenia przedstawicielskie), wprowadzono jednolite kastylijskie prawa i język kastylijski jako język urzędowy. [przypis edytorski]

Filip VI Walezjusz (1293–1350) — pierwszy król Francji z dynastii Walezjuszów (od 1328). [przypis edytorski]

Filip, wielki macedoński król (…) przeciwko prawdzie wymówki nie masz — por. Plutarch, Żywoty równoległe. Demetrios, gdzie bohaterem jest Demetrios I Poliorketes (337–283 p.n.e.) z dynastii Antygonidów, a nie Filip II (ojciec Aleksandra Wielkiego, wspominany tam w zdaniu poprzedzającym anegdotę, jako jego przeciwieństwo). [przypis edytorski]

Filip Wielki — zapewne chodzi o Filipa III Śmiałego (1245–1285), króla Francji (od 1270) z dynastii Kapetyngów, który doprowadził do rozejmu z emirem Tunisu i zakończenia ostatniej, rozpoczętej przez jego ojca VII wyprawy krzyżowej, znacznie powiększył swoje państwo, a zmarł na febrę w czasie krucjaty przeciw Aragonii, do której wezwał go papież Marcin IV. [przypis edytorski]

Filip zerwał pokój przez zajęcie statków — w 340 p.n.e. Filip zagarnął 180 statków ateńskich, które transportowały zboże znad M. Czarnego i przybiły do brzegu w małym porcie Hieron niedaleko Bosforu, oczekując na eskortę. Statki rozebrał, wykorzystując drewno do budowy maszyn oblężniczych przeciwko Bizancjum, zaś zajęty ładunek sprzedał za 700 talentów, opłacając 6-miesięczny żołd swojej armii. Następnie wysłał do Aten list, w którym utrzymywał, że zajęte statki zaopatrywały jego wrogów. [przypis edytorski]

Filis (Filida) — konwencjonalne imię kobiece z poezji sielankowej. [przypis edytorski]

filister — człowiek bez wyższych potrzeb, ograniczony, mieszczuch. [przypis edytorski]

filister — człowiek ograniczony, pozbawiony aspiracji, o fałszywej moralności. [przypis edytorski]

filister — człowiek o niskich aspiracjach, ograniczony; mieszczuch. [przypis edytorski]

filister — człowiek zakłamany, o ograniczonych horyzontach, zwracający szczególną uwagę na dostatek materialny i unikanie skandalów; mieszczanin (pierwotnie słowo to oznaczało absolwenta studiów wyższych, który nie działa już w korporacji studenckiej, a jest jedynie jej członkiem wspierającym). [przypis edytorski]

filisteria (rzad.) — filisterstwo, sposób myślenia cechujący filistrów; filister (pogardl.) : mieszczuch o ograniczonych horyzontach, prozaiczny materialista pozbawiony wyższych aspiracji. [przypis edytorski]

filister — mieszczuch, kołtun; prozaiczny materialista pozbawiony wyższych aspiracji; człowiek ograniczony, małostkowy. [przypis edytorski]

filister — pogardliwie: mieszczanin. [przypis edytorski]

filister (pogardl.) — mieszczanin. [przypis edytorski]

filister (pogardl.) — mieszczuch, człowiek ograniczony i pozbawiony wyższych aspiracji. [przypis edytorski]

filister (pogardl.) — mieszczuch o ograniczonych horyzontach, małostkowy materialista pozbawiony wyższych aspiracji. [przypis edytorski]

filister (pogardl.) — mieszczuch o ograniczonych horyzontach, małostkowy materialista pozbawiony wyższych aspiracji. [przypis edytorski]

filister (pogardl.) — mieszczuch o ograniczonych horyzontach, prozaiczny materialista. [przypis edytorski]

filister (pogardl.) — mieszczuch o ograniczonych horyzontach. [przypis edytorski]

filister (pogardl.) — mieszczuch. [przypis edytorski]

filisterska ciekawość — tu: pusta ciekawość, gapiostwo; od: filister (z niem. Philister), dosł. absolwent uniwersytetu, członek korporacji studenckiej, przen.: mieszczuch, kołtun, człowiek małostkowy i ograniczony, pozbawiony wyższych aspiracji. [przypis edytorski]

filisterski — cechujący filistrów, tj. mieszczuchów o ograniczonych horyzontach. [przypis edytorski]

filisterski — mieszczański. [przypis edytorski]

filisterski — od: filister, człowiek ograniczony i zakłamany moralnie. [przypis edytorski]

filister — stereotypowy mieszczanin, obiekt ataków literatury modernistycznej. [przypis edytorski]

filisterstwo — mieszczańskie poglądy na życie. [przypis edytorski]

filisterstwo — sposób myślenia cechujący filistrów; filister (pogardl.): mieszczuch o ograniczonych horyzontach, prozaiczny materialista pozbawiony wyższych aspiracji. [przypis edytorski]

filisterstwo — sposób myślenia cechujący filistrów; filister (pogardl.) : mieszczuch o ograniczonych horyzontach, prozaiczny materialista pozbawiony wyższych aspiracji. [przypis edytorski]

filisterstwo — sposób myślenia cechujący filistrów, tj. mieszczuchów o ograniczonych horyzontach. [przypis edytorski]

filister (z niem. Philister) — dosł. absolwent uniwersytetu, członek korporacji studenckiej; przen.: mieszczuch, kołtun, człowiek małostkowy i ograniczony. [przypis edytorski]

Filistyńczyk — członek plemienia zamieszkującego w starożytności tereny południowego wybrzeża Kanaanu położone na zachód od Judei. W Biblii Filistyńczycy opisywani są jako jeden z głównych wrogów starożytnych Izraelitów. [przypis edytorski]

Filistyni — jedno z plemion tzw. Ludów Morza, które odparte w XII w. p.n.e od granic Egiptu zasiedliło wybrzeże Palestyny na zachód od Judei. [przypis edytorski]

Filistyni — lud posiadający państwo między Egiptem a Ziemią Obiecaną (Wj 13,17), na państwo składały się miasta: Gaza, Aszdod, Aszkelon, Gat i Ekron (Joz 13,3), było to tzw. Pentapolis Filistyńskie; istnienie Filistynów datuje się na okres od XIII do III w p.n.e., następnie zostali poddani hellenizacji; zgodnie z Biblią: jeden z głównych wrogów Izraelitów. [przypis edytorski]

Filistyni — lud posiadający państwo między Egiptem a Ziemią Obiecaną (Wj 13,17). Ziemia Filistynów stanowiła wąski pas ziemi wzdłuż wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego. Na państwo składały się miasta: Gaza, Aszdod, Aszkelon, Gat i Ekron (Joz 13,3), było to tzw. Pentapolis Filistyńskie. Istnienie Filistynów datuje się na okres od XIII do III w p.n.e., następnie zostali poddani hellenizacji; zgodnie z Biblią: jeden z głównych wrogów Izraelitów. [przypis edytorski]

Filistyni — starożytny lud, który zamieszkiwał południowe wybrzeża Kanaanu. [przypis edytorski]

Filistyni — wielokrotnie wspominani w Biblii wrogowie Izraelitów. [przypis edytorski]

Filiutius (łac.), właśc. Vincenzo Filliucci (1566–1612) — włoski jezuita, moralista, rektor uniwersytetu w Sienie, wykładał teologię w Kolegium Rzymskim. [przypis edytorski]

filka (starop.) — chwilka. [przypis edytorski]

filk — gatunek muzyki, a także rodzaj działań muzycznych praktykowanych wśród społeczności fanów science fiction i fantasy; zapoczątkowany w latach 50. XX w. (nazwa powstała początkowo w wyniku literówki w słowie folk), rozwijający się aktywnie od lat 70. XX w. [przypis edytorski]

fille des mes oeuvres (fr.) — córką moich dzieł. [przypis edytorski]

film, z którego mój rocznik uczy się Kamasutry — Kamasutra, reż. Mira Nair, 1996. [przypis edytorski]

filogenia, częściej: filogenetyka — nauka o filogenezie, rozwoju rodowym grup organizmów. [przypis edytorski]

filoksera winiec (Phylloxera vastatrix) — gatunek mszycy niszczącej winnice, przywieziony z Ameryki Północnej do Europy Zachodniej w latach 60. XIX w. [przypis edytorski]

Filoktetes — posiadacz łuku Heraklesa, po drodze pod Troję ukąszony przez jadowitego węża. Z powodu smrodu jątrzącej się rany zostawiony za radą Odyseusza wyspie Lemnos. Grecy wrócili po niego, gdy trojański wróżbita powiedział, że Troja może paść tylko od strzał Heraklesa. [przypis edytorski]

Filoktet (mit. gr.) — przyjaciel Heraklesa, towarzyszył mu w chwili śmierci i odziedziczył po herosie jego łuk; w drodze pod Troję został ukąszony przez jadowitego węża i z powodu smrodu z jątrzącej się rany zostawiony wyspie Lemnos za radą Odyseusza; Grecy wrócili jednak po niego, gdy trojański wróżbita przepowiedział, że Troja może paść tylko od strzał Heraklesa: istotnie, od jego strzały zginął Parys. [przypis edytorski]

Filolaos (ok. 470–ok. 399 p.n.e.) — grecki filozof pitagorejski, twórca koncepcji wszechświata, wg której w centrum znajduje się ogień, dokoła którego krąży Ziemia z hipotetyczną Przeciwziemią, dalej zaś rozmieszczone są Księżyc, Słońce, planety i gwiazdy stałe. [przypis edytorski]

Filolaos (ok. 470–ok. 399 p.n.e.) — gr. filozof pitagorejski, twórca koncepcji wszechświata, wg której w centrum znajduje się ogień, dokoła którego krąży Ziemia z hipotetyczną Przeciwziemią, dalej zaś rozmieszczone są Księżyc, Słońce, planety i gwiazdy stałe. [przypis edytorski]

filomaci — tajne stowarzyszenie studentów i absolwentów Uniwersytetu Wileńskiego, którego pierwotnym celem było samokształcenie, pomoc w nauce i ćwiczenie się w sztuce pisarskiej. [przypis edytorski]

Filomela — imię żeńskie pochodzenia greckiego, oznaczające „przyjaciółka pieśni”; w mit. gr.: siostra Prokne, żony króla Tereusa, który ją zgwałcił i uciął jej język, aby o zdradzie nie dowiedziała się żona; została zamieniona przez bogów w słowika (tak w Metamorfozach Owidiusza), wg innych wersji w jaskółkę. [przypis edytorski]

Filomela (mit. gr.) — kobieta uwiedziona przez Tereusa, który następnie uciął jej język, by rzecz nie wyszła na jaw. Filomela utkała jednak peplos, na którym napisała, co się stało. Wraz z siostrą zabiły następnie syna Tereusa, podając ojcu jego ciało w potrawce. Bogowie uratowali siostry przed zemstą Tereusa, zmieniając je w ptaki. W wersji z Metamorfoz Owidiusza Filomela stała się słowikiem. [przypis edytorski]

Filomela (mit. gr.) — kobieta uwiedziona przez Tereusa, męża swej siostry Prokne, który następnie uciął jej język, by rzecz nie wyszła na jaw; Filomela utkała jednak peplos (płaszcz), na którym zapisała, co się stało, i przesyłając tkaninę w darze, dała znać siostrze o wszystkim; następnie wspólnie zabiły następnie syna Tereusa, Itysa, i podały ojcu jego ciało w potrawce; bogowie uratowali siostry przed zemstą Tereusa, zmieniając je w ptaki: w wersji z Metamorfoz Owidiusza Filomela stała się słowikiem, Prokne jaskółką, a Tereusz dudkiem; historia Lawinii w Tytusie Andronikusie stanowi przetworzenie mitu o Flomeli. [przypis edytorski]

Filomela (mit. gr.) — siostra Prokne, królowej Fokidy, zamieniona przez bogów w słowika (lub w jaskółkę). [przypis edytorski]

Filomelides — władca Lesbos, zmuszający przybyszów do walki ze sobą, by zabić pokonanych; pokonany przez Odyseusza. [przypis edytorski]

Filon, Awicenna, Rajmund Lullus, Pico della Mirandola, Reuchelin, Henryk Morus i Robert Flydd — Filon z Aleksandrii (ok. 10 p.n.e.–ok. 40 n.e.): filozof i teolog żydowski piszący po grecku; Awicenna, właśc. Ibn Sina (908–1036): perski uczony, lekarz, jeden z najwybitniejszych filozofów islamu; Rajmund Lull (ok. 1232–ok. 1315): kataloński filozof, teolog i poeta; Govanni Pico della Mirandola (1463–1494): włoski filozof i filolog; Johannes Reuchlin (1455–1522): niemiecki filozof, humanista i hebraista; Henryk Morus, właśc. Henry More (1614–1687): angielski teolog i filozof, członek grupy platoników z Cambridge; Robert Fludd (1574–1637): angielski medyk, alchemik, astrolog. [przypis edytorski]

Filon — jest to postać, w której znajdują swą karykaturę wątki sielankowe i sentymentalne; już samo jego imię odsyła nas do sielanki Franciszka Karpińskiego Laura i Filon. Znaczące jest to, że bohater jest „pasterzem” (choć żadnej zwierzyny nie pasie), że używa obficie nazewnictwa pochodzącego z mitol. gr. i rzym., mówiąc nieustannie o bogach i boginiach oraz, że w jego wypowiedziach znajduje się pełno wzmianek o rozmaitych urokach przyrody. Będąc kochankiem sentymentalnym, nie dostrzega (jak Werter) groźnego i strasznego oblicza natury. Swego rodzaju kulminacją w konstrukcji tej postaci będzie to, że Filon, który nie mógł spełnić swej miłości na ziemi, trwając w oderwaniu od życia — zakocha się w końcu bardzo „romantycznie” (miłością niemożliwą do zrealizowania) w trupie Aliny. W ten sposób z kochanka sentymentalnego przekształca się dość gładko w kochanka romantycznego. [przypis edytorski]

Filon — konwencjonalne imię pasterza z sielanki. [przypis edytorski]

Filon z Aleksandrii (ok. 10 p.n.e.–ok. 40 n.e.) — filozof i teolog żydowski, pozostający pod wpływem kultury greckiej. [przypis edytorski]

Filon z Aleksandrii (ok. 25 p.n.e.–ok. 50 n.e.) — filozof i teolog żydowski, interpretował Biblię alegorycznie, tworząc syntezę judaizmu z filozofią grecką, zwłaszcza z platonizmem i stoicyzmem; jako pierwszy sformułował tezę, że zadaniem filozofii jest poznanie Boga. [przypis edytorski]

Filon z Aleksandrii (ok. 25 p.n.e.–ok. 50 n.e.) — filozof i teolog żydowski piszący po grecku; interpretował Biblię alegorycznie, tworząc syntezę judaizmu z filozofią grecką, zwłaszcza z platonizmem i stoicyzmem. [przypis edytorski]

Filon z Aleksandrii (ok. 25 p.n.e.–ok. 50 n.e.) — filozof i teolog żydowski piszący po grecku; interpretował Biblię alegorycznie, tworząc syntezę judaizmu z filozofią grecką, zwłaszcza z platonizmem i stoicyzmem. [przypis edytorski]

Filon z Aleksandrii (przed 10 p.n.e. – po 40 n.e.) — filozof i teolog żydowski, pozostający pod wpływem kultury hellenistycznej, m.in. filozofów takich jak Platon, Arystoteles, Posejdonios czy neopitagorejczycy, których poglądy starał się uzgodnić z zasadami religii żydowskiej; twórca filozoficzno-judaistycznej koncepcji Boga (jako bytu jednolitego, niezłożonego: Deus omnia simplex, niezmiennego, wiecznego, nieograniczonego, transcendentnego ontologicznie i epistemologicznie, tj. istniejącego poza światem i niedającego się poznać zmysłowo ani rozumowo, osobowy), pierwszy wskazał jako zadanie filozofii zbliżyć się do poznania Boga; uznawał Platońskie idee za myśli i siły Boga (najpotężniejszą z nich jest Logos, pośrednik między Bogiem a światem, anioł i syn Boży), za pomocą których oddziałuje on na świat materii; materia w rozumowaniu Filona jest odwieczna, bierna, złożona, wtórna i zmienna, jest nosicielką nicości i zła. Koncepcje Filona z Aleksandrii nie wywarły wpływy na myślicieli żydowskich, natomiast oddziaływały na filozofów neoplatończyków oraz teologów chrześcijańskich, takich jak: Klemens Aleksandryjski, Orygenes, św. Ambroży oraz św. Augustyn z Hippony. [przypis edytorski]

filopajdia (z gr. philopaidia) — dziś raczej: filopedia; słowo to nie miało podtekstu erotycznego i zależnie od kontekstu oznaczało miłość rodzicielską do własnych dzieci, niekiedy zaś miłość do młodocianych; dziś w znaczeniu występującym w tekście używa się słowa pederastia (z gr. paiderastia: miłość do chłopców), które oznacza w węższym sensie szczególną formę homoseksualizmu męskiego występującą w staroż. Grecji, polegającą na związku miłosnym lub erotycznym między starszym, dorosłym mężczyzną a dojrzewającym chłopcem lub między rówieśnikami w wieku młodzieńczym, od ok. 16 do 20 lat; w szerszym sensie: homoseksualizm męski w ogólności. [przypis edytorski]

Filopojmen z Megalopolis (253–183 lub 184 p.n.e.) — strateg i przywódca Związku Achajskiego, mąż stanu. [przypis edytorski]

Filopojmen z Megalopolis (253–183 p.n.e.) — starożytny strateg, przywódca Związku Achajskiego, wzór prawości i prostoty. [przypis edytorski]

Filopomen (253–183 p.n.e. a. 184 p.n.e.) — właśc. Filopojmen z Megalopolis, wypędzony z rodzinnego polis przez króla spartańskiego Kleomenesa, stanął na czele buntu, a uzyskawszy wsparcie króla Macedonii Antygonosa III pokonał Kleomenesa (222 p.n.e.); kiedy po kilku latach służby na Krecie wrócił do Megalopolis, został wybrany na stratega i przywódcę Związku Achajskiego (209 r. p.n.e.); w 207 r. p.n.e. odniósł zwycięstwo nad Spartą w bitwie pod Mantineją (207 p.n.e.). [przypis edytorski]

Filostrat II Flawiusz (ok. 170–ok. 248) — sofista grecki, biograf sofistów, autor m.in. biograficznego romansu Żywot Apolloniosa z Tyany, gdzie znajduje się przytoczona wzmianka. [przypis edytorski]

Filos (z gr. phileo: kochać) — namiętność, miłość. [przypis edytorski]