Przypisy

papier welinowy — cienki, gładki papier wysokiej jakości. [przypis edytorski]

Papież Jan XXIII, własc. Antypapież Jan XXIII — Baldassare Cossa (ok. 1365–1419), jeden z 3 urzędujących ówcześnie papieży, tzw. obediencji pizańskiej, popierany przez część państw europejskich, w tym przez Polskę. W tym samym czasie w Rzymie papieżem był Grzegorz XII, a w Awinionie Benedykt XIII. Takie rozbicie władzy papieskiej nosiło nazwę wielkiej schizmy zachodniej i trwało od 1378 do 1417 r. Imię Jana XXIII przybrał w XX w. Angelo Giuseppe Roncalli (1881–1963), papież w latach 1958–1963. [przypis edytorski]

papież — Pius XI (1857–1939): nuncjusz apostolski w Polsce w latach 1919–1921, papież od 1922, od 1929 władca państwa Watykan, utworzonego na podst. traktatów laterańskich, zawartych z rządem Mussoliniego. [przypis edytorski]

papież — wówczas Pius IX, konserwatysta. [przypis edytorski]

papieżyca Joanna — legendarna kobieta, żyjąca rzekomo w IX w., która ukrywając swoją płeć, zdobyła wysoką pozycję kościelną i ostatecznie została papieżem. [przypis edytorski]

papieżyca — papieżyca Joanna, legendarna kobieta, żyjąca rzekomo w IX w., która ukrywając swoją płeć, zdobyła wysoką pozycję kościelną i ostatecznie została papieżem. [przypis edytorski]

papilot — kawałek zwiniętego papieru, na którym zakręca się loki. [przypis edytorski]

papiloty — kawałki papieru stosowane do zakręcania loków. [przypis edytorski]

papiloty — niewielkie kawałki zwiniętego papieru lub szmatek służące do zakręcania włosów; włosy nawinięte na takie ruloniki. [przypis edytorski]

papinek (daw.) — delikatniś; maminsynek. [przypis edytorski]

papirusy wypełnione pismem klinowym — w rzeczywistości pismem klinowym, używanym w starożytności na Bliskim Wschodzie, nie pisano na papirusie: złożone z klinów znaki tworzono, dociskając końcówkę rylca do powierzchni tabliczki z gliny. [przypis edytorski]

papiści (daw., pogardl.) — katolicy. [przypis edytorski]

papiści (pogardl.) — katolicy. [przypis edytorski]

papista — katolik, zwolennik papieża. [przypis edytorski]

papizm — tu: używane dawniej przez protestantów określenie katolicyzmu. [przypis edytorski]

papką i czapką — wyrażenie czapką, papką, chlebem i solą ludzi sobie niewolą oznacza jednanie sobie przyjaciół gościnnością, ale i zmuszanie ich do rewanżu. [przypis edytorski]

Papkin — bohater komedii Zemsta (1834 r.) Aleksandra Fredry; kłamliwy, błazeński i tchórzliwy samochwała. [przypis edytorski]

paplarstwo (daw.) — paplanina. [przypis edytorski]

Pappe satan! pappe satan! aleppe — wers rozpoczynający Pieśń VII części Piekło w Boskiej Komedii Dantego; pełni on funkcję inwokacji skierowanej do Szatana, formułę przyzywającą władcę piekieł albo niezrozumiałe przekleństwo, którym Pluton wita przybyszów (Dantego i Wergiliusza) w czwartym kręgu piekielnym, przeznaczonym dla skąpców i rozrzutników. Z trzech słów składających się na ów wers „satan” jest jedynym rzeczywiście istniejącym i rozpoznawalnym wyrazem; pozostałe są zniekształcone i różnie interpretowane. „Pape” może być kojarzone ze znaczeniem „ojciec”, zaś „aleppe” niektórzy badacze uznają za zdeformowane „alef”, czyli nazwę pierwszej litery hebrajskiego alfabetu. [przypis edytorski]

paproszyć — dziś: patroszyć. [przypis edytorski]

Papuas — przedstawiciel rdzennych plemion Nowej Gwinei. [przypis edytorski]

Papus i Lulianus — tradycyjnie: męczennicy żydowscy z II w., cadycy, którzy oddali swoje życia cesarzowi rzymskiemu Trajanowi, żeby uratować pozostałą społeczność żydowską. [przypis edytorski]

papuży — dziś popr.: papuzi. [przypis edytorski]

paquebot (fr.) — duży statek pasażerski. [przypis edytorski]

parą albo czterema końmi odniesie zwycięstwo w Olimpii — na igrzyskach olimpijskich. [przypis edytorski]

parabaza — fragment utworu, w którym autor zwraca się bezpośrednio do odbiorców. [przypis edytorski]

parabellum — rodzaj pistoletu. [przypis edytorski]

parabola (lit.) — przypowieść; obrazowa opowieść wprowadzająca niedosłowne treści poprzez określone zabiegi stylistyczne i znaczeniowe. [przypis edytorski]

parabola (mat.) — krzywa płaska będąca zbiorem punktów jednakowo odległych od stałej prostej (kierownicy paraboli) i od stałego punktu (ogniska paraboli). [przypis edytorski]

parabolanie — w starożytności członkowie chrześc. bractwa zajmującego się opieką nad chorymi i grzebaniem zmarłych; pochodzili głównie z dolnych warstw społ.; przez biskupów Aleksandrii wykorzystywani jako bojówki do zwalczania oponentów politycznych i religijnych; na rozkaz Cyryla dokonali pogromu dzielnicy żydowskiej, prawdopodobnie mieli udział w zamordowaniu Hypatii. [przypis edytorski]

parabola — przypowieść (jako gatunek literacki). [przypis edytorski]

parabola — przypowieść. [przypis edytorski]

parabola (z gr.) — przypowieść; opowieść wprowadzająca niedosłowne treści poprzez określone zabiegi stylistyczne i znaczeniowe. Często spotykana w Nowym Testamencie. [przypis edytorski]

parać (daw.) — łączyć, kojarzyć ze sobą. [przypis edytorski]

parać (daw.) — zajmować. [przypis edytorski]

parać się czymś (daw.) — praktykować (np. jakieś rzemiosło). [przypis edytorski]

parać się (przest.) — trudzić się, zajmować się. [przypis edytorski]

parać się — trudnić się, zajmować się. [przypis edytorski]

parać się — zajmować się czymś. [przypis edytorski]

parać się — zajmować się. [przypis edytorski]

parać się — zajmować się. [przypis edytorski]

Paracelsus (ok. 1493–1541) — lekarz i alchemik szwajcarski, jeden z twórców nowożytnej medycyny, zajmował się też wiedzą tajemną. [przypis edytorski]

Paracelsus (ok. 1493–1541) — własc. Phillippus von Hohenheim, lekarz uważany za twórcę nowożytnej medycyny, autor pism medycznych, przyrodniczych i filozoficznych. [przypis edytorski]

Paracelsus, właśc. Theophrastus Aureolus Bombastus von Hohenheim (1493–1541) — słynny lekarz, alchemik i filozof niem., zasłużony dla rozwoju nowożytnej chemii, jego renesansowa filozofia przyrody zawiera elementy naukowe, przeplatające się z dywagacjami astrologicznymi, alchemicznymi, mistyką i magią; autor dzieła Astronomia magna, sive philosophia magna, sive pbilosophia sagax. [przypis edytorski]

Paracelsus, właśc. Theophrastus Bombastus von Hohenheim (ok. 1493–1541) — szwajcarski lekarz, przyrodnik, alchemik i filozof, zwany ojcem medycyny nowożytnej; w dziele Liber de nymphis, sylphis, pygmaeis et salamadris, et de caeteris spiritibus (Księga o nimfach, sylfach, gnomach i salamandrach oraz tym podobnych duchach, 1566) podzielił mające ludzki wygląd istoty żywiołów na cztery rodzaje: wodne, czyli nimfy albo ondyny, powietrzne, czyli sylfy, podziemne gnomy oraz duchy ognia, czyli salamandry, do każdej kategorii dodając opowieści z nią związane. [przypis edytorski]

Paracelsus, właśc. Theophrastus Bombastus von Hohenheim (ok. 1493–1541) — szwajcarski lekarz, przyrodnik, alchemik i filozof, zwany ojcem medycyny nowożytnej; w dziele Liber de nymphis, sylphis, pygmaeis et salamadris, et de caeteris spiritibus (Księga o nimfach, sylfach, gnomach i salamandrach oraz tym podobnych duchach, 1566) podzielił mające ludzki wygląd istoty żywiołów na cztery rodzaje: wodne, czyli nimfy albo ondyny, powietrzne, czyli sylfy, podziemne gnomy oraz duchy ognia, czyli salamandry, do każdej kategorii dodając opowieści z nią związane. [przypis edytorski]

Paracelsus, właśc. Theophrastus Bombastus von Hohenheim (ok. 1493–1541) — szwajcarski lekarz, przyrodnik, alchemik i filozof, zwany ojcem medycyny nowożytnej. W dziele Liber de nymphis, sylphis, pygmaeis et salamadris, et de caeteris spiritibus (Księga o nimfach, sylfach, gnomach i salamandrach oraz tym podobnych duchach, 1566) podzielił mające ludzki wygląd istoty żywiołów na cztery rodzaje: wodne, czyli nimfy albo ondyny, powietrzne, czyli sylfy, podziemne gnomy oraz duchy ognia, czyli salamandry, do każdej kategorii dodając opowieści z nią związane. Ondyny miały poszukiwać miłości ludzkich mężczyzn, gdyż małżeństwo zapewnia im nieśmiertelną duszę. [przypis edytorski]

parada (daw. pot.) — wystawność, przepych, rarytas. [przypis edytorski]

parada — tu: uroczyste widowisko, przegląd, rewia. [przypis edytorski]

parada — w szermierce: odparcie ciosu. [przypis edytorski]

parada — wystawność, przepych. [przypis edytorski]

paradę robić z czegoś — popisywać się czymś, robić coś na pokaz. [przypis edytorski]

Paradepferd (niem.) — koń paradny. [przypis edytorski]

paradigma (łac.) — paradygmat, wzór, przykład. [przypis edytorski]

paradis artificiel (fr.) — sztuczny raj. [przypis edytorski]

Paradis artificiels (fr.) — Sztuczne raje. [przypis edytorski]

paradisium (łac.) — raj. [przypis edytorski]

paradne (daw.) — śmieszne, zabawne. [przypis edytorski]

paradnie (daw., pot.) — doskonale. [przypis edytorski]

paradnieś to waść przycytował — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika, znaczenie: paradnie to waść przycytowałeś; paradnie (daw.): świetnie, wyśmienicie. [przypis edytorski]

paradny (daw.) — zabawny, śmieszny. [przypis edytorski]

paradny (przestarz.) — reprezentacyjny, wspaniały. [przypis edytorski]

paradny — stosowany podczas uroczystości. [przypis edytorski]

paradoksy o kłamcy, który mówił, że kłamie, o Elektrze, która nie zna brata — dwa z paradoksów megarejskich, przypisywanych Eubulidesowi z Miletu (IV w. p.n.e.); paradoks kłamcy: jeśli kłamca mówi, że kłamie, to znaczy, że równocześnie kłamie i mówi prawdę; paradoks o Elektrze: kiedy przed Elektrą postawiono jej brata, Orestesa, z głową zasłoniętą płachtą i zapytano, czy zna tego człowieka, odpowiedziała, że nie zna, a zatem Elektra nie zna tego, kogo zna. [przypis edytorski]

paradoxum (łac.) — paradoks. [przypis edytorski]

paradyz (daw.) — galeria. [przypis edytorski]

paradyz (daw.) — najwyżej usytuowane i najtańsze miejsca w teatrze. [przypis edytorski]

paradyz (daw.; z fr. paradis: raj) — najwyżej usytuowane i najtańsze miejsca w teatrze a. cyrku; również: galeria, jaskółka. [przypis edytorski]

paradyz — najwyższa galeria w teatrze. [przypis edytorski]

paradyzowy (daw.) — rajski, z fr. paradis: raj. [przypis edytorski]

paradyz — raj. [przypis edytorski]

parafanały (z łac.) — właśc. paraphernalia; majątek osobisty żony, wniesiony przez nią w małżeństwo, ale nie zaliczający się do posagu; najczęściej stroje, meble i biżuteria. [przypis edytorski]

parafa — skrócona forma podpisu. [przypis edytorski]

parafią — dziś popr. forma B. lp: parafię. [przypis edytorski]

parafiański — związany z mieszkańcami wsi, pospolity, ograniczony, prowincjonalny. [przypis edytorski]

parafiaństwo (daw.) — cechy właściwe parafianom, osobom z prowincji; prowincjonalizm, zaściankowość. [przypis edytorski]

parafiańszczyzna (daw.) — zaściankowość, prowincjonalizm. [przypis edytorski]

parafianka (daw.) — osoba z prowincji. [przypis edytorski]

parafianka — tu: kobieta z prowincji. [przypis edytorski]

parafraza — swobodna fantazja instrumentalna na tematy z innych utworów. [przypis edytorski]

paragon (ang.) — wzór; np. paragon of virtue: wzór (wcielenie) cnót. [przypis edytorski]

paragon (przestarz.) — współzawodnictwo, rywalizacja. [przypis edytorski]

paragon — tu: porównanie. [przypis edytorski]

paragraf — dziś: akapit. [przypis edytorski]

paragraf, który głosi światu, że spotkanych Żydów trzeba oddać katu… — na terenie okupowanej Polski naziści wprowadzili nakaz wydawania ukrywających się Żydów. Dokładne daty wprowadzenia takiego nakazu mogą się różnić w zależności od konkretnej lokalizacji. W zamian za donos można było otrzymać wynagrodzenie pieniężne lub rzeczowe, np. 1 kg cukru. Wydane osoby żydowskie były mordowane od razu lub wysyłane do gett, więzień, obozów pracy, obozów koncentracyjnych lub obozów zagłady. [przypis edytorski]

Paraklet — z gr.: osoba wspomagająca kogoś przed sądem, obrońca, adwokat; w teologii chrześcijańskiej: wspomożyciel, orędownik; Duch Święty. [przypis edytorski]

paraklet — z gr.: osoba wspomagająca kogoś przed sądem, obrońca, adwokat; w teologii chrześcijańskiej: wspomożyciel, orędownik, jeden z tytułów Ducha Świętego. [przypis edytorski]

paraklet — z gr.: osoba wspomagająca kogoś przed sądem, obrońca, adwokat; w teologii: wspomożyciel, orędownik. [przypis edytorski]

parala — paraliż. [przypis edytorski]

paralela (daw.) — prosta a. płaszczyzna równoległa do innej. [przypis edytorski]

paralela — podobna, analogiczna cecha; także: zestawienie takich cech podczas porównywania. [przypis edytorski]

paralela — podobne, analogiczne cechy w porównywanych rzeczach lub ich zestawienie ze sobą. [przypis edytorski]

paralela — podobne cechy również ich zestawienie; paralelny: równorzędny, równoczesny. [przypis edytorski]

paralela — zestawienie podobnych, analogicznych cech podczas porównywania. [przypis edytorski]

paralelizm — równoległe występowanie jakichś cech lub zjawisk pod pewnymi względami podobnych; paralelizm psychologiczny: zgodność działania duszy i ciała, zbieżność w czasie faktów na płaszczyźnie materialnej i niematerialnej powodowana nie związkiem przyczynowym, lecz działaniem zewnętrznej siły, która ustaliła na samym początku bieg zdarzeń na obu płaszczyznach, tak żeby pasowały do siebie (w filozofii idea paralelizmu psychofizycznego w wersji tzw. „harmonii przedustawnej”, wprowadzonej przez Boga, jest dziełem Leibniza). [przypis edytorski]

paralelizm — symetria, zbieżność między dwoma porównywanymi zjawiskami. [przypis edytorski]

paralelka — równoległa klasa w szkole. [przypis edytorski]

paralelnie — równolegle. [przypis edytorski]

paralipomena — uzupełnienie, dodatki do tekstu, pominięte fragmenty tekstu, suplement. [przypis edytorski]

paraliż odjął mu władzę w lewej ręce i przechodził już do prawej (…) czarna melancholia niszczyła siły jego duszy i ciała zarazem — w innym oprac. tegoż tłumaczenia: „Bóle w biodrach przybrały na sile i odjęły mu władzę w prawej nodze, żwirowaty piasek zaczął kaleczyć mu pęcherz, chiragra powykrzywiała palce lewej ręki i zaczęła zagrażać palcom prawej, na koniec najczarniejsza melancholia zniszczyła siły jego duszy i ciała zarazem”. [przypis edytorski]