Przypisy

A gdy ujrzeli, że gwiazda się zatrzymała, poczuli radość ogromną — parafraza Mt 2:9–10. [przypis edytorski]

A gdy zmieszana temi słowy spytała się, iakim by sposobem zaradzić temu można? proponowałem iey — dziś popr. pytajnik rozdzielający zdania składowe tego wypowiedzenia powinien zostać zastąpiony przecinkiem; tu: zachowano przykład daw. interpunkcji. [przypis edytorski]

A gdy zostanie jeden, ja tym jednym będę — ostatni wers wiersza Wiktora Hugo Ultima verba, napisanego, kiedy autor po zamachu stanu Napoleona III i utworzeniu Drugiego Cesarstwa udał się na wygnanie. [przypis edytorski]

A gdzie się ochyniemy, ani sami wzwiemy — i gdzie zginiemy (dosł. utoniemy), nawet się sami nie spostrzeżemy. [przypis edytorski]

Agencja Informacyjna — chodzi prawdopodobnie o Agencję Informacyjną „P.B.I”, założoną m.in. przez Borowskiego w Monachium po wojnie. [przypis edytorski]

agenda (łac.) — książka opisująca sposób wykonywania obrzędów kościelnych. [przypis edytorski]

Agenor (mit. gr.) — król Fenicji; syn Posejdona i Libii, bliźniaczy brat króla egipskiego Belosa, ojciec porwanej przez Zeusa Europy; opuściwszy Egipt, zamieszkał w Syrii, obejmując władzę nad miastem Tyr (a. Sydon); Kartagina (wspomniana dalej jako gród Dydo) była kolonią fenicką. [przypis edytorski]

Agenor — syn Atenora, dzielny wojownik trojański. [przypis edytorski]

agens (z łac.) — podmiot czynny; siła czynna. [przypis edytorski]

agent Dale Cooper — postać z serialu Miasteczko Twin Peaks. [przypis edytorski]

agent provocateur (fr.) — agent-prowokator, przenikający do jakiejś organizacji w celu nakłaniania jej członków do złamania prawa, aby można było ich aresztować. [przypis edytorski]

agenty (daw.) — dziś popr. forma B. lm: agentów. [przypis edytorski]

Ager Vaticanus — pole watykańskie; pagórkowaty obszar z Cyrkiem Watykańskim, miejscem śmierci św. Piotra; dziś znajduje się tam Bazylika św. Piotra. [przypis edytorski]

Agesilaos II (444–360 p.n.e.) — jeden z najważniejszych królów w historii Sparty; w 396 wyprawił się do Azji Mniejszej, gdzie skutecznie prowadził działania wojenne przeciwko Persji. [przypis edytorski]

Agesilaos II (ok. 444–360 p.n.e.) — król Sparty (398–360) z rodu Europontydów, prowadził działania wojenne przeciwko Persji na terenie Azji Mniejszej. [przypis edytorski]

Agesilaus, Brutus i Arystydes — postacie historii starożytnej, bohaterowie biograficznych Żywotów Plutarcha, przedstawieni w nich jako wzory cnót obywatelskich. [przypis edytorski]

Agezylaus, gdy go pytali, co jest potrzebniejszego królowi: moc czyli sprawiedliwość, powiedział, iż: „Gdyby była wszędy sprawiedliwość po świecie, nigdy by mocy nie było potrzeba, bo by już każdy tego zachował przy tym, co czyje jest” — Plutarch, Powiedzenia spartańskie. Agesilaos 62 (por. też: tegoż, Żywoty równoległe. Agesilaos 23 oraz Powiedzenia królów i wodzów. Agesilaos). [przypis edytorski]

Agezylaus — tu: Agesilaos II (ok. 444–360 p.n.e.), król Sparty (od 398). [przypis edytorski]

Aggeusz — jeden z biblijnych proroków działających po powrocie z niewoli babilońskiej, autor Księgi Aggeusza; wspólnie z Zachariaszem zachęcał Żydów do odbudowy Świątyni Jerozolimskiej. [przypis edytorski]

aghast (ang.) — przerażony. [przypis edytorski]

Agillina, właśc. Agylla — staroż. miasto, połączone z trzema portami nad Morzem Tyrreńskim, ważny ośrodek kultury etruskiej: Caisra a. Cisra w języku Etrusków; następnie staroż. rzym. Caere; dziś: Cerveteri (nazwa od: Caere Vetus). [przypis edytorski]

Agilliny gród stary — Agillina, właśc. Agylla, staroż. miasto, połączone z trzema portami nad Morzem Tyrreńskim, ważny ośrodek kultury etruskiej: Caisra a. Cisra w języku Etrusków; następnie staroż. rzym. Caere; dziś: Cerveteri (nazwa od: Caere Vetus). [przypis edytorski]

Agi Miszol (ur. 1947) — izraelska poetka, zdobywczyni nagród w kraju i za granicą, m.in. nagrody imienia Jehudy Amichaja (2002) oraz Nagrody im. Zbigniewa Herberta (2019). [przypis edytorski]

agio — różnica pomiędzy wartością nominalną i wartością realną. [przypis edytorski]

Agis IV (262–241 p.n.e.) — król Sparty (od 244 p.n.e.), reformator, pierwszy król spartański stracony przez eforów; w czasach kryzysu wewnętrznego, wykształcenia się oligarchii i spadku liczby spartiatów dążył do przywrócenia ustroju z czasów Likurga, wznowienia tradycyjnego wychowania wojskowego, ponownego podziału gruntów na równe działki oraz zniesienia długów; wskutek sprzeciwu geruzji (Rady Starszych) udało mu się zrealizować tylko zniesienie długów; kiedy przebywał na wyprawie wojennej, na czele wojsk najemnych wkroczył do Sparty wygnany przez niego wcześniej drugi król, Leonidas II; Agis nie zdecydował się na walkę, schronił się w świątyni, gdzie go schwytano i postawiono pod sąd eforów, który skazał go na śmierć. [przypis edytorski]

agitacja — pozyskiwanie zwolenników. [przypis edytorski]

agitacja — propagowanie jakichś haseł lub jakiejś ideologii. [przypis edytorski]

agitacji prowadzonej przez Nowozelandki — od 1856 Nowa Zelandia, będąca wówczas kolonią brytyjską, posiadała własny rząd, odpowiedzialny za wszystkie sprawy wewnętrzne; pełną niepodległość uzyskała w 1947. [przypis edytorski]

agitacyj (daw.) — dziś raczej D.lm: agitacji. [przypis edytorski]

agitatus furiis et impotens irae (łac.) — gnany przez furie i nieopanowany w gniewie (dotyczący Orestesa cytat z Eneidy Wergiliusza); furie: w mit. rzym. boginie zemsty, odpowiadające w mit. gr. eryniom. [przypis edytorski]

agitować się (z łac.) — dziać się. [przypis edytorski]

Agitprop — skrót powstały ze słów: agitacja i propaganda, dotyczący Wydziału Agitacji i Propagandy przy Komitecie Centralnym radzieckiej partii komunistycznej. [przypis edytorski]

aglutynacja (z łac. agglutinare: sklejać, spajać) — skupianie się i zlepianie się komórek rozproszonych w płynnym środowisku. [przypis edytorski]

aglutynacja (z łac.) — skupianie się i zlepianie się w grudki komórek rozproszonych w płynnym środowisku. [przypis edytorski]

agnat — krewny w linii męskiej. [przypis edytorski]

Agnes Grey — powieść Anne Brontë (1820–1849), opublikowana w 1847 r. pod pseudonimem Acton Bell. [przypis edytorski]

Agnesina — księżniczka Agnesina, bohaterka dzieła Stefana Żeromskiego pt. Sułkowski. [przypis edytorski]

Agni — bogini ognia i światła słonecznego. [przypis edytorski]

Agnieszka — w oryginale imię „Agnes” brzmiało podobnie co Agnus Dei, tj. łac. baranek Boży. [przypis edytorski]

Agni (mit.) — bóg ognia w religii wedyjskiej. [przypis edytorski]

Agni (mit. ind.) — wedyjski bóg ognia; bóstwo opiekuńcze, odganiające złe moce, nieszczęścia i choroby; jako upostaciowienie ognia ofiarnego Agni przyjmuje ofiarę w imieniu innych bogów i sprowadza ich na ucztę ofiarną. [przypis edytorski]

Agni (mit. ind.) — wedyjski bóg ognia; bóstwo opiekuńcze, odganiające złe moce, nieszczęścia i choroby. [przypis edytorski]

agnostycyzm — pogląd filozoficzny negujący możliwość pełnego poznania obiektywnej rzeczywistości, w szczególności wykluczający możliwość dowiedzenia się, czy bogowie lub Bóg istnieją oraz jaką mają naturę. [przypis edytorski]

agnostyk — wyznawca agnostycyzmu, czyli poglądu filozoficznego negującego możliwość pełnego poznania obiektywnej rzeczywistości, w szczególności wykluczającego możliwość dowiedzenia się, czy bogowie lub Bóg istnieją oraz jaką mają naturę. [przypis edytorski]

Agnus Dei (łac.) — Baranek Boży; metaforyczne wyobrażenie Chrystusa Zbawiciela. [przypis edytorski]

Agnus Dei (łac.) — Baranek Boży; typ przedstawienia postaci Jezusa Chrystusa w malarstwie. [przypis edytorski]

Agnus Dei (łac.) — Baranku Boży. [przypis edytorski]

agnus (łac.) — baranek; tu: kompozycja do słów modlitwy Agnus Dei (Baranek Boży), używanej podczas mszy. [przypis edytorski]

agonalny popęd — popęd do walki. [przypis edytorski]

agon (z gr.) — spór, walka; także: zawody (igrzyska) okolicznościowe (organizowane np. dla uczczenia bóstw). [przypis edytorski]

agora — gł. rynek w polis; dziś odmienne: agory. [przypis edytorski]

agora — rynek; centralny plac w miastach greckich, na którym koncentrowało się życie polityczne (dysputy, obchody świąt) oraz handel. [przypis edytorski]

agora — rynek; centralny plac w miastach greckich, na którym koncentrowało się życie polityczne (dysputy, obchody świąt) oraz handel; dziś słowo odmienne: na agorze. [przypis edytorski]

Agra — miasto w płn. Indiach, w stanie Uttar Pradesh; zdobyte w 1803 przez Brytyjczyków z Kompanii Wschodnioindyjskiej, w czasach kolonialnych stanowiło brytyjskie miasto garnizonowe. [przypis edytorski]

agressi sunt mare tenebrarum, quid in eo essent exploraturi (łac.) — Wdarli się w morze ciemności, które tylko w ten sposób można zgłębić. [przypis edytorski]

agricola (łac.) — rolnik; tu w M lm. [przypis edytorski]

agricultural explorers (ang.) — odkrywcy w dziedzinie kultury rolnej. [przypis edytorski]

Agrigente (fr.) — Agrigento, miasto na południowym wybrzeżu Sycylii. [przypis edytorski]

Agrippa, Heinrich Cornelius (1486–1535) — niemiecki lekarz, filozof, alchemik i astrolog, przedstawiciel renesansowej magii i okultyzmu. [przypis edytorski]

Agrippa, Henricus Cornelius a. Agrippa von Nettesheim (1486–1535) — niemiecki uczony, filozof, okultysta, astrolog i alchemik, przedstawiciel renesansowej magii i okultyzmu; wzmiankowana „Philosophia occulta” odnosi się do jego dzieła De occulta philosophia libri tres z 1531 r. [przypis edytorski]

Agrippa von Nettesheim a. Heinrich Cornelius Agrippa (1486–1535) — niemiecki lekarz, filozof, alchemik i astrolog, przedstawiciel renesansowej magii i okultyzmu. [przypis edytorski]

agronomia — tu: teoretyczna i praktyczna wiedza o rolnictwie, uprawie roślin i hodowli zwierząt, wraz ze znajomością zarządzania gospodarstwem. [przypis edytorski]

agronom (z gr.) — człowiek zarządzający majątkiem rolnym; dziś: człowiek wykształcony w dziedzinie rolnictwa. [przypis edytorski]

Agrupemonos todos en la lucha final… (hiszp.) — refren Międzynarodówki: Bój to będzie ostatni,/ Krwawy skończy się trud,/ Gdy związek nasz bratni/ Ogarnie ludzki ród. [przypis edytorski]

Agrygent — miasto na płd. wybrzeżu Sycylii, w prowincji Agrigento, założone w r. 581 p.n.e. przez kolonistów greckich z Koryntu i Rodos, doszło do swego rozkwitu w VI i V w. p.n.e. pod rządami tyranów Falarisa i Terona; ten ostatni w 480 p.n.e. łącząc swe siły z tyranem Syrakuz Gelonem, pokonał Kartagińczyków w bitwie pod Himerą. [przypis edytorski]

Agrykola (Gneius Iulius Agricola) — wódz rzymski, który dokończył podbój Brytanii w ostatnim dziesięcioleciu I w. Rzymianie władali południową częścią wyspy do początków V w., tj. jeszcze kilkadziesiąt lat po wydarzeniach opisywanych przez Parnezjusza. [przypis edytorski]

Agrypa właśc. Herod Agryppa I (10 r. p.n.e – 44 r. n.e.) — król Judei w latach 41–44 n.e., władał znaczną częścią ziem Izraela (dawne ziemie pokoleń Rubena, Gada, Manassesa i Judy). Wnuk Heroda Wielkiego. W czasie panowania zyskał przychylność stronnictw żydowskich; prześladował chrześcijan, kazał stracić apostoła Jakuba Większego i uwięzić apostoła Piotra. [przypis edytorski]

Agrypa, właśc. Marcus Vipsanius Agrippa (63–12 p.n.e.) — rzymski polityk i dowódca wojskowy, zięć i przyjaciel cesarza Augusta. [przypis edytorski]

Agrypina — może tu chodzić o matkę bądź o babkę Nerona. [przypis edytorski]

Agrypina — tragedia Cyrana de Bergerac La mort d'Agrippine (Śmierć Agrypiny), wydana drukiem w 1654. [przypis edytorski]

Agryppa, dziś popr.: Agrypa, właśc. Marcus Vipsanius Agrippa (63–12 p.n.e.) — rzymski polityk i dowódca wojskowy, rówieśnik i przyjaciel Oktawiana Augusta. [przypis edytorski]

agua caliente (hiszp.) — gorąca woda. [przypis edytorski]

aguapé — eichornia, hiacynt wodny, rodzaj roślin wodnych z rodziny rozpławowatych. [przypis edytorski]

Aguirre, José Antonio de (1904–1960) — baskijski polityk, przywódca Baskijskiej Partii Narodowej, od 1931 ubiegał się o autonomię regionu baskijskiego; od października 1936 roku szef (lehendakari) autonomicznego rządu baskijskiego, walczącego po stronie Drugiej Republiki; w 1939 wyemigrował, przewodził rządowi baskijskiemu na wychodźstwie. [przypis edytorski]

aguna — kobieta zamężna, której mąż zaginął bez wieści i nie wiadomo, czy żyje; aguna nie może powtórnie wyjść za mąż. [przypis edytorski]

Agur (…) co znaczy po hiszpańsku „dzień dobry” lub też „jak się masz” — jest to powitanie baskijskie. [przypis edytorski]

aguti (biol.) — rodzaj roślinożernych gryzoni, żyjących w Ameryce Płd. i Środkowej; rodzina agutiowatych razem z m.in. rodziną marowatych należy do jednego infrarzędu jeżozwierzokształtnych w rzędzie gryzoni. [przypis edytorski]

aguti — rodzaj roślinożernych gryzoni, żyjących w Ameryce Płd. i Środkowej. [przypis edytorski]

Ah! ah!… celui-la… a… a! Eh bien!… Si j'avais envie de les regarder, ces yeux? Mais oui, sa stupidité feroce m'attire! je tremble!… Oh! quelque chose d'irresistible m'entraine à des profondeurs pleines d'épouvante (fr.) — Ach! ach! tamten! a… a! A gdybym miał ochotę spojrzeć w te oczy? Ależ tak, jego straszliwa głupota mnie przyciąga. Och! Coś nieodpartego przyciąga mnie w głębie pełne grozy! (tłum. Paweł Kozioł). [przypis edytorski]

Aharta — mityczna kraina, według podań znajdująca się we wnętrzu Ziemi, siedziba podziemnego państwa zamieszkiwanego przez wysoko zorganizowaną cywilizację, która miała schronić się w podziemiach, uciekając przed kataklizmami. Wejścia do niej mają znajdować się w różnych miejscach na świecie, między innymi w Tybecie i na biegunie północnym. [przypis edytorski]

Ahaswer a. Ahaswerus — w Biblii imię odnoszące się do: władcy babilońskiego w Księdze Estery (męża Estery), władcy perskiego w Księdze Ezdrasza, ojca Dariusza Meda, władcy medyjskiego, w Księdze Daniela oraz do związanego z Nabuchodonozorem władcy lub urzędnika medyjskiego w Księdze Tobiasza; przez porównanie ze źródłami greckimi Ahaswerusa (szczególnie bohatera Księgi Daniela) można utożsamić z perskim władcą Kserksesem. Tu: odwołanie do jednej z wersji legendy o Żydzie Wiecznym Tułaczu, w której jego prawdziwe imię miałoby brzmieć Ahaswerus, choć biblijny odpowiednik nie jest nawet Żydem i nic w biblijnych źródłach nie odpowiada treści tej legendy; jest to również imię, którym posłużył się Immanuel Kant, odwołując się do legendy o Żydzie Wiecznym Tułaczu w tekście pt. Jedyny możliwy argument na poparcie wykazania istnienia Boga (niem. Der einzig mögliche Beweisgrund zu einer Demonstration des Daseins Gottes, 1763). [przypis edytorski]

Ahaswer, Haman, Mordechaj, Waszti — bohaterowie Księgi Estery, według której perski król Achaszwerosz (Ahaswer) oddalił swoją piękną żonę Waszti, ponieważ podczas publicznej uczty okazała nieposłuszeństwo jego rozkazom. Haman, pierwszy minister króla, nienawidził Żydów do tego stopnia, że skłonił władcę, by ten wydał rozkaz ich zgładzenia. Tymczasem Achaszwerosz, szukając następczyni Waszti, pokochał i poślubił żydowską dziewczynę Esterę, która postępując wedle wskazówek swego wuja i opiekuna Mordechaja, wpłynęła na cofnięcie okrutnego zarządzenia, ocalając w ten sposób swój lud. Haman i jego synowie zostali powieszeni, a miejsce niegodziwego ministra zajął Mordechaj. Na pamiątkę tego cudownego ocalenia Żydzi obchodzą święto Purim. [przypis edytorski]

Ahaswer — legendarna postać Żyda, który miał znieważyć Chrystusa idącego z krzyżem na Golgotę, za co został ukarany wieczną tułaczką po świecie. [przypis edytorski]

Ahaswerusowska żyłka — Żyd Wieczny Tułacz, bohater legendy popularnej w Europie szczególnie w XVII, XVIII oraz XIX w., z zawodu miał być szewcem, człowiekiem, który zgubił swoją śmierć i przez to stał się nieśmiertelny; w niektórych wersjach legendy Ahaswerus wiecznie wędruje dlatego, że znieważył Chrystusa i został obarczony klątwą tułaczki. W tekście: skłonność do tułaczki, włóczęgi. [przypis edytorski]

Ahaswerus — według Biblii król perski, jeden z bohaterów Księgi Estery, identyfikowany z Kserksesem. [przypis edytorski]

Ahaswerus — Żyd Wieczny Tułacz, który według legendy miał znieważyć Chrystusa idącego na śmierć, i za karę musiał tułać się po świecie aż do jego powrotu w dzień Sądu Ostatecznego. [przypis edytorski]

Ahaswer — Żyd Wieczny Tułacz, bohater legendy popularnej w Europie szczególnie w XVII–XIX w.; znany pod różnymi imionami m.in. Ahaszwerosz, Johannes Buttadeus, Isaac Laquedem. [przypis edytorski]

Ahaswer — Żyd Wieczny Tułacz, bohater legendy popularnej w Europie szczególnie w XVII, XVIII oraz XIX w. (por. m.in. powieść Eugène'a Sue), z zawodu miał być szewcem, człowiekiem, który zgubił swoją śmierć i przez to stał się nieśmiertelny; w niektórych wersjach legendy Ahaswerus wiecznie wędruje dlatego, że znieważył Chrystusa i został obarczony klątwą tułaczki. [przypis edytorski]

Ahaswer — Żyd Wieczny Tułacz, który według popularnej w Europie legendy miał znieważyć Chrystusa idącego na śmierć, za co został obarczony klątwą tułaczki po świecie. [przypis edytorski]

Ahaswer — Żyd Wieczny Tułacz. [przypis edytorski]

Ahaswer — Żyd Wieczny Tułacz, wg legendy miał uderzyć Jezusa idącego na Golgotę, za co został ukarany wieczną tułaczką. [przypis edytorski]

ah ça! (fr.) — ach tak! [przypis edytorski]

Ah, c'est trop fort! (fr.) — to za dużo (dosł.: to jest za silne). [przypis edytorski]

Ah! c'est Vous! (fr.) — Ach, to pan! [przypis edytorski]

Ah, che bella! Ah, che miraculosa! (wł.) — Och, jak pięknie! Jak cudownie! [przypis edytorski]

Ah, du reste — je m'en fiche (fr.) — Zresztą kpię sobie z tego. [przypis edytorski]

ah — dziś: ach; pisownia charakterystyczna dla Malczewskiego. [przypis edytorski]

a hejm (jid.) — do domu. [przypis edytorski]

Ahenobarbus (łac.) — miedzianobrody, przydomek rodu Domicjuszów. [przypis edytorski]

A hetoż jaka moda — a cóż to za moda (zwyczaj). [przypis edytorski]