Przypisy

nie występują na plac z bronią przeciw broni — aluzja do terroru indywidualnego, stosowanego przez niektóre odłamy rosyjskiego ruchu rewolucyjnego („narodników” i anarchistów). [przypis redakcyjny]

niewytrwany (starop.) — nie do wytrzymania. [przypis redakcyjny]

niewytrwany (starop.) — nie do wytrzymania, trudny do wytrwania; niewytrwana zima: sroga zima. [przypis redakcyjny]

niewywczas — brak odpoczynku i wygód. [przypis redakcyjny]

niewzględem — brakiem względu. [przypis redakcyjny]

Nie wziął z sobą (…) Szachownice tak sławnej, białej i czerwonej — był to herb Almonta; Orland, zabiwszy go, nosił jego hełm i tarczę z herbem, przedstawiającym szachownicę pomalowaną na biało i czerwono. [przypis redakcyjny]

nie wznidziesz (forma starop.) — nie wzejdziesz. [przypis redakcyjny]

Nie żądał płatnych odpustów (…) — Tu poeta powstaje na nadużycie niektórych jeszcze za jego czasów zepsutych duchownych, którzy frymarczyli indulgencjami [indulgencja — darowanie winy; red. WL] wydawanymi od stolicy apostolskiej z najczystszą myślą pobłażenia ewangelicznego. [przypis redakcyjny]

nieżaden (starop.; tu N. lp: nieżadnym) — niebrzydki. [przypis redakcyjny]

nie żałuj grosika, nie żałuj — wers z ludowej pieśni dożynkowej. [przypis redakcyjny]

Nie żeby podnieść swoją doskonałość — Poeta tu zamierza z właściwą sobie mocą i potęgą słowa odpowiednią wzniosłemu przedmiotowi, o jakim ma mówić, odsłonić ludziom tajemnice stworzenia. Szereg idei następnych wierszy jest taki: Bóg stworzył świat nie dla samego siebie, ponieważ On jako źródło tego wszystkiego, co jest, posiadał wszystko. Bóg stworzył świat, żeby samego siebie przez swoje dzieło objawić. On stworzył zarazem aniołów, formę i materię (duszę i ciało) w części przez siebie bytujące, w części razem związane. I to, co On stworzył, było doskonałe. [przypis redakcyjny]

nie życzemy (starop.) — nie sprzyjamy. [przypis redakcyjny]

Niezabitowski, Ludwik Aleksander — rotmistrz, później kasztelan sandecki. [przypis redakcyjny]

niezabudka — niezapominajka. [przypis redakcyjny]

Nie zakupujmy pierwszego aliansu — za cenę Gdańska i Torunia. [przypis redakcyjny]

niezamierzone (starop.) — [tu:] niezmierzone. [przypis redakcyjny]

nie zamieszka (starop.) — nie zaniecha, nie pominie. [przypis redakcyjny]

niezapominajki — spodnie (żartobliwie). [przypis redakcyjny]

Nie zapomniałam o tym jemu kazać — Matylda w pieśni XXVIII już odpowiedziała poecie na to, o co ją teraz pyta. [przypis redakcyjny]

Nie za staraniem ani prze mą sprawę — bez mojego udziału; nie wskutek moich starań. [przypis redakcyjny]

nie zawiodły — nie doprowadziły do jakichś trudności. [przypis redakcyjny]

Nie zawsze tęcze magicznych kolorów… — przekład Edwarda Leszczyńskiego. [przypis redakcyjny]

Nie zawsze też kryniczną najdzie do sorbetu — dodaj: wodę; sorbet, napój słodzony. [przypis redakcyjny]

nie zbawił (starop.) — nie pozbawił. [przypis redakcyjny]

nie zbawi — nie pozbawi (w domyśle: bo śni mi się, że wiję wianek). [przypis redakcyjny]

niezbędny (daw.) — obrzydły. [przypis redakcyjny]

niezbędny (starop.) — tu: brzydki, obrzydły. [przypis redakcyjny]

nie zbędzie (daw.) — [tu:] nie ucieknie, nie ujdzie. [przypis redakcyjny]

niezbedny — brzydki, obmierzły. [przypis redakcyjny]

niezbedny (starop.) — brzydki, obrzydły. [przypis redakcyjny]

niezbożny — niecnotliwy (por. współczesny wyraz bezbożny). [przypis redakcyjny]

nie zbywasz (starop.) — nie pozbywasz (się). [przypis redakcyjny]

nie zda — nie podoba. [przypis redakcyjny]

nie zderżą (z ukr.) — nie dotrzymają, nie dadzą rady. [przypis redakcyjny]

niezdrożność — zdrożność. [przypis redakcyjny]

nie zejdzie mi się (starop.) — nie wypada mi. [przypis redakcyjny]

niezganiony — nienaganny. [przypis redakcyjny]

Nie złość kacerska, lecz wątpiąca wiara — Wątpliwość w niektóre artykuły wiary nie jest jeszcze zupełnym kacerstwem [kacerstwo — herezja; red. WL]. Kto wątpiąc z pokorą ducha szuka prawdy, ten na koniec w nią uwierzy, ale zawsze bezpieczniej jest wierzyć, jak rozumem wszystkiego dochodzić. Tacyt poganin, a mówi: Sanctius ac reverentius de actis Deorum credere, quam scire. [przypis redakcyjny]

niezliczona rzecz (daw.) — mnóstwo. [przypis redakcyjny]

niezmacany (starop.) — który trudno zbadać, zmacać. [przypis redakcyjny]

niezmierzone morze — zob. Odyseja, Pieśń X, w. 195. [przypis redakcyjny]

niezmierzony — bardzo wielki. [przypis redakcyjny]

niezmyślone — szczere. [przypis redakcyjny]

nie znać — nie widać. [przypis redakcyjny]

nieznaczne — niewyraźne. [przypis redakcyjny]

nieznacznie — niezauważalnie, w sposób niedostrzegalny. [przypis redakcyjny]

nieznacznie* (starop.) — będąc niewidoczne. [przypis redakcyjny]

Nie znajem nikakij Syrowatej (z ukr.) — nie znamy żadnej Syrowatej. [przypis redakcyjny]

nieznajomy* (starop.) — nieznany. [przypis redakcyjny]

Nie znam się ku tym — nie przyznaję się do tych. [przypis redakcyjny]

Nie z nawrócenia twego, Konstantynie, lecz z twych posagów (…) — Poeta idąc za powszechną tradycją, której bezpodstawność dopiero nowsze badania wykazały, mniemał, że ziemska władza papieży, państwo papieskie, polega na darowiźnie Konstantyna Wielkiego. [przypis redakcyjny]

nieznośny* — nie do zniesienia. [przypis redakcyjny]

nie zostawaj — nie zostawiaj, nie opuszczaj. [przypis redakcyjny]

niezręcznie — tu: nieładnie, niestosownie. [przypis redakcyjny]

niezręczny — tu: niekorzystny. [przypis redakcyjny]

nie zrozumie się (starop.) — [tu:] nie zgadza [się]. [przypis redakcyjny]

nie zstał się (starop.) — nie dojrzał. [przypis redakcyjny]

nie zstawa (starop.) — nie starcza. [przypis redakcyjny]

nie zwalała (starop.) — nie zgadzała się (nie pozwalała). [przypis redakcyjny]

nie zwoziło się (starop.) — nie uszło bezkarnie. [przypis redakcyjny]

niezwyczajny — niezwykły lub nienawykły do czegoś; tu: o skałach nienawykłych do samodzielnego poruszania się. [przypis redakcyjny]

Niezwykle surowo ocenia Uwagi prof. Askenazy… — jednak w rozprawie pt. Polityka Encyklopedystów („Studia historyczno-krytyczne”, Kraków 1897, str. 68–73) cieplej wyrażał się prof. Askenazy o Uwagach: „A jednak w tym ostatnim swym piśmie politycznym położył Rousseau wielką, niepożytą zasługę, zawarł w nim bowiem dobitnie i z niepospolitą mocą ideę nową naówczas a potężną i płodna. Jest nią idea narodowości”. — Dalej zarzuca przecież: „Niestety i tę nawet sympatyczną stronę Uwag zasłaniają niezwłocznie natchnienia doktrynerskie, pochodzące od Umowy społecznej”. — Uwagi swe o Uwagach zamyka podniesieniem jeszcze jednej, dodatniej strony: „Umiarkowany projekt podniesienia stanu włościańskiego i mieszczańskiego, w wykonalną obleczony formę, stanowi obok dzielnej apologii narodowości istotną wartość rad dla Polski, które „długo przeżyją, a przynajmniej przeżyć by powinny burzliwą metafizykę Umowy społecznej (Portalis)”. Również w przedmowie do Listów Rousseau'a nazywa Uwagi: „bądź co bądź niepospolitą polityczną improwizacją”…. [przypis redakcyjny]

nie zyskasz rozbitej kopiejki… — w znaczeniu: „złamanego grosza” (razbityj — po ros. złamany, stłuczony). [przypis redakcyjny]

Nigdy by w moje kopce wróg się nie mógł schować — Nigdy by ktoś z wrogiego stronnictwa (w tym wypadku Wacław) nie mógł potajemnie przebywać w granicach (kopce graniczne) mego majątku. [przypis redakcyjny]

Nigdy jej nie zapomnę… — przyjaciółka Wertera tu wspomniana nosi rysy p. Roussillon, którą Goethe sławi w swych poezjach, jako „Uranię”. [przypis redakcyjny]

Nigdy nie chciałem mirry. Zachowałem ją dla Jupiena i dla księżnej Marji de Guermantes — aluzja niezrozumiała i zdająca się świadczyć że obu tym osobom Proust przeznaczał w opowiadaniu swojem inną jeszcze rolę, niż ta którą w niem posiadają. [przypis redakcyjny]

nigdziej (daw.) — nigdzie. [przypis redakcyjny]

Nigdzie, zda się, ani w historii, ani w chwili obecnej nie nastąpiło ani nie następuje takie przemieszczenie i zwichnięcie wartości, jak w naszym nieszczęsnym narodzie — [w pierwodruku fragmentu „Skawa” nr 2, luty 1939:] Nigdzie, zda się, w historii nie nastąpiło takie przemieszczenie i zwichnięcie wartości, jak w naszym właśnie narodzie. [przypis redakcyjny]

nihil adeo malum est, quin boni mixturam habeat (łac.) — nie ma tego złego, co by nie miało przymieszki dobrego. [przypis redakcyjny]

Nihil est in intellectu, quod non fuerit in sensu — „Nie ma nic w intelekcie, co by nie było wprzód dane w zmysłowym wrażeniu. [przypis redakcyjny]

nihil gloriosius principe impune laeso (łac.) — nic wspanialszego nad władcę bezkarnie obrażonego. [przypis redakcyjny]

nihil interest, utrum ferro, an verbo occidas (łac.) — nie ma różnicy, żelazem czy językiem zabijasz. [przypis redakcyjny]

nihiliści (z łac. nihil: nic) — przeciwnicy ideowi określali w ten sposób radykalną młodzież rosyjską lat sześćdziesiątych XIX wieku, wrogą absolutyzmowi carskiemu i tradycyjnym normom społeczno-obyczajowym; zarzucano nihilistom, że nie uznają żadnych zasad i wartości (stąd ukuto nazwę); w literaturze zagranicznej nazywano często nihilistami rewolucjonistów rosyjskich. [przypis redakcyjny]

nihilominus (łac.) — jednakże. [przypis redakcyjny]

nihilominus (łac.) — mimo to, jednakże. [przypis redakcyjny]

Nijobe — forma wyrazu Niobe utworzona dla rytmu. [przypis redakcyjny]

Nijobie — forma wyrazu Niobe przekształconego tak dla rytmu; Nie dziwuję Nijobie: nie dziwię się Niobe; nie mam za złe Niobe. Niobe: w mit. gr. córka Tantala i żona króla tebańskiego Amfiona miała czternaścioro dzieci i wyśmiewała się z Latony, która miała tylko dwoje, Apolla i Artemidę. Latona nakazała swym dzieciom pomścić tę zniewagę i zamordować synów i córki Niobe. Niepocieszona Niobe zapłakała się na śmierć i została zamieniona w kamień, z którego płynęła woda przypominająca jej łzy. [przypis redakcyjny]

nikczemne — marne, liche. [przypis redakcyjny]

nikczemny — tu: nędzny, mizerny. [przypis redakcyjny]

Nike — w mitologii greckiej bogini zwycięstwa. [przypis redakcyjny]

Nikolo — Nikolo d'Este, ojciec Herkulesa. [przypis redakcyjny]

Nikozja — miasto na wyspie Cyprze. [przypis redakcyjny]

Nikt na Sejmie zasiadać nie może, tylko ten, kto na sejmikach był obrany i wziął instrukcją — określającą zakres pełnomocnictwa poselskiego, uchwaloną na sejmiku; instrukcją — dziś popr. forma B. lp: instrukcję. [przypis redakcyjny]

Nikt rozumnie nie może swojej mocy i woli nadawać umocowanemu od siebie do czynienia w ogólności o wszystkim (…) nikomu wolno nie jest wyrzekać się praw życia, przestać być człowiekiem, szkodzić sobie, zadawać sobie śmierć. — zatem prawomocność uchwały sejmowej zależy od otrzymania przez posłów upoważnienia do jej powzięcia od wyborców; zob. dalej rozwinięcie tej zasady; por. parlamentaryzm obecny: zasada pełnomocnictwa nieograniczonego, niekiedy (Szwajcaria) z możliwością odwołania się do wyborców; parlamentaryzm staropolski: wskazywanie posłowi przez sejmik przedmiotu i sposobu głosowania („mandat imperatywny”; lauda sejmikowe). [przypis redakcyjny]

nil restat (łac.) — nic nie pozostaje. [przypis redakcyjny]

nim czas raźniej machnie kosą — zanim przeminie życie, nim nadejdzie śmierć. Starożytni Grecy wyobrażali sobie czas (Chronosa) jako postać męską z sierpem w ręku. W czasach nowożytnych nawiązując do tej tradycji przedstawiano czas jako starca z kosą, kojarząc go z pojęciem śmierci. [przypis redakcyjny]

Nim dojechaliśmy do bramy fortecznej… — do r. 1866 Zamość, jako twierdza, otoczony był murami. [przypis redakcyjny]

nim dusze godne wniebowzięcia na wierzch tej góry zaczęły wędrować — Gdy według zasad świętego Kościoła żadna dusza błogosławioną być nie mogła, nim Chrystus śmiercią krzyżową zgładził grzechy świata, do tego czasu dusze nie wstępowały na górę czyśćcową, która tym tylko, co na nią wstępują, drogę błogości wiecznej zapewnia. [przypis redakcyjny]

nimfa (mit. gr.) — boginka zamieszkująca rzekę lub morze. W znaczeniu przenośnym nimfa oznacza piękną kobietę. [przypis redakcyjny]

Nimfy — bóstwa leśne i wodne. [przypis redakcyjny]

nim otarł oczy i serca mógł dowieść — „otarł” zam. „przetarł” (ze snu, ów wieśniak), serca mógł dowieść, zapewne: poczuć (uświadomić sobie) bicie własnego serca (w znacz. oprzytomnieć). [przypis redakcyjny]

nim pieśń moja (…) Greki (…) zaprowadziła — To jest, kiedy pisałem Tebaidę. [przypis redakcyjny]

nim przyszła na świat Beatryce nas przeznaczono na jej służebnice — Myśl tego wiersza jest taka: gdy przyszła na świat wiara, cztery cnoty świeckie stały się jej nieodstępnymi towarzyszkami i służebnicami; albowiem wiara nie jest zupełnie doskonałą, jeśli się i przez cnoty świeckie nie objawia. [przypis redakcyjny]

nim zstąpił do piekła Zbawiciel, tam nań czekając przez dwa roki siedział — Jan Chrzciciel będąc młodzieńcem żył na pustyni. Z rozkazu Heroda został ścięty na dwa lata przed śmiercią Chrystusa Pana i oczekiwał Zbawiciela, według słów legendy, przez ten czas w sieni piekieł. [przypis redakcyjny]

ninacz (daw.) — na nic. [przypis redakcyjny]

ni nacz (starop.) — na nic. [przypis redakcyjny]

Ni nacz więcej nie przygodzę (starop.) — na nic więcej się nie przydam. [przypis redakcyjny]

ninie (daw.) — teraz. [przypis redakcyjny]

Nino — rodem z miasta Pizy, sędzia obwodu Gallury w Sardynii. Był on krewnym Ugolina; przez niego wygnany z Pizy, połączył się z stronnictwem Gwelfów florenckich i wojował ze swoim rodzinnym miastem. Z tego powodu lękać się musiał poeta, ażeby go nie zastał w kręgu piekielnym między zdrajcami swego kraju. [przypis redakcyjny]

Ninus — król asyryjski, założyciel miasta Niniwy. [przypis redakcyjny]