Przypisy

Sprostowania i wiadomości tyczące się żywota Malczewskiego — w rękopisie Ossolineum Nr. 2442. [przypis redakcyjny]

sprowadzić — tu: ściągnąć, kazać odejść. [przypis redakcyjny]

sprzętna (starop.) — zapobiegliwa. [przypis redakcyjny]

sprzeciwiać — tu: odpowiadać śpiewem, graniem (echem). [przypis redakcyjny]

sprzeciwić się czemuś (daw.) — iść w zawód, starać się przewyższyć. [przypis redakcyjny]

sprzed wojny francusko-pruskiej… — a więc sprzed roku 1870. [przypis redakcyjny]

sprzyjaźliwąm — życzliwą, sprzyjającą. [przypis redakcyjny]

sprzysięga (starop.) — sprzysiężenie. [przypis redakcyjny]

sprzysiężca — tu: spiskowiec. [przypis redakcyjny]

spsować (starop.) — zepsuć. [przypis redakcyjny]

spuma (daw., z wł.) — piana. [przypis redakcyjny]

spuma (daw., z wł.) — piana, ślina. [przypis redakcyjny]

Spuść na dół twe oczy, a lżej ci będzie wędrować tą drogą — Wizerunki pychy leżą na wspak wywrócone na skale, rozum więc radzi, ażeby im lepiej się przypatrzyć, spuścić w dół oczy, czyli stać się pokornym. [przypis redakcyjny]

spuścić kogo z kim (daw.) — poróżnić. [przypis redakcyjny]

spuścić kogo z kim — poróżnić. [przypis redakcyjny]

spuścić kwintę — zniżyć ton. [przypis redakcyjny]

spuścić się na kogoś (daw.) — polegać na kimś. [przypis redakcyjny]

spuścić — tu: oddać; tu forma 1 os. lp cz. przysz.: spuszczę. [przypis redakcyjny]

spust — spuszczenie wody ze stawu w celu wyciągnięcia ryb. [przypis redakcyjny]

spuszczać — doić. [przypis redakcyjny]

spuszczać się (daw.) — polegać na kimś, liczyć na kogoś, ufać komuś. [przypis redakcyjny]

spych — urwisty, stromy brzeg. [przypis redakcyjny]

spyskać — stratować, przeryć ryjami. [przypis redakcyjny]

spyskłać — zbrudzić, zmazać. [przypis redakcyjny]

Spyt (z ukr.) — śpi. [przypis redakcyjny]

spyża (daw.) — jedzenie, pokarm. [przypis redakcyjny]

spyża (daw.) — jedzenie. [przypis redakcyjny]

Squallentem barbam et concretos sanguine crines Vergilius, Aeneida, II, 277: „Oszpecony kurzawą, cały we krwi tonie”. [przypis redakcyjny]

Srebrny król — księżyc. Tak ta przenośnia, jak i cały obraz nocy, wzorowane są na poezji perskiej. Dowodem tego głośna w poezji perskiej kasyda, opiewająca urok nocy, poety Ferideddina Ahwala, zaczynająca się od słów: Höret das Abendgebet! es brausen die Wogen des Nachtmeers, / Fort ist das goldene Schiff, sieh da die silberne Tass’, / Auf den Wogen der Nacht erscheinen Tausend der Sterne / Wie im Ocean Schaaren befiederter Brut, a drugi poeta, Baba Sewdaji, wtóruje mu: Wenn der himmlischen Flur Springquellen enstromen von / Tritt in Hermelin silbern der König herein. (Hammer, I. c. str. 202). [przypis redakcyjny]

sroga nieprzyjaźń — między domem Maganckim a domem z Jasnej Góry miała powstać stąd, że kiedy głowa rodu Magańczyków, Ganelon, popadł u Karola Wielkiego w niełaskę, miejsce jego w sercu cesarskim zajął Orland ze swą rodziną. [przypis redakcyjny]

srogi ciemności hetman — szatan. [przypis redakcyjny]

srogi (starop.) — przykry, ciężki, okrutny (stąd srogość: okrucieństwo). [przypis redakcyjny]

srogo poświęcili mą siostrę — Ifigenię, którą własny ojciec, Agamemnon, złożył w ofierze Artemidzie. [przypis redakcyjny]

sromota (daw.) — hańba, niesława. [przypis redakcyjny]

Sromota Krety, (…) potwór z kłamanej cielicy poczęty — Pazyfae, żona Minosa, króla Krety, zapalona zwierzęcą chucią do byka, wdziawszy na się skórę krowią, przynęciła byka do siebie. Z tej potwornej spółki poczęty był Minotaur, mający kształt pół człowieka, pół byka; potwór, który dawanych jemu z miasta Aten na ofiarę siedem dziewic i siedmiu chłopców pożerał. Tezeusz zabił Minotaura za pomocą Ariadny, córki Minosa i Pazyfae (dlatego poniżej: „twej siostry”). W tym fantastycznym obrazie Minotaura przedstawia poeta symbol trojakiego rodzaju gwałtu: przeciw Bogu przez swoje potworne urodzenie; przeciw bliźniemu przez nieludzki haracz ateński i przeciw sobie samemu przez kąsanie samego siebie. [przypis redakcyjny]

sromota (starop.) — hańba. [przypis redakcyjny]

sromotnej — haniebnej. [przypis redakcyjny]

sromotny (daw.) — bezwstydny, przynoszący hańbę. [przypis redakcyjny]

srom — tu: zniewaga, hańba. [przypis redakcyjny]

sroże — dziś popr.: sroży się. [przypis redakcyjny]

sroże — srożeje. [przypis redakcyjny]

srożyć się — tu: pysznić się, popadać w dumę. [przypis redakcyjny]

Sroży się tłum, jeśli się nie boi — Miejsce z Tacyta, Ann. I, 29 jest tutaj swobodnie zapożyczone. [przypis redakcyjny]

S. Skwarczyńska pisze w związku z tą sceną: „(…) myśl o kondotierstwie, o geniuszu, z którego poczyna się wszelka arystokracja — mógł zaszczepić Krasińskiemu Napoleon, niegdyś generał wojsk rewolucyjnej Francji, a potem cesarz, ten, który rewolucję zdradził” (s. 28). [przypis redakcyjny]

S. Skwarczyńska w osobie Bianchettiego widzi jeden z dowodów, że obraz rewolucji w Nie-Boskiej… wzorowany był na planie karbonarskiej rewolucji powszechnej. Nazwisko Bianchetti powstało z połączenia nazwiska Filippo Michele Bounarrotti, jednego z najwybitniejszych włoskich rewolucjonistów związanych z karbonaryzmem, oraz Louis–Auguste Blanqui, francuskiego rewolucjonisty, który, powiązany z organizacjami rewolucyjnymi w wojsku, otrzymał stopień generała przyszłej rewolucji. Nazwą kondotiera (wł. condottiere — najemnik) mianowano pierwotnie we Włoszech opłacanego żołdem dowódcę wojsk najemnych, z czasem nazwa przeszła na dowódców wojsk najemnych nie tylko we Włoszech, następnie była używana w sensie przenośnym dla określenia człowieka gotowego służyć każdej sprawie, jeśli przynosiła ona zysk osobisty. Bianchetti jest przywódcą armii rewolucyjnej jako fachowiec, co nie oznacza, przynajmniej w oczach hr. Henryka, że jest on ideowo związany z obozem rewolucji. Stąd dalsze jego ostrzeżenie, że z takich właśnie ludzi wyrośnie nowa arystokracja. Kleiner przypomina w przypisie, że kondotierzy we Włoszech „dochodzili nawet do władzy książęcej”. [przypis redakcyjny]

S. Skwarczyńska w tej formule „święcenia” dopatruje się stylizacji na obrzędy wtajemniczeń karbonarskich. Motywy karbonarskie według niej widoczne są w całej tej scenie. [przypis redakcyjny]

stabiliendo ulteriorem cursum (łac.) — ustalając dalszy bieg. [przypis redakcyjny]

stać (daw.) — mieć wartość, kosztować. [przypis redakcyjny]

stać w stosunku niezależności od podmiotu — Lessing nazywa to „in statu absoluto”, według wyrażenia dawnych gramatyk. [przypis redakcyjny]

stać za co, stanie za jego (starop.) — opłaci się. [przypis redakcyjny]

stać za co (starop.) — opłacić się, odpowiadać wartością; za jego nie stoi: nie opłaci się; nie wart tyle, co jego. [przypis redakcyjny]

staccato (wł.) — termin muzyczny: określenie perlistego rozrywania tonów. [przypis redakcyjny]

staccato (wł.) — w muzyce określenie artykulacyjne oznaczające, że każdy dźwięk należy grać oddzielnie i dwa razy krócej niż jego zanotowana wartość. [przypis redakcyjny]

Stacha Bozowska — bohaterka noweli Żeromskiego Siłaczka; typ nauczycielki-społecznicy, niezłomnej idealistki. [przypis redakcyjny]

Stadjum — plac do gonitw. [przypis redakcyjny]

Stadło w języku teologicznym znaczy część, dział. [przypis redakcyjny]

staja a. stajanie — jednostka długości, licząca od 100 do 1000 m. [przypis redakcyjny]

staja a. stajanie — jednostka odległości, licząca od ok. 100 do 1000 m. [przypis redakcyjny]

staja — starop. jednostka powierzchni, licząca od 1,2 do 1,5 ha, nazywana też: stajem a. stajaniem; także jednostka długości, licząca od 100 do 1000 m. [przypis redakcyjny]

staje — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m. [przypis redakcyjny]

staje — dawna miara długości, różna w różnych okolicach. [przypis redakcyjny]

staje — jednostka długości, licząca od 100 do 1000 m, nazywana też: stają a. stajaniem. [przypis redakcyjny]

staje — jednostka odległości, licząca od ok. 100 do 1000 m, nazywana też stają albo stajaniem. [przypis redakcyjny]

stajem (1 os. lm cz. przysz.) — stopniejemy (por. czasownik tajać). [przypis redakcyjny]

stajnia Augiasza (mit. gr.) — zamieszkała przez 3000 wołów i nie czyszczona od 30 lat. Oczyszczenie jej było jedną z dwunastu legendarnych prac Herkulesa. [przypis redakcyjny]

stał — mowa o husarzu. [przypis redakcyjny]

stallum (łac.) — miejsce, krzesło. [przypis redakcyjny]

stalna Fryzów stopa — podkowa koni fryzyjskich. [przypis redakcyjny]

stalne — stalowe, [przypis redakcyjny]

stambułka — fajka turecka. [przypis redakcyjny]

stambulskie oddycha gorycze — pali tytoń. [przypis redakcyjny]

stańczycy — konserwatywne stronnictwo w Galicji reprezentujące program ugodowy wobec Austrii, skierowany przeciwko ruchowi wyzwoleńczemu. [przypis redakcyjny]

Stańczyk — nadworny błazen (trefniś) trzech ostatnich Jagiellonów, wcześnie już wsławiony ostrym i trafnym dowcipem w tradycji rósł w znaczenie jako bystry a odważny mędrzec zatroskany o los Polski. Postać jego malował kilka razy Matejko, m.in. na obrazie Hołd pruski, wcześniej: Stańczyk (na dworze królowej Bony). Tu chodzi zapewne o ten obraz. Podobno reprodukcja Stańczyka Matejki wisiała nad biurkiem Starzewskiego w redakcji „Czasu”. Postacią Stańczyka dla własnych celów politycznych posłużyli się twórcy obozu konserwatystów krakowskich: J. Szujski, S. Tarnowski, S. Koźmian, L. Wodzicki, pisząc Tekę Stańczyka, opublikowany w 1869 r. pamflet na dążności niepodległościowe, powstańcze i demokratyczne, w duchu zachowawczym. Stąd nazywano konserwatystów galicyjskich „stańczykami”; „Czas” był ich organem. [przypis redakcyjny]

Stań, obernysia… kierujesz (z ukr.) — Stań, obejrzyj się, spójrz, zapatrz się, który wojujesz, Łukiem, strzałami, prochem, kulami i mieczem szermujesz, Bo też rycerze, kawalerowie przedtem bywali, Tym wojowali, od tegoż miecza sami umierali! Stań, obejrzyj się, spójrz, zapatrz się i zrzuć z serca butę, Odwracaj oka, który z Potoka idziesz na Sławutę. Niewinne dusze bierzesz za uszy, wolność odejmujesz, Króla nie znasz, o rady nie dbasz, sam sobie sejmujesz. Hej, walcz ze sobą, nie zapalaj się, bo tyś regimentarzem, Sam buławą w tym polskim kraju, jak sam chcesz, kierujesz. [przypis redakcyjny]

Stań, obernysia… szyroko, hłuboko (z ukr.) — Stań, obejrzyj się, spójrz, zapatrz się, który posiadasz wiele, Równy będziesz temu, który nie ma nic, Bo ten sprawia, co wszystkim kieruje, sam Bóg miłościwie, Wszystkie nasze sprawy na swojej szali waży sprawiedliwie. Stań, obejrzyj się, spójrz, zapatrz się, który wysoko Umysł wznosisz, mądrości wiesz, szeroko, głęboko. [przypis redakcyjny]

Stań tu waszmość — staropolska pieśń pijacka: „Stań tu waszmość za koleją — i przypatrz się jak tu leją…” [przypis redakcyjny]

stanąć na wstręcie — przeszkodzić. [przypis redakcyjny]

stanął (…) elektem na marszałkostwo Czarniecki — 11 października. [przypis redakcyjny]

Stanął nad rzeką, która dzieli z Normandami / Brytony — tą rzeką ma być Coësnon, wpadający niedaleko od Saint-Malo do Oceanu Atlantyckiego. [przypis redakcyjny]

stan bezzakonny — bezżenny. [przypis redakcyjny]

stan — budowa ciała, postać, postawa. [przypis redakcyjny]

stan (daw.) — budowa ciała, postać, postawa. [przypis redakcyjny]

stan (daw.) — [tu:] budowa ciała, postać, postawa [przypis redakcyjny]

stan (daw.) — [tu:] budowa ciała, postać, postawa. [przypis redakcyjny]

standur (starop.) — podpora. [przypis redakcyjny]

Stanforda — hrabstwo Strafford w Anglii. [przypis redakcyjny]

Stanie ci w myśli Genezis zasada — Na zapytanie poety: z jakiej zasady wynika, że lichwa obraża Boga? Wirgiliusz odpowiada: Genezis, księga Mojżesza napisana z natchnienia bożego mówi: „Będziesz w pocie twojego czoła swój chleb pożywał”. Tę zasadę na każdym kroku człowiekowi przypomina natura, która córką jest bożą; ludzkie zaś umiejętności i sztuki jako córki natury, będąc wnukami bożymi, koleją tejże samej zasady nas uczą. A ponieważ lichwiarze, nie stosując się do tej zasady, ażeby na chleb swój w pocie czoła pracować, wysokie procenta biorą od kapitałów i od procentów jeszcze nowe procenta ciągną, do których własnego kapitału pracy nie dołożyli, a ciągną je nie na utrzymanie swojego życia, ale dla powiększenia swoich bogactw, sprzeciwiają się zatem przykazaniu Boga, od którego natura, wszelkie umiejętności i sztuki ludzkie pochodzą. [przypis redakcyjny]

stanie (starop.) — mieszkanie. [przypis redakcyjny]

stanie (starop.) — stanowisko. [przypis redakcyjny]

stanie (starop.) — [tu:] rozejm, wojenna przerwa. [przypis redakcyjny]

stanik (starop.) — majątek. [przypis redakcyjny]

Stanisław August był synem kasztelana krakowskiego, Stanisława Poniatowskiego. [przypis redakcyjny]

Stanisław August w uwagach skierowanych do autora (w liście z 4 III 1779) nie zrozumiał ironii w przytoczonej przez Krasickiego bałamutnej, pseudohistorycznej argumentacji na poparcie tezy o konieczności pochodzenia króla z obcego domu panującego. Pisał on: „Ta asercja [twierdzenie] dwoista nie wiem, jak z historii może być dowiedzioną” (I. Krasicki, Pisma wybrane, Warszawa 1954, t. IV, s. 248). [przypis redakcyjny]

Stanisław Głoskowski — od r. 1576 dworzaninowi Zygmunta Augusta, a potem jego następców. [przypis redakcyjny]

Stanisław Grzepski (1524–1570) — profesor filozofii na Uniwersytecie Krakowskim, autor pierwszego podręcznika geometrii w języku polskim (1566). [przypis redakcyjny]

Stanisław Krzemiński (1839–1912) — członek Rządu Narodowego w roku 1863 i dyrektor prasy za dyktatury Traugutta (należał do prawicy „czerwonych”), potem publicysta i krytyk literacki, współpracownik wielu pism i wydawnictw zbiorowych, w poglądach polityczno-społecznych liberalny demokrata, przeciwnik pozytywizmu i ugody z caratem. [przypis redakcyjny]

Stanisław Meglewski — dworzanin Firlejów, u których zetknął się z Janem Kochanowskim. [przypis redakcyjny]

Stanisław Porębski, przyjaciel Kochanowskiego, studiował prawo w Padwie, prawdopodobnie był także dworzaninem Zygmunta Augusta. [przypis redakcyjny]

Stanisławski, Jan (1860–1907) — objąwszy katedrę pejzażu w krakowskiej ASP, wprowadził metodę studiów plenerowych. Jeden to z najwybitniejszych przedstawicieli impresjonizmu w malarstwie polskim. Malował małe pejzaże liryczne, głównie o motywach ukraińskich (stamtąd pochodził) i podkrakowskich, znakomicie oddając nastrój. Zresztą słowa Pana Młodego świetnie charakteryzują jego „obrazki”. [przypis redakcyjny]

Stanisław Strus, opłakiwany również wierszem Mikołaja Sępa Szarzynskiego, poległ w r. 1571 w bitwie z Tatarami nad Rastawicą na Ukrainie. [przypis redakcyjny]