Przypisy

detyna (ukr.) — dziecko. [przypis edytorski]

detyny (z rus.) — dzieci; dzieciny. [przypis edytorski]

detyny (z ukr.) — dzieci; dzieciny. [przypis edytorski]

Deukalion i Pyrra (mit. gr.) — Deukalion, syn Prometeusza i Pandory, oraz jego żona Pyrra byli jedynymi ludźmi ocalałymi z zesłanego przez Zeusa potopu; odrodzili ludzkość, rzucając za siebie kamienie, które stawały się ludźmi. [przypis edytorski]

Deukalion (mit. gr.) — syn Prometeusza, chcąc odrodzić ludzkość po potopie rzucał za siebie kamienie, z których powstawali ludzie. [przypis edytorski]

Deukalion (mit. gr.) — syn Prometeusza i Pandory; Deukalion i jego żona Pyrra byli jedynymi ludźmi ocalałymi z zesłanego przez Zeusa potopu; odrodzili ludzkość, rzucając za siebie kamienie, które stawały się ludźmi. [przypis edytorski]

Deukalion (mit. gr.) — syn tytana Prometeusza i Pandory, jedyny ocalały z zesłanego przez Zeusa potopu. [przypis edytorski]

Deus, ad te vigilo, miserere mei, Deus (łac.) — Boże, ku służbie Twojej stoję, zmiłuj się nade mną, Boże (połączenie słów biblijnych psalmów 63 oraz 51). [przypis edytorski]

deus animarum (łac.) — bóg zwierząt. [przypis edytorski]

Deus auribus nostris audivimus (łac.) — Boże, słyszeliśmy na własne uszy; Psalm 44. [przypis edytorski]

deus caritatis (łac.) — bóg miłosierdzia. [przypis edytorski]

deus ex machina — dosł. „bóg z maszyny” (nawiązanie do technicznego rozwiązania zakończenia niektórych sztuk w teatrze gr.); wyraz zaskoczenia, tu odpowiednik: z nieba mi spadasz. [przypis edytorski]

deus ex machina (łac.: bóg z maszyny) — nagłe, nieumotywowane rozwiązanie; pierwotnie termin oznaczający sposób zakończenia fabuły wprowadzony do dramatu przez Eurypidesa: dzięki maszynerii teatralnej pojawia się na scenie bóstwo, które rozwiązuje akcję. [przypis edytorski]

Deus ex machina (łac.) — bóg z maszyny (pojawiający się na scenie teatru, by radykalnie zmienić przebieg akcji dramatu), w przenośni: wybawiciel. [przypis edytorski]

deus ex machina (łac.) — dosł.: bóg z maszyny; wprowadzenie na scenę, dzięki odpowiedniej maszynerii, postaci boskiej w celu rozwiązania akcji; jako pierwszy wykorzystał takie rozwiązanie w starożytności Eurypides. Zwrot przen. oznaczający zdarzenie (a. mocny argument) pojawiający się bez logicznego związku z dotychczasowym biegiem myśli lub akcji. [przypis edytorski]

deus fluviorum ac fontium (łac.) — bóg rzek i źródeł. [przypis edytorski]

Deus in adiutorium meum intende (łac.) — Boże, ku wspomożeniu memu wejrzyj. [przypis edytorski]

Deus judicium tuum regi da, et justitiam tuam filio regis (łac.) — O Boże, przekaż Twój sąd królowi i Twoją sprawiedliwość synowi królewskiemu; Psalm 72. [przypis edytorski]

deus maris (łac.) — bóg mórz. [przypis edytorski]

Deus me custodiat — Boże, chroń mnie. [przypis edytorski]

Deus meus (…) inimicus (łac.) — Boże mój, Boże mój, dlaczego mnie odtrąciłeś i dlaczego chodzę smutny, gdy trapi mnie (dosł. powalił mnie) nieprzyjaciel; kontaminacja pierwszego wersetu Psalmu 22, którego słowa miały wg Ewangelii Mateusza być ostatnimi wypowiedzianymi przez Jezusa przed śmiercią (Mt 27, 46) oraz wersetu 10 z Psalmu 41 i 42 (w tradycji chrześcijańskiej połączonych ze sobą) z Księgi Drugiej Psalmów Dawidowych. [przypis edytorski]

Deus semper certus (łac.) — Bóg zawsze pewny. [przypis edytorski]

deus sive natura (łac.) — bóg albo natura. [przypis edytorski]

deuteroplazma a. deutoplazma — substancja zapasowa, np. żółtko w komórce jajowej. [przypis edytorski]

deutschartig schauende Physik (niem.) — fizyka w stylu niemieckim. [przypis edytorski]

Deutsche Bank, Crédit Lyonnais — wielkie prywatne banki europejskie, założone w XIX w.: niemiecki i francuski. [przypis edytorski]

deutsche sprache (niem.) — język niemiecki. [przypis edytorski]

deutsch-jüdisch (niem.) — niemiecko-żydowski. [przypis edytorski]

Deutsch-Jüdisch Wander-Verein (niem.) — Niemiecko-Żydowskie Towarzystwo Wędrowców. [przypis edytorski]

Deutschland, Deutschland über alles (niem.) — Niemcy, Niemcy ponad wszystko (Niemcy, tu w sensie: państwo niemieckie); słowa popularnej pieśni. [przypis edytorski]

Deutschland, Deutschland über alles (niem.: Niemcy, Niemcy ponad wszystko) — pierwsze słowa złożonej z trzech zwrotek pieśni Das Deutschlandlied (Pieśń Niemiec), napisanej w 1841 (przed zjednoczeniem Niemiec w 1871), będącej od 1922 hymnem państwowym Niemiec; w okresie nazistowskim wykorzystywano tylko pierwszą zwrotkę, o wydźwięku nacjonalistycznym; obecnie hymn stanowi jedynie trzecia zwrotka, pominięto drugą ze względu na zbyt prozaiczny wydźwięk oraz pierwszą z uwagi na nacjonalistyczną wymowę, skojarzenia z nazizmem oraz fakt, że wszystkie wymienione w niej punkty geograficzne, zakreślające obszar niemiecki, znajdują się obecnie poza terytorium Niemiec. [przypis edytorski]

Deutschland, Deutschland über alles!/ Über alles in der Welt! (niem.) — Niemcy, Niemcy ponad wszystko, ponad wszystko na świecie (początek niemieckiego hymnu narodowego). [przypis edytorski]

Deutschland erwache (niem.) — Niemcy, przebudźcie się. [przypis edytorski]

Deutschland liegt an allen Fronten (niem.) — Niemcy leżą na wszystkich frontach. [przypis edytorski]

Deutschland siegt an allen Fronten (niem.) — Niemcy zwyciężają na wszystkich frontach. [przypis edytorski]

Deutsch-Ostafrikanische Gesellschaft — Niemiecka Spółka Wschodnioafrykańska; powstała w 1884 w celu założenia niemieckich kolonii handlowych, w 1885 otrzymała od cesarza Niemiec list protekcyjny dla pozyskanych posiadłości, dzięki któremu po podpisaniu traktatów z lokalnymi wodzami plemiennymi utworzyła Niemiecką Afrykę Wschodnią. [przypis edytorski]

Deux inseparables (fr.) — nierozłączna dwójka. [przypis edytorski]

Devadatta — książę z rodu Sakiów, kuzyn i uczeń Gautama Siddhārthy, tj. historycznego Buddy, założyciela buddyzmu, który wystąpił przeciwko niemu, za co został potępiony i zniknął w czeluściach ziemi, trafiając do jednego z buddyjskich piekieł; podobnie jak Judasz w chrześcijaństwie, Devadatta w buddyzmie stanowi uosobienie występku, zdrady. [przypis edytorski]

devant (fr.) — przed sobą [przypis edytorski]

dever nunca se afastar da verdade (port.) — nigdy nie odchodzi od prawdy. [przypis edytorski]

de Vigny, Alfred (1797–1863) — francuski poeta romantyczny. [przypis edytorski]

Deville, Henri Étienne Sainte-Claire (1818–1881) — francuski chemik, profesor Sorbony, członek Francuskiej Akademii Nauk. [przypis edytorski]

Devil's Tower (ang.: Wieża Diabła) — wysoka, samotna skała o stromych ścianach i płaskim wierzchołku, mierząca 386 m licząc od podstawy, położona we wsch. części stanu Wyoming; jeden z pierwszych amerykańskich pomników narodowych. [przypis edytorski]

de virtutibus et vitiis (łac.) — o cnotliwych i bezecnych. [przypis edytorski]

Dewajtis — pozytywistyczna powieść obyczajowa Marii Rodziewiczówny z 1889 r., zaliczana do najbardziej znanych utworów autorki (tu: jej pseudonim); dworsko-zaściankowa historia rodzinna z XIX-wiecznej Żmudzi, z wplecionym wątkiem romansowym stanowi również opowieść o heroicznym zmaganiem się człowieka z własnym losem, zaś tytułowy Dewajtis to odwieczny dąb, symbol trwałości. [przypis edytorski]

dewan — wysoki urzędnik hinduski, tu: marszałek dworu radży. [przypis edytorski]

dewergondować (fr. dévergonder) — sprowadzać na złą drogę, doprowadzać do rozpusty, deprawować. [przypis edytorski]

dewiza rządów autorytatywnych padająca z ust Diomedesa, której nie znajdujemy w naszych tekstach Homera — przeoczenie tłumacza: w tym miejscu Platon cytuje wers 412 z IV księgi Iliady. [przypis edytorski]

dewizka (daw.) — łańcuszek, na którym wieszało się zegarek; dewizkę zaczepiało się na guziku kamizelki, żeby łatwo było wyjąć zegarek z kieszeni. Ludzie, których nie było stać na kosztowny zegarek, nosili sam łańcuszek jako ozdobę. [przypis edytorski]

dewizka (daw.) — łańcuszek, na którym wieszało się zegarek; dewizkę zaczepiało się na guziku kamizelki, żeby łatwo było wyjąć zegarek z kieszeni. [przypis edytorski]

dewizka — łańcuszek do zegarka kieszonkowego. [przypis edytorski]

dewizka — łańcuszek od zegarka kieszonkowego. [przypis edytorski]

dewizka — łańcuszek przy zegarku, który dawniej noszono w kieszeni. [przypis edytorski]

dewocja — przesadna i ostentacyjna religijność. [przypis edytorski]

dewoński — pochodzący z hrabstwa Devon na Półwyspie Kornwalijskim w południowo-zach. Anglii. [przypis edytorski]

dewotka — tercjarka; kobieta świecka, często mieszkająca przy klasztorze, zachowująca częściowo regułę zakonu. [przypis edytorski]

deżurnym — dziś: dyżurnym. [przypis edytorski]

dezabilka (daw.) — swobodny strój poranny. [przypis edytorski]

dezabilka linowa z falbanami w robotki — batystowy strój poranny z haftowanymi falbankami. [przypis edytorski]

dezagregacja (z łac.) — rozpad. [przypis edytorski]

dezawuować — pomniejszyć wartość a. zasługi; tu: zdementować, odwołać. [przypis edytorski]

dezertować — dezerterować, uciekać. [przypis edytorski]

dezolacja (daw., z łac. desolatio: spustoszenie) — zniszczenie; rozpacz. [przypis edytorski]

dezolacja (daw., z łac.) — zniszczenie; rozpacz. [przypis edytorski]

dezolować (daw., z łac.) — niszczyć, rujnować; tu: dręczyć. [przypis edytorski]

dezyderat — postulat. [przypis edytorski]

dezyderat — rzeczowe żądanie, zwykle skierowane do wyższych instancji; postulat, petycja. [przypis edytorski]

dezyderium (daw., z łac.) — dziś: dezyderat, rzeczowe żądanie, życzenie. [przypis edytorski]

Dezyderos — tytuł anonimowego nabożnego dziełka przeznaczonego dla zakonników, przeł. z hiszp. w 1589 r. pt. Desiderosus, albo ścieżka do miłości bożej i do doskonałości żywota chrześcijańskiego, dialog dziwnie nabożny i ucieszny, miał w XVII i XVIII w. liczne przedruki. [przypis edytorski]

dezynfekcja — odkażanie, niszczenie drobnoustrojów chorobotwórczych na przedmiotach i powierzchniach użytkowych. [przypis edytorski]

dezynteria — popr.: dyzenteria, czerwonka, ostra choroba zakaźna jelit, której objawem jest uporczywa biegunka i obecność krwi oraz śluzu w stolcu; nieleczona prowadzi do śmierci. [przypis edytorski]

dezynwoltura — nadmiernie swobodne, lekceważące zachowanie. [przypis edytorski]

dezynwoltura — swobodne, nieco lekceważące podejście do jakiejś kwestii. [przypis edytorski]

d'Haussonville, Joseph (1809–1884) — francuski polityk i historyk; członek Akademii Francuskiej (1869), od 1836 mąż Luizy d'Haussonville (1818–1882), córki księcia Achille Charles'a de Broglie. [przypis edytorski]

d'Houdetot księżna, właśc. Elisabeth Françoise Sophie Lalive de Bellegarde (1730–1813) — znana z trwającego 50 lat związku z Saint-Lambertem; w pani d'Houdetot kochał się Rousseau, co opisuje w jednym z rozdziałów Wyznań. [przypis edytorski]

Díaz del Castillo, Bernal (ok. 1496–1584) — hiszpański konkwistador i kronikarz, uczestniczył m.in. w podboju Meksyku. [przypis edytorski]

Díaz, José (1895–1942) — hiszpański związkowiec i polityk komunistyczny, generalny sekretarz Komunistycznej Partii Hiszpanii podczas wojny domowej. [przypis edytorski]

„Diabeł” — ilustrowany dwutygodnik humorystyczny, wydawany w Krakowie w latach 1869–1922. [przypis edytorski]

diabeł Lesage'a — postać diabła wykreowana przez Alaina René Lesage'a (1668–1747) w powieści Diabeł kulawy. [przypis edytorski]

diabeł lubieżności (…) kartoflanym palcem łechce ich — ziemniaki uważano w czasach elżbietańskich za jedzenie podniecające zmysły. [przypis edytorski]

Diabeł (…) on anioł sprośny (…) wiedząc onego człowieka w onej łasce Pańskiej i bojąc się, aby mu w niebie nie posiadł onego miejsca jego (…) srogą zazdrością wzruszony starał się pilnie (…) zwieść z onego posłuszeństwa jego — ślad legendy średniowiecznej opartej na biblijnych opowieściach, że szatan doprowadził człowieka do grzechu pierworodnego z zazdrości, chcąc nie dopuścić do tego, aby człowiek zajął przy Bogu miejsce po zbuntowanych aniołach strąconych w otchłań piekielną; ślady tej legendy znaleźć można w literaturze m.in. u J. Miltona w Raju utraconym czy u Z. Krasińskiego w Irydionie. [przypis edytorski]

diabeł — po niemiecku nazwisko „Kurtz” oznacza „krótki”; w polskich opowieściach ludowych jako imię diabła pojawia się słowo „Kusy”, mające to samo znaczenie. [przypis edytorski]

Diabelska Wyspa a. Wyspa Diabelska (fr. Île du Diable) — wyspa o powierzchni 14 ha i wysokości 40 m. n.p.m., położona w archipelagu Îles du Salut, należącym do Gujany Francuskiej w Ameryce Południowej; w latach 1852–1953 znajdowała się tam kolonia karna, utworzona przez Napoleona III Bonaparte, w której umieszczano gł. więźniów politycznych i groźnych przestępców; w latach 1894–1899 na Wyspie Diabelskiej przebywał Alfred Dreyfus, kapitan armii francuskiej, niesłusznie skazany za rzekomą zdradę na rzecz Niemiec. [przypis edytorski]

Diabelska Wyspa — francuska kolonia karna u wybrzeży Ameryki Południowej, w Gujanie Francuskiej. [przypis edytorski]

diabelskie góry — najprawdopodobniej chodzi o kolejkę w wesołym miasteczku. [przypis edytorski]

diabelskiem — daw. forma dla r.ż. i r.n.; dziś: diabelskim. [przypis edytorski]

diabetes mellitus (łac.) — cukrzyca, choroba polegająca na podwyższeniu poziomu glukozy we krwi, co powoduje stopniowe uszkadzanie licznych organów. [przypis edytorski]

diabłowi — dziś popr. forma C. lp: diabłu. [przypis edytorski]

diable (daw. forma) — diablo, diabelnie. [przypis edytorski]

diable — dziś: diabelnie. [przypis edytorski]

Diable m'emporte — Niech mię diabeł porwie.DO WERYFIKACJI [przypis edytorski]

Diable! quelle corvée! (fr.) — do diabła! co za pańszczyzna! (w znaczeniu: ciężki obowiązek).DO WERYFIKACJI [przypis edytorski]

diacki — diakoński. [przypis edytorski]

diaczek — zdrbn. od: diak; śpiewak cerkiewny. [przypis edytorski]

diaczek — zdrobnienie od: diak; śpiewak cerkiewny. [przypis edytorski]

diadema (daw. forma) — dziś: diadem. [przypis edytorski]

diademat (z gr., łac. diadema: przepaska, przewiązka) — dziś: diadem; ozdoba głowy, opaska z kosztownej tkaniny, srebra a. złota, ozdobiona szlachetnymi kamieniami, oznaka władzy cesarskiej, królewskiej a. kapłańskiej. [przypis edytorski]

diadia (z ros.) — wujku. [przypis edytorski]

diadieńka (ros.) — wujaszku. [przypis edytorski]

diad'ku (ukr. дядько: wujek) — wujku. [przypis edytorski]