Przypisy

gerydon (z fr.) — niewielki okrągły stolik o jednej nodze. [przypis edytorski]

gerylas — partyzant (w oryginale mowa o powstańcach hiszpańskich). [przypis edytorski]

Gesandte vom Kongreß zu Nimwegen — Gemälde mit den Porträts der 18 Gesandten. [przypis edytorski]

Geschäft (niem.) — firma, sklep. [przypis edytorski]

Geslin de Bourgogne, Yves-Marie (1847–1910) — francuski generał;, autor kilku książek o strategii wojskowej. [przypis edytorski]

Gessner, Salomon (1730–1788) — szwajcarski poeta, malarz i grafik. [przypis edytorski]

gesta (daw.) — dziś popr. forma M.lm: gesty. [przypis edytorski]

gesta (daw. forma M i B lm.) — dziś: gesty. [przypis edytorski]

gesta — dziś: gesty. [przypis edytorski]

gesta — dziś popr. forma: gesty. [przypis edytorski]

gesta (łac.) — czyny. [przypis edytorski]

Gestalteter — Christus. [przypis edytorski]

Gestaltqualität (niem., filoz.) — jakość postaciowa; termin utworzony przez Christiana von Ehrenfelsa (1859–1932), oznaczający jakość, która nie jest prostą sumą cech elementów składowych, lecz wynika z charakteru relacji pomiędzy tymi elementami. [przypis edytorski]

Gestapo — niem. Geheime Staatspolizei, tajna policja polityczna III Rzeszy. [przypis edytorski]

Gestapo — niem. Geheime Staatspolizei, tajna policja polityczna III Rzeszy. [przypis edytorski]

Gestapo — niem. skrót od Geheime Staatspolizei, Tajna Policja Państwowa, tajna policja funkcjonująca w nazistowskich Niemczech w latach 1933–1945, zajmująca się zwalczaniem przeciwników politycznych III Rzeszy i działalnością kontrwywiadowczą. [przypis edytorski]

Gestapo — skrót od niem. Geheime Staatspolizei, tj. Tajna Policja Państwowa, funkcjonująca w nazistowskich Niemczech w latach 1933–1945, zajmująca się zwalczaniem przeciwników politycznych III Rzeszy i działalnością kontrwywiadowczą. [przypis edytorski]

gestapo, właśc. Gestapo (niem. Geheime Staatspolizei, pol. Tajna Policja Państwowa) — tajna policja III Rzeszy. Rolą Gestapo było zwalczanie tych, którzy mogli przeszkodzić w utrzymaniu się nazistów przy władzy lub wprowadzaniu przez nich nazistowskich polityk w życie. W czasie wojny funkcjonariusze Gestapo pełnili różne funkcje, przeprowadzali aresztowania i przesłuchania, stosując tortury i przemoc wobec osób podejrzanych, m.in. z ruchów oporu w Niemczech i krajach okupowanych. Koordynowali także deportacje osób żydowskich do gett i obozów. Byli częścią grup operacyjnych (niem. Einsatzgruppen), które zajmowały się mordowaniem osób uznanych za wrogo nastawione do nazistów, a także masowym mordowaniem Żydów na terenach wschodniej Polski oraz terenach dzisiejszej Litwy, Łotwy, Estonii, Białorusi, Ukrainy, Rosji i in. Przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze Gestapo uznane zostało za organizację zbrodniczą. [przypis edytorski]

Gestapo (z niem. Geheime Staatspolizei) — tajna policja w nazistowskich Niemczech. [przypis edytorski]

gestapuś — tu: członek Gestapo (niem. Geheime Staatspolizei, pol. Tajna Policja Państwowa), czyli tajnej policji III Rzeszy. Rolą Gestapo było zwalczanie tych, którzy mogli przeszkodzić w utrzymaniu nazistów przy władzy lub wprowadzaniu ich polityki w życie. Przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze Gestapo uznane zostało za organizację zbrodniczą. W czasie wojny funkcjonariusze Gestapo pełnili różne funkcje, przeprowadzali aresztowania i przesłuchania, stosując tortury i przemoc wobec osób podejrzanych, m.in. z ruchów oporu w Niemczech i krajów okupowanych. Byli częścią grup operacyjnych (niem. Einsatzgruppen), które zajmowały się mordowaniem osób uznanych za wrogo nastawione do nazistów, a także masowym mordowaniem Żydów na terenach wschodniej Polski i dzisiejszych terenach Litwy, Łotwy, Estonii, Białorusi, Ukrainy, Rosji i in. Koordynowali także deportacje osób żydowskich do gett i obozów. [przypis edytorski]

gest — tu: ruch ręki zakreślający duży łuk. [przypis edytorski]

geszefciarz (daw., z niem. Geschäft: interes) — człowiek zajmujący się drobnymi interesami. [przypis edytorski]

geszefciarz (pogard.) — sklepikarz, człowiek zajmujący się interesami. [przypis edytorski]

geszefcik (z niem. Geschäft) — zdr. pogardliwie: interesik. [przypis edytorski]

geszeft (jid.)— interes. [przypis edytorski]

geszefty — interesy. [przypis edytorski]

geszeft (z niem. Geschäft) — interes. [przypis edytorski]

geszeft (z niem. Geschäft) — interes, sprawa. [przypis edytorski]

geszeft (z niem. Geschäft: sklep a. transakcja) — interes, transakcja (często także w znaczeniu: sprawa finansowa nie całkiem legalna, wątpliwa moralnie). [przypis edytorski]

geszeft (z niem.) — interes, biznes. [przypis edytorski]

geszeft (z niem.) — interes. [przypis edytorski]

geszeft (z niem.) — interes, transakcja (często także w znaczeniu: sprawa finansowa nie całkiem legalna, wątpliwa moralnie). [przypis edytorski]

geszeft (z niem.) — interes, transakcja (często także w znaczeniu: sprawa finansowa nie całkiem legalna, wątpliwa moralnie). [przypis edytorski]

Get a pur groszen Wus trachst dy Mojsze? Ich tracht In dy gminy lacht sich Sie ys szlecht Die majst efszar…….. Ich mein……. A gasajro, Majn ich mein, a gisajro nein (jid.) — Daj parę groszy. Co myślisz, Mojsze? Myślę, że oni w gminie się śmieją. Oni są źli. Czy masz może na myśli… Mam na myśli… Gasajro… Nie, gisajro. [przypis edytorski]

Gete — właśc. Johann Wolfgang Goethe (1749–1832), poeta, dramaturg i prozaik niem., autor m.in. Fausta i Cierpień młodego Wertera; gł. przedstawiciel nurtu klasyki weimarskiej, niezwykle ceniony (bez wzajemności) przez twórców romantyzmu. [przypis edytorski]

Getowie — lud znad dolnego Dunaju. [przypis edytorski]

getto — dzielnica żydowska. [przypis edytorski]

getto — dziś wyraz ten jest odmienny: w getcie. [przypis edytorski]

getto — dziś wyraz ten jest odmienny; wg współczesnej normy winno być: w getcie. [przypis edytorski]

getto krakowskie — istniało w latach 1941–43, znajdowało się w dzielnicy Podgórze. [przypis edytorski]

Getto sehen und sterben (niem.) — zobaczyć getto i umrzeć (żart. zniekształcenie powiedzenia „Zobaczyć Neapol i umrzeć”). [przypis edytorski]

getto warszawskie — getto warszawskie było zamkniętą dzielnicą Warszawy, utworzoną jesienią 1940 r. przez nazistów dla odizolowania osób pochodzenia żydowskiego od reszty polskiego społeczeństwa i od dzielnicy niemieckiej. Na niewielkim terytorium stłoczono 460 tys. osób, przesiedlonych z różnych części Warszawy oraz z innych miejscowości wcielonych do III Rzeszy. Z czasem dzielnicę szczelnie zamknięto, nikt nie mógł jej opuścić bez zgody okupacyjnych władz. Zapasy żywności i innych artykułów przywiezione przez przesiedleńców szybko się wyczerpały, a w getcie zaczął panować głód i choroby. Wynikało to z planowej polityki nazistów, którzy ograniczyli dzienną dawkę kalorii do 180 (czyli 10 proc. tego, czego potrzebuje dorosła osoba). Ponad 90 tys. więźniów getta zmarło z głodu i chorób w ciągu pierwszych kilkunastu miesięcy działania getta. 22 lipca 1942 rozpoczęła się tzw. wielka akcja deportacyjna. W ciągu kolejnych dwóch miesięcy mieszkanki i mieszkańców getta gromadzono na Umschlaplatzu, gdzie oczekiwali od kilku godzin do kilku dni na transport do obozów zagłady. W tym okresie wywieziono 250–300 tys. osób, w tym ponad 50 tys. dzieci, z czego 4 tys. z blisko trzydziestu sierocińców i internatów. Dopiero we wrześniu mieszkańcy getta potwierdzili informacje, że transporty kończyły się w obozach zagłady ludobójstwem. Wielka akcja zakończyła się 24 września. Na terenie zmniejszonego getta pozostało 60 tys., a kolejna fala deportacji rozpoczęła się w styczniu 1943 r. W międzyczasie żydowskie organizacje oporu pozyskały uzbrojenie, dzięki czemu wszczęły dwa powstania, pierwsze, mniejsze, 18 stycznia, drugie, rozpoczęte 19 kwietnia 1943. 8 maja został wykryty bunkier dowództwa powstania przy ul. Miłej 18, większość bojowniczek i bojowników popełnia samobójstwo. 16 maja, kiedy Niemcy wysadzają Wielką Synagogę na Tłomackiem, przyjmuje się za symboliczny koniec powstania w getcie warszawskim, chociaż na jego terenie jeszcze przez kilka miesięcy ukrywali się ostatni ocaleńcy. Teren dawnej dzielnicy żydowskiej wypalono i zrównano z ziemią. [przypis edytorski]

getto — wydzielona część miejscowości, zamieszkała przez ludność jednej grupy, np. etnicznej; w kontekście Zagłady na ziemiach polskich: wydzielona, najczęściej zamknięta część miasta lub miasteczka, utworzona przez nazistów dla odizolowania osób pochodzenia żydowskiego od reszty polskiego społeczeństwa w ramach polityki antyżydowskiej. Na terenie Polski Niemcy utworzyli ok. 600 gett, m.in. w Warszawie, we Lwowie (gdzie w czasie wojny przebywała autorka), Łodzi, Białymstoku, Przemyślu, Radomiu, Rzeszowie czy Tarnowie; pierwsze powstało w Piotrkowie Trybunalskim już w październiku 1939, kolejne w 1940 i 1941. Getta na terenach wschodniej Polski zaczęto tworzyć w połowie 1941 po zajęciu tego obszaru przez Rzeszę po ataku na dotychczasowego sojusznika, Związek Radziecki. Getta były tworzone przez nazistów, by odizolować i kontrolować ludność pochodzenia żydowskiego i przygotować do „dalszego wydalenia” (wstępnie naziści rozważali utworzenie rezerwatu na Lubelszczyźnie lub na Syberii, przesiedlenie na Madagaskar). Dlatego z czasem ludność z gett w małych miejscowościach była deportowana do większych skupisk, położonych w pobliżu linii kolejowej. Niemcy nakazali mieszkańcom gett utworzenie Rad Żydowskich (niem. Judenrat) i służby porządkowej. Judenraty miały odpowiadać za wypełnianie nazistowskich nakazów. Jednocześnie ograniczyli kontakty z zewnętrzną częścią miasta, ściśle kontrolując dostawy żywności, lekarstw itd. W konsekwencji wywołali głód, falę chorób, w tym tyfusu. Zagęszczenie prowadziło też do takich patologii jak korupcja. Mieszkańców getta wykorzystywali do przymusowej pracy w zakładach mieszczących się w gettach lub poza jego obrębem. W drugiej połowie 1941 Niemcy rozpoczęli planowanie i przygotowania do ludobójstwa Żydów (tzw. ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej). W ciągu kolejnych miesięcy mieszkańcy gett byli stopniowo deportowani do obozów zagłady lub mordowani w masowych egzekucjach. W różnych częściach dawnej Polski deportacje i egzekucje trwały od 1941 do 1944 (jako ostatnie zlikwidowano getto w Łodzi w sierpniu tego roku). Likwidacje gett spotykały się z różnymi formami oporu, najbardziej zorganizowaną formę miały powstania w getcie warszawskim i białostockim, ale w dziesiątkach innych Żydówki i Żydzi stawiali nazistom zbrojny opór. Z powodu przeważających sił nazistów, bardzo ograniczonego dostępu do broni i przy braku znaczącego zbrojnego wsparcia polskiego podziemia, wszystkie zostały rozbite. [przypis edytorski]

gettyngeński duch — duch niemieckiego uniwersytetu w Gettyndze; studiująca w Niemczech szlachta rosyjska przyswajała zainteresowanie romantyzmem, znajomość filozofii idealistycznej i dążenia wolnościowe. [przypis edytorski]

Getulia — południowa część Maroka w Afryce. [przypis edytorski]

Getulowie (łac. Gaetuli) — staroż. plemię berberskie zamieszkujące tereny wybrzeża płn. Afryki pomiędzy Małą Syrtą (dziś: Zatoka Kabiska na Morzu Śródziemnym u wybrzeży Tunezji) a Oceanem Atlantyckim. [przypis edytorski]

getulski — przym. od Getulia: południowa część Maroka w Afryce. [przypis edytorski]

getulski — z Afryki Płn.; Getulowie (łac. Gaetuli) to staroż. plemię berberskie zamieszkujące wybrzeża płn. Afryki pomiędzy Małą Syrtą (dziś: Zatoka Kabiska na Morzu Śródziemnym u wybrzeży Tunezji) a Oceanem Atlantyckim. [przypis edytorski]

getulski — z Afryki płn. [przypis edytorski]

get up (ang.) — wstawaj; tu: ruszaj, jazda. [przypis edytorski]

Geulincx, Arnold (1624–1669) — flamandzki filozof i logik, twórca okazjonalizmu, poglądu, który miał usuwać problemy z dualizmem ducha i materii w filozofii Kartezjusza. [przypis edytorski]

gewiss (niem.) — bez wątpienia. [przypis edytorski]

Gewiss (niem.) — wiadomo. [przypis edytorski]

geworden sein (niem.) — stali się. [przypis edytorski]

Gezeuge — Zeug. [przypis edytorski]

gezowie niderlandzcy — powstańcy wyznania kalwińskiego, toczący walkę o wyzwolenie od okupacji hiszpańskiej w XVI i XVII wieku. [przypis edytorski]

GG — Generalna Gubernia; ziemie niewłączone do III Rzeszy, okupowane przez hitlerowskie Niemcy. [przypis edytorski]

GG — Generalne Gubernatorstwo a. Generalna Gubernia; nazwa administracyjna terytorium okupowanych, ale nieprzyłączonych do III Rzeszy ziem polskich w latach 1939–1945. [przypis edytorski]

ghazi (ar.) — tytuł nadawany w islamie wojownikom i wodzom. [przypis edytorski]

Gheberowie (daw.; z pers. ghebr': niewierny) — Parsowie, grupa religijna, uważana czasem za etniczno-religijną, wywodząca się od wyznających zaratusztrianizm staroż. Persów, którzy w ucieczce przed muzułmańskimi prześladowaniami w VIII–X w. osiedlili się w Indiach. [przypis edytorski]

ghetto (wł.) — dziś popr.: getto, dzielnica żydowska. [przypis edytorski]

Già la luna è in mezzo al mare (wł.) — Księżyc już na środku morza, pierwszy wers taranteli La Danza, napisanej przez Gioacchina Rossiniego (1792–1868) w 1835 roku. [przypis edytorski]

gia-é premè! (wł.) — popchnij, rusz się! [przypis edytorski]

giallo antico (wł.) — żółty marmur numidyjski, ceniony przez elity starożytnego Rzymu, sprowadzany z ob. Tunezji; użyty m.in. do budowy rzymskiego Panteonu. [przypis edytorski]

Giambattista Cibo (1432–1492) — kardynał włoski, jako papież (od 1484) przybrał imię Innocenty VIII (łac. innocentius: niewinny, prawy, nieposzlakowany). [przypis edytorski]

Giannone, Pietro (1676–1748) — włoski historyk i prawnik doby oświecenia; zwolennik rozdzielenia Kościoła od państwa, ekskomunikowany i uwięziony. [przypis edytorski]

giardinetto (wł.) — ogród. [przypis edytorski]

giardino Giusti — ogrody Giusti, renesansowy ogród założony pod koniec XV w. [przypis edytorski]

giaur (daw.) — pogardliwe określenie nadawane przez muzułmanów innowiercom, zwłaszcza chrześcijanom; niewierny. [przypis edytorski]

giaur — niewierny, nie muzułmanin. [przypis edytorski]

giaur — niewierny, nie-muzułmanin. [przypis edytorski]

giaur — określenie innowiercy u wyznawców islamu. [przypis edytorski]

giaur — tak pogard. nazywali innowierców muzułmanie. [przypis edytorski]

giaur (tur. gawr, giaur) — niewierny, barbarzyńca; pogardliwe określenie nadawane przez wyznawców islamu innowiercom, zwł. chrześcijanom. [przypis edytorski]

giaur (tur.) — niewierny, nie-muzułmanin. [przypis edytorski]

giaur (z pers. gaur: wyznawca zoroastryzmu, czciciel ognia) — pogardliwe określenie nadawane przez muzułmanów innowiercom, zwł. chrześcijanom; niewierny. [przypis edytorski]

Gia vegio che tu sarai banditu — Widzę, że będziesz rozbójnikiem. [przypis edytorski]

Gibbona połknął i Rousseau, Bichat, Herdera i Chamforta, Manzoni, panią Staël, Tisseau, (…) Bayle'a, (…) Fontenelle'a — Edward Gibbon (1737–1794): wybitny bryt. historyk oświeceniowy, autor sześciotomowej monografii Zmierzch i upadek Cesarstwa Rzymskiego (1776–1788); Marie François Xavier Bichat (1771–1802): fr. anatom i fizjolog; Johann Gottfried von Herder (1744–1803): niem. historyk kultury i myśliciel, autor dzieła Głosy ludów w pieśniach; Nicolas Sébastien Roch de Chamfort (1741–1794): fr. pisarz, aforysta, autor książek Maksymy i myśli oraz Charaktery i anegdoty; Alessandro Manzoni (1785–1873): czołowy wł. pisarz epoki romantyzmu; Madame de Staël, właśc. Anne-Louise Germaine Necker (1766–1817): fr. pisarka i publicystka; Samuel Auguste Tisseau (1728–1797): szwajcarski lekarz, popularyzator wiedzy medycznej; Pierre Bayle (1647–1706): fr. filozof, historyk i publicysta, jeden z prekursorów oświeceniowych idei społecznych, autor Słownika historycznego i krytycznego; Bernard le Bovier de Fontenelle (1657–1757): fr. filozof, religioznawca, pisarz i poeta. [przypis edytorski]

Gibbon, Edward (1737–1794)— wybitny bryt. historyk oświeceniowy, autor sześciotomowej monografii Zmierzch i upadek Cesarstwa Rzymskiego (1776–1788). [przypis edytorski]

gibborim (hebr.) — bohaterowie; mocarni. [przypis edytorski]

Gib Brut, gib Szpek, gib Haber (z niem.) — daj chleba, daj słoniny, daj owsa. [przypis edytorski]

Gib deine Hand, du schön und zart Gebild! (niem.) — Daj mi swą dłoń, piękna i delikatna postaci. [przypis edytorski]

gibelini — stronnicy władzy cesarskiej we Włoszech, ich nazwa pochodzi od wirtemberskiego miasta Waiblingen, a zarazem zawołania bojowego Hohenstaufów; gibelini byli przeciwnikami stronnictwa gwelfów (od nazwiska popieranych przez nich książąt bawarskich Welfów współpracujących z Państwem Kościelnym); gwelfowie i gibelini stanowili rywalizujące ze sobą stronnictwa polit. we Włoszech w XII i XIII w., w okresie zmagań cesarza Fryderyka II z papiestwem; gwelfowie byli związani gł. z mieszczaństwem, zaś gibelini reprezentowali interesy feudalnego rycerstwa i popierali niezależność Cesarstwa Rzymskiego; niektóre włoskie miasta do dziś mają w herbie znak przynależności do jednego ze stronnictw: czarnego cesarskiego orła (jedno- lub dwugłowego; wł. Capo dell'Imperio: głowa Imperium) gibelinów w złotym polu albo trzy złote lilie gwelfów w błękitnym polu (niekiedy pod czerwonym kołnierzem turniejowym). [przypis edytorski]

gibelini — stronnicy władzy cesarskiej we Włoszech, przeciwnicy stronnictwa gwelfów. [przypis edytorski]

Gibeon — miasto kanaanejskie w pobliżu obecnej Jerozolimy, kilkukrotnie wspomniane w Biblii. [przypis edytorski]

Gibeon — starożytne miasto w kraju Kanaan, na północ od Jerozolimy, zdobyte przez Jozuego (Joz 10,1–15). [przypis edytorski]

Gib her (niem.) — daj mi to. [przypis edytorski]

gibkimi strzały — dziś popr. forma N.lm: (…) strzałami. [przypis edytorski]

gibki — zwinny, sprężysty. [przypis edytorski]

gibnąć się (pot.) — kiwnąć się. [przypis edytorski]

Gibraltar — przylądek na południowym krańcu Płw. Iberyjskiego, z górującą nad otoczeniem wapienną Skałą Gibraltarską, wznoszącą się na 426 m n.p.m. Ufortyfikowany Gibraltar od wieków zapewniał kontrolę nad Cieśniną Gibraltarską, łączącą M. Śródziemne z Atlantykiem i oddzielającą Afrykę od Europy. Od 1713 Gibraltar stanowi terytorium zamorskie Wlk. Brytanii i od tamtej pory pomimo prób nigdy nie został zdobyty. [przypis edytorski]

Gibraltar — przylądek na południowym krańcu Płw. Iberyjskiego, z górującą nad otoczeniem wapienną Skałą Gibraltarską. Ufortyfikowany Gibraltar od wieków zapewniał kontrolę nad Cieśniną Gibraltarską, łączącą M. Śródziemne z Atlantykiem i oddzielającą Afrykę od Europy. Od 1713 Gibraltar stanowi terytorium zamorskie Wlk. Brytanii i od tamtej pory pomimo prób nigdy nie został zdobyty. [przypis edytorski]

Gibraltar — przylądek na południowym krańcu Półwyspu Iberyjskiego. [przypis edytorski]

Gibraltar — tu: miasto w Wenezueli, na płd. brzegu jeziora Maracaibo; zał. w 1592 jako gł. port miasta Mérida, nazwane San Antonio de Gibraltar, na cześć europejskiego Gibraltaru, wówczas należącego do Hiszpanii. [przypis edytorski]

Gibson, Charles Dana (1867–1944) — amerykański rysownik, znany ze stworzenia modnego ideału urody kobiecej z przełomu XIX i XX w., zwanego Gibson Girl (dziewczyna Gibsona). [przypis edytorski]

Gichtrische Empfindungen — Krämpfe. [przypis edytorski]

Gide, André (1869–1951) — francuski pisarz, laureat literackiej Nagrody Nobla (1947); indywidualista, odrzucający tradycyjne normy moralne. [przypis edytorski]

Gide, André (1869–1951) — francuski pisarz, uznawany za jedną z najważniejszych postaci kultury europejskiej 1. poł. XX w.; indywidualista, odrzucający tradycyjne normy moralne, krytyk kolonializmu (Podróż do Konga, 1927) i stalinizmu (Powrót z ZSRR, 1936); laureat literackiej Nagrody Nobla (1947); jego dzieła zostały umieszczone w kościelnym indeksie ksiąg zakazanych. [przypis edytorski]

Gide, André (1869–1951) — fr. powieściopisarz, laureat Nagrody Nobla w roku 1947. [przypis edytorski]

Gide, André (1869–1951) — pisarz fr., uznawany za jedną z najważniejszych postaci kultury eur. 1. poł. XX w.; autor powieści (Immoralista, Lochy Watykanu, Fałszerze, Corydon), a także sztuk teatralnych (Saul, Edyp), Dziennika (1939–50) i autobiografii Jeżeli nie umiera ziarno (1926); tłumacz (m.in. Shakespeare'a, Whitmana i Conrada), współzałożyciel czasopisma „La Nouvelle Revue Française”; zaangażowany w walkę z kolonializmem (por. Voyage au Congo, tj. „Podróż do Kongo”; 1927) oraz stalinizmem (por. Powrót z ZSRR; 1936). Laureat literackiej Nagrody Nobla (1947). [przypis edytorski]