William Szekspir

Antoniusz i Kleopatra
Tragedia w pięciu aktach
tłum. Władysław Tarnawski

ISBN 978-83-288-6650-8





Wstęp



Część pierwsza. Antoniusz i Kleopatra Szekspira


I. Czas powstania i charakterystyka okresu

*Notatka w księgach cechu księgarzy.* Zewnętrznych danych do ustalenia chronologii dzieł Szekspira posiadamy bardzo niewiele. Z dramatów ogłoszono drukiem za jego życia mniej niż połowę, bo tylko 17. Znaczna część tych wydań nie pochodziła wcale od niego ani od kogoś będącego z nim w porozumieniu, gdyż nie było w interesie trupy, do której poeta należał, żeby utwory jego rozpowszechniały się w postaci książki. Były to więc często tzw. druki korsarskie, polegające na sporządzeniu w teatrze rękopisu lub dojściu do tego rękopisu inną drogą nieuczciwą. Zapewne jednak czasem ukazanie się takiego nieautoryzowanego wydania, w którym sztuka była okaleczona i nieraz na dobitkę popsuta dodatkami, powodowało ogłoszenie jej przez samego autora, naturalnie po odpowiedniej ilości przedstawień. O każdym wydaniu uwiadomiano cech księgarzy, w którego zapiskach mamy to uwidocznione. Ale nieraz po takim zgłoszeniu druk wcale nie następuje lub następuje dopiero po paru latach. Zdarzało się również, że zgłoszenie miało charakter negatywny, tj. służyło do udaremnienia korsarskiego wydania.

Nasz dramat, niedrukowany za życia poety, był prawdopodobnie mimo to zgłoszony w cechu księgarzy jako „książka pod tytułem Antoniusz i Kleopatra” w maju r. 1608, gdyż nie wiemy nic o żadnym utworze z tego czasu, który by mógł treścią odpowiadać podobnemu tytułowi. W takim razie zapewne stało się to za wiedzą samego Szekspira, gdyż wydawnictwo zapowiedział Edward Blount, księgarz, należący później do nakładców Folio z r. 1623, które, jak wiadomo, było dziełem dwóch przyjaciół poety i członków tej samej trupy, Heminge'a i Condella. Możliwe, iż mamy do czynienia z manewrem zabezpieczającym popularną na scenie sztukę przed przedsiębiorczością korsarskich wydawców.

W ten sposób posiadalibyśmy terminus ad quem. Jest to jednak wszystko. Poza tym jesteśmy zdani na kombinacje historyczno-literackie i probierze wewnętrzne, przede wszystkim natury metrycznej, a także stylistycznej.

*Metryka i styl.* Ukazanie się końcówek słabych, dotychczas prawie zupełnie nienapotykanych, i procent lekkich — doskonale zgadzają się z rejestrem cechu księgarzy, wskazując rzeczywiście na koniec trzeciego okresu twórczości Szekspira, na rok 1606 lub 1607, pomiędzy Makbetem, gdzie po raz pierwszy pojawiają się w znaczniejszej ilości końcówki lekkie, i Koriolanem lub w części tylko przez Szekspira napisanymi dramatami Tymon oraz Perykles. Na takie samo miejsce w chronologii wskazuje i styl, w którym odzwierciedla się osiągnięta przez poetę potęga myśli i wyobraźni. Treść nie może pomieścić się w ramach formy, nieraz ze szkodą dla jasności, jedno wyrażenie obrazowe ściga się i pląta z drugim, a zamiast porównań i tropów szczegółowo wypracowanych, zwykłych za młodych lat poety — kolejno błyskają i gasną liczne, krótkie, niezmiernie śmiałe i efektowne.

*Pokrewne tematem utwory w literaturze angielskiej przed Szekspirem.* Sam temat Antoniusza i Kleopatry był już przedtem niezmiernie popularny. Traktowano go jednak stale w sposób humanistyczny, a więc zachowując jedność czasu i miejsca, nikt też nawet nie mógł zamarzyć o przedstawieniu całego stosunku między triumwirem a królową Egiptu i walki jego z Oktawianem o panowanie nad światem. Już Jodelle, autor pierwszej tragedii francuskiej (1578), do której wybrał właśnie ten przedmiot, ogranicza się do samej katastrofy, a właściwie do jej części, przedstawionej przez Szekspira w akcie V. Drugą taką francuską tragedię przetłumaczyła w r. 1592 na język angielski hrabina Pembroke, siostra słynnego sir Filipa Sidney.

Był to Marek Antoniusz Garniera. W dwa lata później ogłasza Samuel Daniel swoją Tragedię o Kleopatrze, również utrzymaną w tonie klasycznym i nieprzeznaczoną dla sceny. I on nie wyszedł poza katastrofę. O śmierci Antoniusza opowiada w jego sztuce *Dercetas* (w I, 2) w 100 wierszach z górą. Natomiast nie utrzymał Daniel jedności akcji, wprowadzając za Plutarchem, który był i jego źródłem, rzeczy dość luźnie związane z losami królowej, a także — wbrew starożytnej poetyce — śmierć jej przedstawił na scenie. Niezbyt zręcznie wprowadza motyw miłości *Dolabelli* ku *Kleopatrze*, którą ten listownie uwiadamia o swych uczuciach, a równocześnie o zamiarze *Cezara*, aby ozdobić jej osobą swój triumf. Wówczas *Kleopatra* powiada, że wdzięczna mu jest za miłość i za list, bo list zawczasu ją przestrzega przed niebezpieczeństwem, ale co do miłości — „to musi umrzeć jego dłużniczką, bo Kleopatra już nie może kochać” (IV, 2). Wiele miejsca poświęca Daniel i śmierci *Cezariona*, którego czyni młodzieńcem, rokującym świetne nadzieje i marzącym o zemście nad Rzymem. Także los innego syna *Kleopatry* oraz los nauczyciela, który go zdradził, zajmuje Daniela. Wiersz rymowany wedle schematu *abab* bynajmniej nie przyczynia się do wartości dramatu, bo widać, że autorowi czasem robi trudności. Na wzór Seneki wplatane gęsto morały nużą, a chóry miejscami, wbrew intencji autora, działają komicznie. Nawiasem mówiąc, w wierszu do czytelnika, dodanym do wydania z r. 1607, słowa o „dziwnych czasach, przepełnionych masą utworów tego rodzaju” bodaj czy nie odnoszą się do dramatu Szekspira.

Bez wątpienia sztuka Daniela nie wywarła na wielkiego poetę wrażenia, jakkolwiek liczne przedruki świadczą o jej popularności. Mogła jednak zwrócić jego uwagę na temat, znany mu z Plutarcha. Niedoskonałości i usterki pseudoklasycznej Kleopatry siłą kontrastu mogły Szekspirowi podsunąć myśl opracowania tego samego przedmiotu w duchu sceny ludowej, a więc w formie olbrzymiego obrazu psychologiczno-historycznego. Naturalnie, do stawiania podobnej hipotezy trzeba by jeszcze jakichś realnych danych.

Oktawia Brandona, drukowana w r. 1598, nie odegrała tu żadnej roli. Sztuka ta, również pseudoklasyczna, przedstawia właśnie tę część historii triumwira, którą Szekspir rozmyślnie częściowo pominął, częściowo pozostawił w półcieniu.

*Utwory Szekspira zaczerpnięte z Plutarcha.* Tak więc, biorąc rzeczy realnie, za punkt wyjścia poety musimy uznać lekturę Plutarcha, z którego poprzednio zaczerpnął treść do Juliusza Cezara (na pewno 1600 lub 1601). Możliwe, że już w czasie pisania tej tragedii, zawierającej wzmianki o rozpustnym życiu Antoniusza, powziął zamiar udramatyzowania dalszej jego historii, ale go odkładał ze względu na inne prace i na brak odpowiedniego nastroju. O kilkoletniej przerwie między oboma utworami w braku innych danych świadczyłaby i pewna różnica w charakterystyce triumwira, do której jeszcze wrócimy. Zapewne Szekspir po przerwie tej ponownie zajął się lekturą Plutarcha. Jej owocem był również Koriolan, a Żywot Antoniusza mógł dostarczyć także impulsu do napisania Tymona, opartego zresztą na innym źródle.

Jako rok powstania Antoniusza i Kleopatry krytycy oznaczają zwykle 1607. Z pewnego względu powiedziałbym raczej: początek r. 1607 lub koniec 1606

*Cyrograf Barnesa.* Dnia 2 lutego 1607 r. grano przed królową tragedię Barnaby Barnesa pt. Cyrograf. Jej autor, znany, jak mówi Creizenach, bardziej ze swego zbrodniczego trybu życia niż z wierszy lirycznych, spekulował widocznie na antykatolicki nastrój publiczności, gdyż za temat swej sztuki wybrał dzieje najgorszego z papieży, Aleksandra VI. Nie zadowolił się jednakże jego historycznymi zbrodniami, chociaż Guicciardini, z którego czerpał i któremu w dramacie dał rolę chóru, już i tak dość czarno je odmalował. Uzupełnił włoskiego historyka protestanckimi baśniami, bardzo w owym czasie rozpowszechnionymi, o tym, jak to Aleksander zapisał duszę diabłu, aby za tę cenę zasiąść na Stolicy Piotrowej, i jak go diabeł chytrze oszukał co do czasu pontyfikatu, a więc i życia. Prócz tego, wychodząc z zasady, że dobrego nigdy nie za dużo, dodał od siebie parę zbrodni Borgiów, znęcając się zwłaszcza nad niewinną prawdopodobnie córką Aleksandra, Lukrecją.

W sztuce tej jest jedna ciekawa scena, przedstawiająca zgładzenie *Astora Manfredi* i jego brata. Chłopców tych, ograbionych z ich posiadłości i wziętych w niewolę przez straszliwego swego syna, *Cezara*, chce *Aleksander* zamordować w ten sposób, ażeby dać śmierci ich pozór naturalnej — wskutek nagłego ochłodzenia się po grze w tenis. Uśpiwszy ich przy pomocy jakiegoś środka, przynosi dwie żmije nilowe i przykłada je nieszczęśliwym do piersi. Zarówno Bernardo, sługa i wspólnik zbrodni *Aleksandra*, jak i on sam wypowiadają przedtem swoje żale nad niewinnymi pacholętami, które przez sen mówią o niebie i o aniołach.

*Bernardo* mówi, że choć ma twarde serce, wzdycha nad *Astorem* i jego bratem, a oto monolog mordercy:


Zbudź się, Astorze, zbudź się! Zbudź, Filippo!
Nie, wszystko pewne i bezpieczne, *był to*
*Sen tylko*…
Więc wyjdźcie na wierzch, *ptaszki Kleopatry*
Egiptu dumny namuł was utuczył,
Gdzie Nil ramiony siedmiu mknie ku morzu,
Lecz dziś już schudłyście, więc się pożywcie
Na tych książęcych piersiach. Ptolemeja
Małżonka wielkiej sławy dostępuje,
Wskazując pięknym tym bliźniakom z książąt
Plemienia drogę śmierci, wy zaś, wdzięczne
Chłopięta, wy, rywale Kleopatry,
Podzielcie zgon i los jej. I cóż, dumne
*Robaki*? Jak smakuje krew książęca?
Spęczniały łotry. No, do swego gniazda!
Czy nie ma śladu, że tu ssały żmije?
Nie, wszystko czyste i bezpieczne. Dobrze,
Dobranoc, piękni chłopcy.

Zarówno słowa *Bernarda*, jak i cała sytuacja — z pominięciem żmij nilowych — przypominają opowiadanie *Tyrrela* o zamordowaniu bratanków *Ryszarda III* w dramacie historycznym Szekspira (IV, 3). Pierwsze zdanie rozstrzelone w druku jest reminiscencją — i to dość niewłaściwie zastosowaną — ze słynnego monologu tegoż *Ryszarda* w V, 3. Echa tegoż monologu dźwięczą i w początkowych zwrotach 4 sceny I aktu Cyrografu, gdzie *Aleksander* mówi — naturalnie bez świadków:


Lecz, Aleksandrze, twe sumienie nie jest
Sumieniem; jeśli jest sumieniem, jest to
Sumienie trędowate i skażone.
Lecz jak to? Masz być tchórzem przez sumienie?

Przychodzi na myśl i monolog *Hamleta* „Być albo nie być…” — tylko wyraz conscience najprawdopodobniej nie znaczy tam „sumienie”, lecz „świadomość”.

Widzimy więc, że Szekspir, w owych czasach sławny i uznany już za najwybitniejszego współczesnego dramaturga, wywarł pewien wpływ na Barnesa. Czy i owo morderstwo w Cyrografie nie było naśladowaniem sceny szekspirowskiej? Jego autor, polujący na silne efekty, zapewne zupełnie świadomie przyswoił sobie motyw wielkiego kolegi. Zaznaczyć muszę nawiasem, że wydawca Cyrografu w Materialien zur Kunde des älteren englischen Dramas (Londyn, Lipsk, Louvain), Mc. Kerrow, mówi w nocie: „Warto może nadmienić, że około tego czasu powstał Antoniusz i Kleopatra, prawdopodobnie zanim ten dramat wydrukowano, jeżeli nie przed jego pierwszym przedstawieniem. Nie ma jednak powodu do przypuszczenia, że tu jest jakaś aluzja do niego”.

W przeciwieństwie do ogółu elżbietańskich dramaturgów Barnes, jak zaznacza, sztukę swoją przed drukiem rozszerzył i uzupełnił. Byłoby więc nawet możliwe, że zapoznawszy się w tym czasie z Antoniuszem i Kleopatrą odpowiednio zmienił scenę zamordowania chłopców.

Nic pewnego nie mogę powiedzieć, gdyż wymagałoby to poznania przedtem wszystkich źródeł, z jakich Barnes korzystał, a te nie są dla mnie obecnie dostępne. W każdym razie sądzę, że mamy tu nie aluzję do Szekspira, lecz zależność od niego. Aleksander trzykrotnie żmije nazywa robakami, tak, jak wieśniak (clown) w Antoniuszu. I dziwna, poufała nazwa „ptaszków Kleopatry” trąci nieco tą sceną. Ponieważ zaś aktorzy grający role clownów z reguły czynili dodatki i tekst rozszerzali — nieraz z wielką szkodą dla całości — mógł był ją Barnes nawet usłyszeć w sztuce Szekspira.

Bądź co bądź, podobieństwo nie jest przypadkowe, a stroną zapożyczającą się nie był Szekspir, który samobójstwo Kleopatry miał w swoim źródle. Z tego względu sądziłbym, że dramat grany był już najpóźniej w styczniu 1607 r., a może jeszcze w 1606.

*Antoniusz i Kleopatra a inne dzieła Szekspira tej epoki.* Od Juliusza Cezara, z którym łączy się treścią, dzieli go cała przepaść różnic nastroju, poglądów i stylu. Różni się i od Koriolana, z którym sąsiaduje chronologicznie i ma wspólne rzymskie środowisko. Bajeczny Rzym z pierwszych czasów rzeczypospolitej ze swą prostotą obyczajów i cnotami tak odbija kolorytem od Antoniusza i Kleopatry, że wybór tematu można by tu przypisać świadomemu lub nieświadomemu pociągowi do przedstawiania kontrastów. Daleko więcej cech wspólnych posiada z Tymonem, którego bohater rywalizuje z *Antoniuszem* w hojności i zamiłowaniu do przepychu w pierwszej części sztuki, w drugiej zaś, doświadczywszy podobnie jak triumwir niestałości przyjaciół, i jak on przez nich opuszczony, popada w mizantropię. Parokrotnie też wygłasza on ostre potępienie żądz cielesnych i zmysłowości, wynikające niewątpliwe także z toku naszego dramatu, ale niewypowiedziane w nim wyraźnie, częścią przez sympatię poety do swoich bohaterów, częścią przez obawę, aby tej sympatii nie stracili u widzów. Dużo pokrewnych żywiołów znajdujemy też w Troilusie i Kressydzie, ponurej komedii, najprawdopodobniej w tym samym czasie powtórnie opracowanej. Bliski czasem powstania Perykles należy już duchem do innej, ostatniej epoki twórczości poety .

Pozostawiając zupełnie na boku Peryklesa, musimy stwierdzić, że z pozostałymi dramatami z tego czasu, między innymi także z bezpośrednio przed Antoniuszem powstałym Makbetem, łączy naszą tragedię jedna cecha: studium namiętności, która opanowuje całego człowieka, wypacza charakter i ofiarę swą doprowadza do tragicznego końca.

U wstępu do trzeciej epoki Szekspira stoi Hamlet, gdzie (I, 4) napotykamy znamienny ustęp, włożony w usta bohaterowi z powodu duńskiego pijaństwa, a wypowiadający głęboką myśl o jednej wadzie, z wolna rozrastającej się i zatruwającej duszę, zdolnej w ten sposób zrównoważyć wszystkie cnoty i zniszczyć całość. Słowa te są jakby zapowiedzią szeregu dramatów, rozwijających myśl *Hamleta* w studiach psychologicznych nad poszczególnymi namiętnościami: Łatwowierny a gwałtowny *Otello* daje sobie zaszczepić zarazek zazdrości, który doprowadza go do zbrodni i do zburzenia własnego szczęścia. Szlachetny *Makbet* pod wpływem żądzy wyniesienia — z dzielnego obrońcy ojczyzny i wiernego pod danego staje się królobójcą, tyranem i okrutnikiem. Bohaterski *Koriolan* przez niepohamowaną dumę dopuszcza się zdrady ojczyzny. W szeregu tych postaci tragicznych stoi i *Antoniusz*, którego gubi żądza użycia, niedająca się, jak powiedział Goethe w zastosowaniu do naszego dramatu, pogodzić z czynem.

Druga grupa tragedii tej epoki ma inny przedmiot. Zajmują się one wewnętrznymi procesami jednostki, głównie w świetle stosunku jej do świata i otoczenia. Kto nie umiał tego stosunku odpowiednio ukształtować, kto oparł go na mylnych przesłankach, tego czeka cierpienie, a często i zguba. Życie wyleczy go z iluzji, przy czym najczęściej „operacja uda się, a pacjent umrze”. *Lear* w zaślepieniu zdziecinniałego starca wziął za dobrą monetę puste frazesy starszych córek, a odtrącił nielitościwie najmłodszą, która „kochała i milczała”. Zapłaci za to piekielnymi cierpieniami, obłędem, a wreszcie śmiercią. *Tymon* widział szczęście w tym, aby na prawo i na lewo garściami rozrzucać dobrodziejstwa, licząc na to, że w potrzebie obdarzeni nimi będą mu pomocni. Przyszła potrzeba — i okazało się, że budował na piasku. Toteż przyjaciel całego świata popadnie w drugą ostateczność, w straszliwą nienawiść do ludzkości, a ta nienawiść go zabije.

I z tymi utworami tragedia nasza blisko jest spokrewniona. Bo powodem zguby *Antoniusza* obok jego niepohamowanej żądzy użycia jest również nieznajomość ludzi.


Nie znała miary jego szczodrobliwość,
Jesienią była, w miarę dojrzewania
Płodniejszą z każdym dniem…
…Wyspy i królestwa były
Sztukami złota, które on upuszczał
Z kieszeni…

Ale gdy przyszła chwila próby, opuścili go wszyscy krom kilku maluczkich. Co więcej, nawet ta czarodziejka, dla której przegrał wojnę o posiadanie świata, której poświęcił wszystko, małodusznie pragnie ocalić się bez względu na niego, nie umie zdobyć się na dumne ἀποθανεῖν, aż dopiero, gdy on pierwszy wskaże jej drogę, zapragnie połączenia poza grobem, a bodźca doda jej strach przed hańbą i poniżeniem.

Z wyborem podobnych tematów idzie w parze pewna gorycz, zapewne zrodzona z dokładniejszego a dojrzałego przyjrzenia się światowi i ludziom, może i z osobistych rozczarowań, o których jeszcze pomówimy niżej. Gorycz ta przesiąka i do komedii tego okresu, przenosząc do nich te same tematy. W Miarce za miarkę cnotliwy i surowy *Angelo*, opanowany zmysłową żądzą, popełnia haniebne czyny i zawodzi zaufanie, jakie w nim pokładał jego książę. Jeżeli, zgodnie z charakterem komedii, uzyskał przebaczenie, to czujemy, że jest to jedno z owych nieumotywowanych i łatwych przebaczeń, w jakie obfitują dramaty Szekspira i jego współczesnych. Młody *Troilus*, natura szczera, szlachetna i bohaterska, zawierzył przysięgom kobiety, a jego ukochana okazuje się — mówiąc nie po szekspirowsku — wietrznicą bez serca. I z tą dziwną tragikomedią dramat nasz ma wiele pokrewieństwa. Tylko że tam rolę starożytnego chóru gra zimny a mądry *Ulisses* — tu *Enobarbus*, człowiek lichy i sam zarażony hedonizmem.

Niewesoły jest świat utworów Szekspira z tej epoki. Ale już czasem daje odczuć się podmuch nowej, której godłem będzie tout comprendre c'est tout pardonner. Na duchowym obliczu poety błyśnie nieraz przelotnie wyrozumiały uśmiech autora Burzy i Opowieści zimowej.

Wracając do cech epoki trzeciej, nie będę długo zatrzymywać się nad subtelnością psychologicznej analizy i wytrawnością sądu, bo o tych czytelnik łatwo sam sobie wyrobi pojęcie. Ale należy do nich również potężne rozhukanie wyobraźni, do którego odnoszą się słowa Bena Jonsona: sufflaminandus est . Objawia się ono w większym stopniu dopiero w drugiej połowie okresu, powodując pewną luźność dramatycznej budowy. Szekspir w Otellu, zapewne nieco wcześniejszym, z żelazną konsekwencją odrzuca wszelkie uboczne motywy, a w Makbecie, może bezpośrednio sąsiadującym z Antoniuszem i Kleopatrą, umie zdobyć się na idealną nieledwie jedność wewnętrzną i nie dodać prawie ani jednego zbytecznego wyrazu. Inne jednak utwory z tego czasu przeładowuje wspaniale wypracowanymi szczegółami. I jeżeli nawet są one zbędne, a dla dzieł jako dla całości szkodliwe, to przecież nie wyrzeklibyśmy się ich za żadną cenę. Idei jedności dramatycznej nie poświęcilibyśmy monologu Być albo nie być — który przecież jest tylko rodzajem lirycznej parabazy, pochodzącej nie od Hamleta, lecz od Szekspira, a pozbawionej organicznego związku z dramatem — nie poświęcilibyśmy głębokich refleksji Ulissesa w Troilusie i Kressydzie, nie poświęcilibyśmy tego, co w Antoniuszu i Kleopatrze, jak np. epizod *Pompejusza*, jest luźnie tylko związane z całością. Bo nie ulega wątpliwości, że poeta ze swego źródła wziął za dużo, przekraczając wskutek tego normalne rozmiary dramatu i niekiedy rozpraszając uwagę widza czy czytelnika, który nie czuje się wtedy zdolnym do skupienia jej na wypadkach i postaciach pierwszego planu.

O metryce i o stylu będzie jeszcze mowa w drugiej części Wstępu.


II. Traktowanie materiału

*Rozmiary tragedii.* Jeżeli Antoniusz i Kleopatra nie jest najdłuższym utworem dramatycznym Szekspira, jak twierdzą niektórzy krytycy, to w każdym razie należy do najdłuższych, zawiera bowiem w angielskim tekście 3964 wierszy. Szekspir puszcza śmiało wodze swej wyobraźni, nie krępuje się niczym, zapuszcza się w epizody, wpadając w szczodrość, którą wypadałoby czasem nazwać epicką. Ale po bliższym rozważeniu ich celowości niepodobna nie przyjść do przekonania, że wszystko, co pozornie z treścią nie jest związane lub tylko luźnie z nią się łączy, służy do charakterystyki osób lub epoki i, o ile wzniesiemy się ponad ciasny punkt widzenia klasycznej czy pseudoklasycznej poetyki, jest organiczną częścią całości. O pewnych wyjątkach pomówimy później.

Bądź co bądź, tragedia byłaby bez pewnych skróceń na scenie za długa. Wybitny znawca dramatu nowożytnego, Creizenach, przypuszcza, że Antoniusza i Kleopatrę wydrukowano w Folio z 1623 r. z pełnego rękopisu Szekspira, sporządzonego z myślą o druku, a nie o scenie, bo dla teatru istniały specjalne wersje, mniej obszerne. I jakkolwiek hipotezy tej nie wspierają żadne dane zewnętrzne, nosi ona wszelkie cechy prawdopodobieństwa.

W każdym razie powodem tej obfitości akcji i postaci jest niewątpliwie Plutarch, na którym opierał się Szekspir. Ale życiorys Antoniusza u Plutarcha był tak obszerny, że w każdym razie trzeba było bardzo wiele z niego odrzucić. Toteż poeta korzysta tu ze starożytnego autora o wiele swobodniej niż w dwóch innych swoich dramatach rzymskich, również z niego zaczerpniętych.

*Antoniusz Plutarcha a tragedia Szekspira.* Spróbujmy, o ile możności krótko, przedstawić stosunek poety do materiału, jaki znalazł w Plutarchu.

*Antoniusz przed spotkaniem z Kleopatrą.* Dzieje pożycia triumwira z królową egipską zaczynają się u Plutarcha w rozdziale 25 (wszystkich jest 88) i obejmują historię lat z górą czternastu. Z poprzednich 24 Szekspir wziął bardzo niewiele, bo zaledwie parę drobnych rysów, zużytkowanych w charakterystyce swego bohatera, jak np. z rozdziału 17 opis fizycznej wytrzymałości Antoniusza po klęsce pod Mutiną. Hazlitt zwraca uwagę na celowość tego ustępu, wprowadzonego dla kontrastu z przepychem i zniewieściałością aleksandryjskiego trybu życia.

Dalszy materiał musiał poeta dostosować do rozmiarów 5-aktowej sztuki. Dawniej radził sobie w ten sposób, że rozkładał treść na dwie lub trzy części, tworząc w gruncie rzeczy jakiś potwornych rozmiarów dramat w 10 lub 15 aktach. Ale podobny eksperyment był wykluczony w czasach dojrzałości geniusza dramatycznego. Trzeba więc było to, co niepotrzebne, odrzucić, a resztę ścieśnić w taki sposób, ażeby nabrała pewnej jednolitości i pozorów bezpośredniego następowania po sobie wypadków.

I druga jeszcze myśl przyświecała poecie: Musiał dostosować postaci do wymogów dramatu, a więc usunąć rysy, które mogłyby je pozbawić sympatii widza. Dotyczy to przede wszystkim Antoniusza, odmalowanego u Plutarcha bardzo ujemnie, podczas gdy Cezar (August) wygląda o wiele sympatyczniej. Ale też Plutarch miał w pamięci, że Cezar był tym, który skołataną nawę państwa rzymskiego zawiódł do bezpiecznego portu, na Antoniusza zaś mógł zapatrywać się z punktu widzenia rzymskiego urzędnika, z punktu widzenia napisanej ku uczczeniu zwycięstwa pod Akcjum ody Horacego Nunc est bibendum, nunc pede libero. Szekspir takich względów nie miał. Owszem, przyzwyczajony był — w duchu Odrodzenia, którego odzwierciedleniem jest cała literatura elżbietańska — pomijać zupełnie prawie motyw szczęścia lub niedoli społeczeństw, zależnych niewątpliwie od czynów takich protagonistów historii, jak August lub Antoniusz. Motyw ten istniał dla niego w utworach zaczerpniętych z dziejów angielskich i dyktował mu czasem takie sceny, jak II, 5 w trzeciej części Henryka VI, ale nawet w obrazie walk Białej i Czerwonej Róży nie doprowadził poety do bezwzględnego potępienia obu stron wojujących. Pozwolił mu też pominąć wszystkie dobre strony rządów Ryszarda III. Toteż Szekspir w przedstawianiu wielkich tego świata prawie nie zna sympatii płynących z oceny historycznej działalności człowieka, który np. mógł dojść do władzy w sposób występny, splamić się szeregiem zbrodniczych czynów, a mimo to zapewnić krajowi dobrobyt i pomyślny rozwój.

Cezar u niego musiał stać się zimnym, obłudnym dyplomatą, poświęcającym swoim osobistym celom wszystko i wszystkich, nawet rodzoną siostrę. A musiał dlatego, że sympatia poety jest po stronie *Antoniusza*. Może powodem jej było wyposażenie go w pewne własne rysy charakteru, ale na pewno decydującą rolę odegrał wzgląd na konieczność obudzenia współczucia w widzach. W tym kierunku Plutarch niedaleko byłby go zaprowadził. Trzeba więc było zatrzeć rysy okrucieństwa, chciwości, dziecinnej nieraz rozrzutności, patrzenia przez palce na ohydne nadużycia swoich kreatur, itd. Dla umotywowania końca kochanka Kleopatry wystarczało pozostawić żądzę użycia, zmysłowość, nierozwagę, zatykanie uszu na dobrą radę, wreszcie dwulicowość w polityce. A i obraz królowej Egiptu musiał wypaść inaczej niż u Plutarcha, który i tak nieco łaskawszy jest dla niej niż inni starożytni pisarze. Obraz ten musiał bowiem złączyć w sobie cały szereg rysów najróżnorodniejszych, częściowo nawet sprzecznych, a tworzących jednolitą całość. Musiał być w zasadzie zgodny z tym, co zapisała historia, a równocześnie pociągającym i — dla publiczności.

*Pierwsze spotkanie z Kleopatrą. Życie w Aleksandrii. Odjazd z Egiptu.* Takie więc zadania stały przed Szekspirem, gdy przystępował do wyboru dla siebie materiału i do jego uporządkowania. Chcąc swoim zwyczajem — a równocześnie zgodnie z techniką elżbietańską — przedstawić całą historię, idąc jednak przy tym w kierunku ścieśnienia i przybliżenia do siebie wypadków, usunął pierwsze spotkanie *Antoniusza* z *Kleopatrą* poza ramy akcji, włączając je do dramatu w formie wspaniałego opowiadania Enobarba (II, 3; w Plutarchu rozdziały 25–27). Opis życia w Aleksandrii i zawarte w dwóch następnych rozdziałach anegdoty zużytkował częściowo w szeregu rozsypanych po dramacie obrazków. Akcję rozpoczął od przybycia do Aleksandrii posłów, donoszących o wojnie peruzjańskiej i klęskach w Partii, wreszcie o śmierci Fulwii (I, 2), dodając do tego od siebie przepyszną scenę pożegnania z *Kleopatrą* (I, 3). Pominął szczegół, że Antoniusz początkowo z Egiptu udał się do Fenicji w zamiarze przedsięwzięcia wyprawy przeciw Partom. Ta okoliczność przemawiałaby za tym, że poeta już wtedy postanowił nie przedstawiać nieszczęśliwej wojny z królem Fraatesem. Do tego aktu dodał jeszcze dwie sceny, służące celom ekspozycji i charakterystyki.

*Układ z Cezarem. Małżeństwo z Oktawią. Układ z Pompejuszem.* Na początku aktu drugiego, jakby dla zaznaczenia, że rozpoczyna się przygotowany już epizod *Pompejusza*, wyprowadził tego małego syna wielkiego ojca wraz z jego stronnikami na scenę. Dopiero potem wrócił do wątku Plutarcha, tj. do układu *Antoniusza* z *Cezarem* i mającego ich zgodę ugruntować małżeństwa (II, 2, 3; Plut. 30, 31), i tu już dodał scenę z wieszczbiarzem z rozdziału 33, którą zresztą z nadzwyczajną werwą przygotował żartobliwą introdukcją w akcie I, sc. 2. Wplótł następnie jedną scenę w Aleksandrii, a rozdział 32, tj. zawarcie umowy z *Pompejuszem* i ucztę na jego admiralskim okręcie oraz niezwykle charakterystyczny incydens z *Menasem*, przedstawił con amore w II, 6 i II, 7. Szczegóły pobytu Antoniusza w Atenach pominął.

*Wyprawa do Partii.* Pierwszą scenę aktu trzeciego poświęcił zwycięstwom *Wentydiusza* nad Partami (Plut. 34). Ten jeden epizod wydaje się zbyteczny. Budzi on podejrzenie, że Szekspir miał przecież zamiar wpleść w swą sztukę boje bohatera swego z Fraatesem, przedstawiające zresztą dobry materiał do szeregu scen wysoce dramatycznych i malujących charakter Antoniusza. Zapewne jednak zorientował się, że wiele rysów wspólnych, jakie dzieliłyby one z ostateczną katastrofą, osłabiłoby potem jej efekty; wyrzucił więc wyprawę na Partów i żałosny odwrót spod Fraaty poza nawias. Pozostawił jednak napisaną już zapewne scenę 1 aktu III częścią ze względu na efekt sceniczny, częścią jako uzupełniającą znakomicie obraz epoki. Wraz z ową wojną odpadł epizod o podstępnym uwięzieniu głównego winowajcy klęski, króla armeńskiego Artawazdesa, i o triumfie nad nim, odbytym w Aleksandrii, rzucający bardzo niekorzystne światło na charakter bohatera. W ten sposób Szekspir pozbył się 16 rozdziałów Plutarcha (37–52).

*Zerwanie z Oktawią i Cezarem. Powrót do Kleopatry.* Pominął dalej relację o nieporozumieniu Antoniusza z Cezarem jeszcze przed wyruszeniem pierwszego do Azji, zażegnanym przez Oktawię (Plut. 35). Natomiast w II, 2 przedstawił był już jej rozstanie z bratem i nieszczere zapewnienia przyjaźni obu władców świata przy tej sposobności. W scenie następnej uzupełnił wątek dramatu i charakterystykę Kleopatry (która w tym wypadku jest typową przedstawicielką swej płci) ciekawym motywem, zapożyczonym z kroniki skandalicznej dworu Elżbiety. W III, 4 krótko skreślił rozstanie *Antoniusza* z żoną, z niezwykłym taktem artystycznym usuwając wzmianki o dzieciach, które wyszłyby na szkodę postaci bohatera. W ogóle trudno odnieść z tej sceny wrażenie, że pożycie z Oktawią trwało około trzech lat, a owocem jego była córka i drugie dziecko, w chwili pożegnania się małżonków na zawsze — jeszcze nieurodzone (Plut. 35). Zgodnie ze swoim planem, wedle którego *Antoniusz* od razu w chwili zawarcia układu i małżeństwa z siostrą współzawodnika ma zamiar wrócić do *Kleopatry* (II, 3), pominął szczegóły odnoszące się do powtórnego nawiązania z nią stosunku (Plut. 36), ponieważ zaś *Oktawię* traktował jako postać drugorzędną i nie myślał odwracać uwagi widza od głównych wypadków, postąpił tak samo z relacją Plutarcha malującą szlachetne postępowanie opuszczonej, która nie chciała zgodnie z wolą Cezara wyprowadzić się z rzymskiego domu Antoniusza (54), aż ostatecznie musiała z niego ustąpić na wyraźny rozkaz nieobecnego męża (57), ale nadal z pełnym poświęceniem opiekowała się jego dziećmi, także z pierwszego małżeństwa (tamże). Powodował się tu równocześnie koniecznością skracania wątku i obawą zupełnego pozbawienia *Antoniusza* sympatii w oczach widza. Usunął również wszelkie próby pogodzenia małżonków, przedsiębrane przez wspólnych przyjaciół (Plut. 53, 59).

*Bitwa pod Akcjum.* W scenie 5 i 6 III aktu przedstawił niezbędne ze względu na dalszą akcję wypadki historyczne, które poprzedziły ostateczną rozprawę między współzawodnikami, tj. klęskę i śmierć *Pompejusza* oraz odsunięcie od władzy *Lepida* (55). W myśl swej techniki dramatycznej, ścieśniającej o ile możności wypadki i unikającej zbytecznej zwłoki, odrzucił główną, moim zdaniem, przyczynę klęski Antoniusza, tj. odłożenie wojny i danie Cezarowi czasu do poczynienia dostatecznych zbrojeń (Plut. 58). Ale zaważył tu i inny zwyczaj: Oto powody katastrofy musiały być przede wszystkim psychologiczne. Toteż skreśliwszy w III, 6 krótko postępowanie Antoniusza, na podstawie którego Cezar mógł dać swej wyprawie podkład narodowy (Plut. 54, 58, 61), Szekspir w następnej scenie od razu przystąpił do dwóch innych błędów Antoniusza, tj. do zezwolenia na osobisty udział Kleopatry w wojnie i do skłonienia się za jej wpływem, a wbrew wszelkim widokom powodzenia do stoczenia bitwy morskiej. W przedstawieniu pierwszego — zgodnie z Plutarchem — uczynił *Enobarba* rzecznikiem zdrowego rozsądku, natomiast opuścił to, co Plutarch opowiada (56) o nikczemnej roli w tej sprawie Kanidiusza, przekupionego przez Kleopatrę. Zmieścił się tu też zarzut Cezara, że Antoniusz ulega wpływom eunuchów i kobiet (Plut. 60). Bardzo słusznie wytykają Szekspirowi pominięcie pobudek, dla których Kleopatra za wszelką cenę nie chciała opuścić terenu wojny. Oto bała się pojednania kochanka swego z Oktawią (56). Brak tego motywu rzeczywiście odczuwamy w dramacie, a postępowanie królowej wygląda na kaprys rozpieszczonej kobiety. Może jednak ta zmiana była umyślna. Wskazywałoby na to odmienne niż u Plutarcha traktowanie całego stosunku bohatera do Oktawii. Zużytkował poeta i efektowną rozmowę z żołnierzem przemawiającym za lądową bitwą, z 65 rozdziału Plutarcha, oraz rozdział 62, malujący lichy stan floty Antoniusza, szczególnie niewyćwiczoną załogę, i opowiadający o rycersko-awanturniczym wyzwaniu na pojedynek, jakie kochanek Kleopatry posłał Cezarowi. Odpadły natomiast niepomyślne dla Antoniusza wróżby (Plut. 60, 66), ustęp o niebezpieczeństwie dostania się do niewoli, grożącym mu przed bitwą (63), wreszcie szczegóły techniczne o budowie okrętów i przebiegu walki, rozrzucone u Plutarcha po rozdziałach 62–69. Wyliczenie dowódców wziął Szekspir z rozdziału 66, opis ucieczki *Kleopatry* i nieszczęsnego triumwira (III, 8) z następnego. W tejże scenie zaznaczył w mowie *Kanidiusza* zamiar kapitulacji, która (Plut. 69) nie odbyła się tak po prostu, gdyż żołnierze nie chcieli uwierzyć w ucieczkę Antoniusza, a nawet skoro już musieli uwierzyć w nią, nie chcieli słyszeć o poddaniu się, i dopiero po ulotnieniu się w nocy Kanidiusza, pozbawieni wodza, uznali bezowocność oporu.

*Antoniusz bezpośrednio po bitwie pod Akcjum.* Pominął Szekspir zawarty u Plutarcha w rozdziale 68 wzruszający opis, jak Antoniusz, trawiony żalem i wstydem, trzy dni spędził, siedząc milcząco na przodzie statku, i umyślnie narażał się na śmierć w czasie pościgu. Pojednanie kochanków przeniósł do Aleksandrii (III, 9; Plut. 68). Nie wspomniał o powziętym przez Kleopatrę fantastycznym planie przeniesienia się na daleki Wschód (Plut. 70), ani o chwilowym pobycie Antoniusza na wyspie Faros, gdzie miał zamiar na wzór mizantropa Tymona osiąść z dwoma przyjaciółmi, z dala od światowego zgiełku (70, 71). Szukanie przez Kleopatrę najlżejszego sposobu śmierci (Plut. 72) zużytkował aż na samym końcu dramatu. Opisaną w następnym (73) rozdziale zdradę Aleksasa bardzo zręcznie wprowadził dopiero w czwartym akcie i opowiadanie o niej włożył w usta *Enobarbowi*. Poselstwo pedagoga Eufroniusza (Plut. 73) uczynił przedmiotem sceny 10, a epizod z Tyreuszem (Plut. 74) obszernie i con amore przedstawił w następnej, zatrzymując wszystko, co podaje Plutarch, ale dodając cały szereg niezmiernie skutecznych efektów. Z 74 rozdziału również wziął wzmiankę o hucznie obchodzonych urodzinach Kleopatry, na końcu sceny zaś dodał krótki monolog, przygotowujący zdradę Enobarba.

*Walki o Aleksandrię.* O działaniach wojennych poprzedzających oblężenie Aleksandrii (Plut. 75) Szekspir nie wspomina, a zwięzłą wzmiankę o ostatnim zwycięstwie jazdy Antoniusza (75) rozszerza na kilka krótkich scen, pełnych zgiełku bojowego (IV, 4, 5, 6, 7, 8); pomija natomiast żałosny prawdziwie szczegół, że żołnierz obdarzony przez Kleopatrę — na życzenie Antoniusza — za męstwo złotym pancerzem i hełmem (w dramacie wierny *Skarus*), wziąwszy jedno i drugie, w nocy uciekł do Cezara (75). Rozdział 76 Plutarcha dostarczył materiału do scen IV, 1, 2, 3, wypełnionych ponownym wyzwaniem Cezara na pojedynek, wzgardliwie przez niego odrzuconym, rozczulającą, ale i czułostkową, niegodną wielkiego wodza przemową Antoniusza do służby, wreszcie niepomyślną wróżbą, w której opisie Bakchusa zręcznie zastąpił Herkulesem. Następstwo jednak tych wypadków i owej zwycięskiej bitwy poeta odwrócił — zapewne dlatego, aby widz do chwilowych triumfów, odnoszonych w sztucznym, nerwowym podnieceniu po spędzonej na pijaństwie nocy, nie przywiązywał zbyt wielkiej wagi. Toteż od razu zdajemy sobie sprawę, że ma to być ostatni przebłysk przedzgonny.

O zdradzie *Enobarba* dowiadujemy się w dramacie w scenie 6 IV aktu. W rzeczywistości nastąpiła ona jeszcze przed bitwą pod Akcjum (Plut. 63). Szereg krytyków słusznie motywuje to zamiarem poety zatrzymania go jak najdłużej przy boku *Antoniusza* i *Kleopatry*, aby jeszcze na sposób chóru komentował ich słowa i czyny. Przy tym, dla spotęgowania efektu, Szekspir pomija szczegół, że Domicjusz w chwili przejścia na stronę Cezara już był chory. Dzięki temu zgon jego (IV, 9) przedstawia nam się jako skutek żalu i wyrzutów sumienia. Co najwyżej moglibyśmy przypuszczać, że zażył truciznę. Ale w tragedii naszej mamy i drugi wypadek śmierci wywołanej widocznie tylko cierpieniem moralnym. Zresztą i sam Plutarch, wspomniawszy o gorączce, jaką Ahenobarbus miał w chwili ucieczki z obozu Antoniusza, robi przypuszczenie, że umarł z żalu i wstydu po odesłaniu mu przez zdradzonego wodza skarbów. Natomiast po rycersku pomija Szekspir szczegół, że Kleopatra odradzała tego wspaniałomyślnego postępku.

*Klęska i samobójstwo Antoniusza.* Rozdział 77 Plutarcha zawiera ostateczną katastrofę wojskową, tj. poddanie się floty (IV, 10, 11, 12), dalej schronienie się królowej do grobowca (IV, 13), fałszywą wieść o jej śmierci i samobójstwo Antoniusza. Eros odgrywa tę samą tragiczną rolę, a do niemogącego skonać bohatera przy bywa od Kleopatry Diomedes, nazwany pisarzem. Z mieczem Antoniusza biegnie do Cezara Derceteus (Plut. 79). W 78 rozdziale Plutarcha znalazł poeta materiał do sceny w grobowcu i wiernie poszedł za swym źródłem. I tam kochanek każe Kleopatrze ufać tylko Prokulejowi i z dziwnym optymizmem mówi, jak w dramacie, że ginie jako Rzymianin, nie bez sławy (οὐκ ἀγεννῶς) pokonany przez Rzymianina. Zmieniony nieco w tragedii szczegół o pucharze wina, który wychylił Antoniusz, aby skrócić swe męki. U Plutarcha (79) jeszcze przed skonaniem Antoniusza zjawia się Prokulejus; Szekspir ze względów technicznych, chcąc dać spocząć widzowi, kończy akt wybuchem rozpaczy *Kleopatry* i potężnymi słowami, w których królowa zapowiada samobójstwo.

*Kleopatra przed katastrofą.* Jakie wrażenie na Cezarze zrobiła wieść o śmierci pokonanego współzawodnika i jakie były jego zarządzenia co do postępowania z Kleopatrą (V, 1) opowiada rozdział 79 Plutarcha. Nie brak i tam wzmianki o papierach, jakie zwycięzca obiecuje odczytać swoim stronnikom na dowód swego umiarkowania i łagodności. Podstępne opanowanie grobowca i udaremnienie pierwszego zamachu samobójczego królowej przedstawia rozdział następny. Rozdział 81 mówi o postępowaniu Cezara z ludnością Aleksandrii, w szczególności z dwoma filozofami, których do swego dramatu wprowadził był Daniel. Te rzeczy Szekspir zupełnie pomija. Mimo widocznej antypatii do Cezara, nie wspomina również o straceniu dwóch synów Kleopatry. Zapewne nie chciał odrywać uwagi od głównych wypadków. Ale istniał tu bez wątpienia i drugi wzgląd. Poeta unikał wzmianki o dzieciach, bo macierzyństwo zepsułoby mu obraz typowej kochanki, jaką miała być *Kleopatra*. Przychodzi tu na myśl Weininger, który dzieli całą płeć niewieścią na dwa typy: matki i hetery. — Dwie rozmowy królowej z Cezarem (Plut. 83, 84) złączył poeta w jedną. Pominął to, co odnosi się do pogrzebu Antoniusza, odrzucił również nieestetyczne szczegóły o wyglądzie Kleopatry, która przyjmowała Cezara brudno ubrana, z piersiami na znak żałoby poranionymi. Nawiasem dodać należy, iż Plutarch, mówiąc o tym, zadaje kłam innym historykom, twierdzącym, jakoby królowa usiłowała jeszcze i trzeciego władcę świata usidlić swymi wdziękami. Epizod z Seleukiem zatrzymał Szekspir, moim zdaniem, dla podkreślenia u swej bohaterki ogólnokobiecego rysu: zdolności do wyrafinowanie chytrego postępowania nawet w rozpaczy, nawet bezpośrednio przed samobójstwem.

*Samobójstwo Kleopatry.* Rozdział 85 Plutarcha przynosi rozmowę z Dolabellą, 86 i 87 samobójstwo Kleopatry. Mamy tam jeszcze wzmiankę o kąpieli i wspaniałej uczcie. Poeta banalne te szczegóły, które jednak u historyka przyczyniają się do charakterystyki oddanej użyciu królowej, opuścił ze względu na podniosły nastrój scen przedśmiertnych i na zamiar ukazania bohaterki wyszlachetnioną i uduchowioną w ostatniej chwili życia. Natomiast włożył jej w usta słowa o spotkaniu za grobem z *Antoniuszem* — pendant do podobnej zapowiedzi triumwira w IV, 14, i wspaniały zwrot o konieczności pośpiechu, aby *Iras* pierwsza nie spotkała jej kochanka, a także ważki wyraz husband (mężu!) stanowiący, jak mówi prof. Dyboski, „świadectwo oczyszczenia jej moralnej natury i uświęcenia jej ziemskiej namiętności przez śmierć”. Rozmowę przedśmiertną Charmiany z żołnierzami znalazł Szekspir gotową u Plutarcha, i dobrze zrobił, że nie zmienił jej słów, tak prostych, a tak dumnych w swej prostocie. — Z hipotez co do sposobu samobójstwa (87) wybrał naturalnie ogólnie przyjętą o żmijach.

*Komiczne intermezzo u Szekspira. Szczegóły końcowe.* Dawała mu ona sposobność do wprowadzenia tradycyjnego clowna. Lubił zresztą korzystać z tego zwyczaju przed scenami o najwyższym tragicznym napięciu, aby widzowi użyczyć chwili spoczynku, następnie zaś, aby zaznaczyć, jak to wszystko dziwnie plecie się w życiu. Clown w Antoniuszu i Kleopatrze nie odznacza się zbytnim dowcipem. Powtarza zużytą igraszkę wyrazów i często stosowany efekt, polegający na tym, że żegna się raz po raz i mimo to dalej paple ku udręczeniu innych osób. Kto wie jednak, czy słowa jego, że co bogowie stworzą dziesięć kobiet, to diabli pięć popsują, nie są rodzajem apologii z powodu wcielenia w tragedii kobiecości w postać *Kleopatry*. — W twórczości Szekspira stoimy u kresu epoki, w której przedstawiał chętnie kobiety mniej lub więcej złe: od słabej grzesznicy w rodzaju *królowej Gertrudy*, przez *Gonerylę*, *Reganę* i *Lady Makbet*, zatwardziałe zbrodniarki, doszliśmy do niewiernej *Kressydy* i pozbawiającej zdolności do czynu *Kleopatry*. Wolę tu nie wymieniać pewnych epizodycznych postaci, stojących etycznie i społecznie znacznie niżej. To te niewiasty, które „diabli (z brzydkim epitheton ornans czy bez niego) popsuli”. Ale wchodzimy w okres twórczości poety, gdzie spotkamy się z *Mariną*, *Imogeną*, *Mirandą* i *Hermioną*. Możliwe jednak, że Szekspir czynił po prostu zadość wymaganiom swojej publiczności i nie miał tu żadnej głębszej myśli.

Rozdział 87 u Plutarcha zawierał i wzmiankę o uroczystym złożeniu zwłok Kleopatry przy Antoniuszu oraz o pochowaniu jej dworek. Szekspir podkreślił ten szczegół, zgodny z tradycją elżbietańskiej sceny. Szczegóły o wieku obojga bohaterów oraz o dzieciach Antoniusza, pozostawionych w Rzymie (Plut. 88), naturalnie odpadły.

Dodać trzeba, że niektóre rysy do postaci *Pompejusza* Szekspir zaczerpnął prawdopodobnie z Appiana, który mówi, że *Sekstus*, „zaślepiony przez swego złego geniusza, nigdy nie umiał uderzyć na swych nieprzyjaciół, choć szczęście dawało mu dość pomyślnych sposobności”. Appian nie dostarczył jednak materiału do innych stron charakteru *Pompejusza*, przedstawionego jako głupiec, rozkoszujący się dźwiękiem własnych pompatycznych przemów, nieumiejący z dyplomatycznych względów przemilczeć rzeczy, które mogą innych drażnić, itd.


III. Odtworzenie środowiska i epoki

Omówiwszy w ten sposób stosunek tragedii do jej źródła, uważam, że dość niewiele pozostaje mi do powiedzenia. Sąd estetyczny niech sobie tworzy sam czytelnik, bo choćbym zdobył się na skrzydlaty entuzjazm, nie wmówię w niego, że podoba mu się to, co mu się nie podoba. Z drugiej strony pamiętam o tym, że sam Szekspir przestrzegał przed „malowaniem lilii i perfumowaniem fiołka” O ile zaś idzie o charakterystykę osób, zapewne wystarczy to, co już na ten temat powiedziałem przy innych sposobnościach, z dodatkiem paru uwag w przypiskach do poszczególnych miejsc utworu. Trzeba jednak poświęcić jeszcze nieco czasu przedstawieniu przez poetę środowiska i epoki, związku między naszym dramatem a jego życiem, na koniec głosom krytyków.

Szekspir daleki był od uczoności i pedanterii, cechującej niektórych jego współczesnych, jak Ben Jonson, który dramaty swe z historii rzymskiej zaopatruje w liczne noty, świadczące o wielkim oczytaniu. Zresztą Ben Jonson w tym wypadku był reformatorem, głosicielem nowej idei. Nie na kolorycie lokalnym zależało dramaturgom z czasów Elżbiety i Jakuba, lecz na bezpośrednim działaniu na widza, a w tym kierunku każdy zdążał swoją drogą, tj. używał takich środków, na jakie go stać było. Jeden gromadził tanie efekty, wprowadzał sceny pełne przepychu, huczące odgłosem trąb i bębnów, rozbrzmiewające bitewną wrzawą. Drugi silił się na nadzwyczajne sytuacje. Trzeci schlebiał gustowi parteru, wysilając się na rubaszność i drastyczne dowcipy. Czwarty kokietował ze szlachtą, wyprowadzając na scenę rycerskich kawalerów. Piąty ten sam sposób postępowania stosował do mieszczaństwa londyńskiego. A jedynie najwięksi, składając zresztą haracz gustom publiczności, za rzecz główną uważali wierne i wzruszające przedstawienie tajników serca ludzkiego, zdolne przemówić tylko do garstki wybranych. Ale ścisłość historyczna i koloryt lokalny nie należały do ich celów.

Pod tym względem był i Szekspir dzieckiem swego czasu. Gdyby zresztą nawet był miał jakie ambicje w tym kierunku, dorywcze i niesystematyczne wykształcenie byłoby mu stanęło na przeszkodzie. Lecz posiadał on coś, czego nie mieli wychowankowie Oxfordu i Cambridge'u, oburzający się na niego za brzeg morski Czech w Opowieści zimowej i lwicę w lesie ardeńskim komedii Jak wam się podoba. Posiadał genialną intuicję, która mu pozwoliła błądzić w szczegółach, a mimo to tworzyć obrazy oddające wiernie ducha epok i środowisk.

Środowisk tych było w Antoniuszu i Kleopatrze dwa: Rzym na przełomie rzeczypospolitej i cesarstwa oraz zhellenizowany Egipt Ptolemeuszów w przededniu utraty niepodległości. Okruchy klasycznego wykształcenia, wyniesione ze szkoły parafialnej, i lektura, zwłaszcza lektura Plutarcha w chwilach wolnych od zajęć czynnego i pod wielu względami płodnego życia — dawały za mało, aby poetę ustrzec od takich usterek, jak bilard na dworze Kleopatry, jak bębny i chorągwie legionów rzymskich. Nie mamy się zresztą o co martwić, jeżeli pomyślimy, że to, co zachowało się w tekście, to zaledwie drobna cząstka. Ileż anachronizmów zawierała inscenizacja sztuki w teatrze „Globe”! Wszakże tam bohaterowie trojańscy, jeżeli nie występowali w hiszpańskich strojach, to w każdym razie walczyli na germańskie topory bojowe (battleaxe), z rękawem swej damy na hełmie. Zdaje się, że toga nie była znana. Widać to właśnie z tekstu sztuk rzymskich Jonsona, który musiał stosować się do kostiumów współczesnego teatru i widocznie ze względu na nie stale określa strój swoich senatorów i obywateli innym, nieco zbliżonym terminem. Więc i Szekspir niewiele dbał o ścisłość w podobnych zewnętrznych szczegółach, bo pisał prawie wyłącznie dla sceny, ta zaś nie byłaby ich oddała.

A już egiptologiem — w rodzaju Prusa czy Ebersa — to wcale nie był. Zasłyszał o wylewach Nilu, o krokodylach, o Izydzie, więc czasem napomknął o jednym lub drugim. Piramidy pomieszał z obeliskami, zakorzenionym zresztą u angielskich dramaturgów obyczajem. Nie posiadał całego szeregu wiadomości o ziemi faraonów, które by mu nastręczyły znakomite efekty sceniczne.

Ale czymże jest to wszystko wobec wyczarowania z przeszłości olbrzymiego malowidła epoki oraz Rzymu i Egiptu? Podziwem nas przejmuje ta wizja świata w rozkładzie, w którym „bogi i ludzie szaleją”, w którym szlachetny lekkoduch unieszczęśliwia wszystkich sobie oddanych, a zimny, przewrotny polityk staje się nadzieją ludzkości, wzdychającej do zła najmniejszego. Przyczyną tego jest ogólne znikczemnienie. Ideały rzeczypospolitej przeżyły się. Ostatni republikanie legli pod Filippi lub przemienili się w korsarzy czy w zdrajców, walczących ze swą ojczyzną po stronie odwiecznego wroga. Owczym pędem wiedziony tłum hołduje kultowi jednostek. Znamienne są słowa Enobarba na wiadomość o usunięciu od władzy Lepida:


Więc teraz, świecie, dwie masz tylko szczęki —
Wrzuć między nie swój cały zapas strawy,
A jeszcze będą żuły się wzajemnie.

Nie w imię ideału demokracji czy oligarchii toczy się walka. Jedynowładztwo już by istniało, gdyby nie to, że nie ma zgody na osobę. O tę osobę jedna połowa świata musi zetrzeć się z drugą. Po jednej stronie chorowity młodzieniec, wódz lichy, ale bystry i przewidujący polityk. Umie on czekać, liczyć i wybierać sobie ludzi. A ci służą mu jak automaty. Rozmowy jego z *Mecenasem* i *Agryppą* są właściwie monologiem *Cezara* — tylko, że część swych myśli sam wypowiada, drugą pozostawia do powiedzenia tamtym. Czujemy, że gdy *Agryppa* (II, 2) występuje z projektem zgody i małżeństwa, to rzecz jest do najdrobniejszych szczegółów ułożona z *Cezarem*. On sam o tym nie zacznie mówić, bo nużby *Antoniusz* wzgardził jego propozycjami i ręką jego siostry? Wszakże on jeszcze za słaby do walki o panowanie nad światem. Więc wysunął *Agryppę* — i milczy.

Nie ma po drugiej stronie tego zmysłu politycznego i tej karności. Podczas gdy *Mecenas* i *Agryppa* nie odważyliby się poza oczy w prywatnej rozmowie żartować z *Lepida*, gdyby nie wiedzieli, że niedługo mu już władać nominalnie trzecią częścią świata, *Enobarbus* w owej rozmowie w II, 2, wbrew wyraźnym pokojowym zamiarom swego imperatora, ustawicznie pobrzękuje szablą, naturalnie w przenośnym znaczeniu. A *Antoniusz*? Ten nie ma określonego planu. W razie potrzeby będzie walczył, dla świętego spokoju jednak wolałby, żeby bez tego się obeszło. Zawiera polityczne małżeństwo, ale wnet je zerwie i wie o tym naprzód. *Na Wschodzie ojczyzna jego rozkoszy!* Przesiąkł tamtejszym życiem, pełnym przepychu, blasku i zmysłowych uciech. Jak morfinista, musi do niego wrócić. Uczta, po uczcie przechadzka w przebraniu po ulicach Aleksandrii, potem rozmowa z *Kleopatrą* na temat, czy „miłość da się ująć w cyfry”, potem dla odmiany kłótnia — tak przyjemnie godzić się po kłótni. Wymyślmy coś nowego! O, *Kleopatra* wymyśli na pewno. Antoniuszowi łowiącemu ryby nurek przyczepi do wędki solonego śledzia, to znów kochanka spoi go o świcie, ubierze w swe szaty i sama chodzić będzie z jego mieczem spod Filippi… A posłów z Rzymu nie trzeba — niech czekają! Czyż to nie Wschód prawdziwy? Wschód z rządami kobiet i rzezańców, z leniwym kwietyzmem i wiarą w przeznaczenie. Wszakże to wieszczbiarz egipski rozstrzygnął ostatecznie wahania *Antoniusza*, czy porzucić *Oktawię*, a tym samym, czy rozpocząć wojnę na śmierć i życie z jej bratem.

Ciekawa jest scena, w której spotykają się te dwa światy. Na pokładzie galery Pompejusza gra muzyka, ucztują panowie świata. Gospodarz odegrał rolę kota w bajce, co rad by jeść ryby, ale nie chciałby sobie łapek zamaczać. Mówi do Menasa, proponującego mu wymordowanie gości i zagarnięcie władzy nad światem:


                        Ach to wszystko
Powinien byś był zrobić, nic nie mówiąc.

Jaki żal przebija się w tych słowach! Co to za signum temporis! I upije się na pocieszenie biedny *Pompejusz*, wyniosą *Lepidusa*, *Antoniusz* odejdzie zadowolony, że wszystkich przepił i że poważnego współzawodnika namówił do bakchicznego tańca w oczach jego najznamienitszych stronników, *Cezar* wyjęczy się na niepotrzebne pijaństwo i ostatecznie przerwie ucztę, bo już i tak niepotrzebnie powiedział, że „woli być panem czasu niż jego dzieckiem”… A dwaj starzy wyjadacze, „wielki złodziej lądowy i wielki złodziej morski” pójdą dalej pić do kajuty; ten drugi, podobnie jak jego pan, też ze zgryzoty, mianowicie, że jego pięknego planu nie przyjęto.

I jakżeby Szekspir miał odrzucić epizod z Pompejuszem? Czyż taka jedna scena nie lepiej maluje epokę niż wszystkie togi, orły, liktorzy i senatus consulta?

Norwid w swojej Kleopatrze wprowadził całe mnóstwo rysów obyczajowych. Szczególnie wiele staranności włożył w odmalowanie tła egipskiego. Mimo to dowolnie — w myśl swej historiozofii — zmienił charakter i rolę Kleopatry, przy czym nie bez wpływu była i dążność, aby stworzyć coś odmiennego niż Szekspir, więc epoki tak, jak on, nie odtworzył.



IV. Podkład subiektywny

Wszystkie usiłowania, zmierzające ku wykazaniu ściślejszego związku pomiędzy życiem Szekspira a jego dziełami, miały dotychczas wyniki niezmiernie nikłe, a to głównie z powodu ubóstwa posiadanych przez nas pozytywnych szczegółów biograficznych. Wiek XIX może pochlubić się głównie zdobyczami o typie negatywnym, mianowicie odrzuceniem wielu tradycyjnych anegdot. Jedne z nich odrzucono definitywnie, co do drugich wykazano, że równie dobrze mogą być lub nie być prawdziwe. Koniec zeszłego i początek obecnego wieku przyniosły dużo odkryć natury czysto zewnętrznej, szczególnie odnoszących się do majątkowych stosunków poety i jego rodziny w różnym czasie. Ale jakże tu nawiązać nić jakąś pomiędzy kupnem domów i roli lub egzekwowaniem wierzytelności a Snem nocy letniej czy Burzą?

Wobec tego ubóstwa materiału po jednej stronie, stały punkt wyjścia dla wszelkich prób tego rodzaju musiała stanowić druga strona, tj. dzieła poety. Miało to dla całego szeregu mniej lub więcej uzdolnionych i ścisłych badaczy niezaprzeczony urok, polegający na zależności wyłącznie prawie od wniknięcia w utwory Szekspira, od wyzyskania ich jak najlepszego i od własnego rozumowania, które zwolennik innej teorii mógł zwalczać tylko tymi samymi środkami. Z rozumowaniem zaś, opartym na lekturze i analizie krytycznej, łatwiej i przyjemniej walczyć niż z faktami. Nic więc dziwnego, że literatura tego rodzaju stała się bardzo obfita, a hipotezy niezmiernie śmiałe; przeważnie jednak mają one ten sam charakter, co część wspomnianych powyżej anegdot, tj. chętnie zgadzamy się na to, że tak mogło być rzeczywiście, ale nic nie stoi na przeszkodzie przyjęciu, że tak wcale nie było, owszem, że rzecz wyglądała zupełnie odwrotnie.

W sposób przekonywujący zestawiono z życiem poety właściwie tylko parę motywów z dzieł jego, opierających się na faktach biograficznych znanych już nam skądinąd, a więc wyzyskano uwagi *Hamleta* o teatrze, następnie wzmianki o źle dobranym wieku w małżeństwie i przestrogi przed pieszczotami przed ślubem. Już nieco trudniej poszło z wyzyskaniem dwóch postaci kłótliwych żon w Komedii omyłek i Poskromieniu złośnicy, chociaż przypuszczenia czynione na tej podstawie mają dużo cech prawdopodobieństwa. Ale dalsze wysiłki dotychczas nie wyszły poza zakres wycieczek w dziedzinę fantazji, do której z regionów badań naukowych przechodzi się w tym wypadku tak nieznacznie, że niejeden ani się spostrzegł, jak z historii literatury nieświadomie zawędrował do samej literatury pięknej.

Głównym punktem wyjścia były jeżące się całym szeregiem problemów i zagadek Sonety Szekspira. Udało się wykazać niewątpliwe pokrewieństwo mnóstwa ich motywów z poszczególnymi ustępami dramatów i zdobyć w ten sposób pewne uzasadnienie dla biograficznego interpretowania jednych i drugich. Ale dalsze postępy poważnych krytyków, dających się w tym wypadku porównać z biegłym taternikiem, który chciałby wspiąć się na gładki mur prostopadły, rozbiły się o niemożliwość pewnego utożsamienia z rzeczywistymi osobami przyjaciela z pierwszej części sonetów oraz tajemniczego „p. W. H.”, któremu wszystkie są poświęcone, zapewne jednego i tego samego człowieka — i „czarnej kochanki” z drugiej części. Jedynie ta interesuje nas w obecnym wypadku.

Sonety mogły być w części lub prawie w zupełności oparte na fikcji. Miłosne — mogły być pisane dla kogoś, w czyje uczucia i położenie „obdarzony miriadą dusz” poeta potrafił przenieść się w ten sposób, jak wczuwał się w najgłębszą istotę postaci swych dramatów. Przeciwko podobnemu poglądowi jednak przemawia stojąca u początku twórczości Szekspira *Rozalina* ze Straconych zachodów miłości, komedii, której źródła dotąd nie odkryto i której osoby robią wrażenie szkiców z natury. Pełne zapału pochwały jej czarnych oczu i włosów oraz śniadej cery, wygłaszane przez *Birona*, który przedstawia może samego poetę, wskazują na to, że ten fizyczny typ kobiety najbardziej Szekspira pociągał i że zapewne poza scenami młodocianej sztuki kryje się jakiś epizod z jego życia. W takim razie złamaniu przysięgi, złożonej przez *Birona*, że na trzy lata wyrzeknie się miłości, odpowiadałoby złamanie wiary małżeńskiej pozostawionej w Stratfordzie Annie. Sonety Szekspira, wedle świadectwa Meresa, musiały w części powstać przed r. 1598. Ale jak ze Straconymi zachodami miłości połączyć ich motyw, odnoszący się do wieku poety, silnie występujący np. w sonecie 138, który i z tego, i z innych jeszcze względów warto tu przytoczyć w całości?


Że prawdą żyje, klnie mi się kochanka —
Choć wiem, że kłamie, dać jej wiarę wolę:
Za naiwnego niech mnie ma młodzianka,
Niećwiczonego w szalbierstw świata szkole.

I tak się łudząc, żem jest młody dla niej,
Choć wie, że zenit moich dni poza mną,
Wierzę jedynie w kłamstwo mojej pani
I obie strony kroczą drogą kłamną.

Przecz ona milczy, że jej wierność znikła,
A ja, żem stary, nic nie mówię lubej?
O, miłość pozór mieć ufności zwykła
I wiek w miłości nie zna lat rachuby.

W ten sposób kłamstwem raczym się nawzajem
I błędom naszym karm przesłodką dajem.

Sonet ten w r. 1599 już istniał, gdyż spotykamy go z pewnymi drobnymi zmianami w zbiorku wierszy wydanym pod tą datą przez przedsiębiorczego, a niesumiennego księgarza Jaggarda pt. Zakochany pielgrzym. Jeżeli więc przyjmiemy istnienie w życiu poety epizodu miłosnego, którego bohaterką była jakaś piękność o czarnych oczach i kruczych splotach włosów, to musimy sobie wyobrazić, że stosunek trwał długo. Pierwsze jego oddźwięki słychać w Straconych zachodach miłości, gdzie poza obawami na przyszłość, dyskretnie wyrażonymi w monologu *Birona* na końcu aktu III, nie pojawia się jeszcze motyw niewierności. Dalszego materiału dostarczyłaby może zaginiona sztuka Love's labours won (Nagrodzone zachody miłości), wymieniona przez Meres'a, przez krytyków zaś bezpodstawnie utożsamiana najczęściej z komedią Wszystko dobre, co się dobrze kończy, czasem zaś — jeszcze mniej trafnie — z Poskromieniem złośnicy. Czy też owe słowa przenikliwego *Birona*, za którym krył się sam poeta, nie przepowiadały drugiej części sztuki, przedstawiającej, jak czterej zalotnicy, po roku żałoby dworskiej osiągnąwszy cel swych gorących pragnień, doznają bolesnych rozczarowań, przy czym znowu *Biron* obejmuje rolę sofistycznego pocieszyciela? Naturalnie są to wszystko jedynie przypuszczenia, ale moim zdaniem równie ugruntowane (tj. wcale nie ugruntowane), jak dawanie tytułu Love's labours won którejś ze sztuk zachowanych.

Owocem dalszych etapów stosunku z *czarną czarodziejką* byłyby sonety drugiego cyklu. Jakże jednak pogodzić z wiekiem poety owe wzmianki o starości? Pisząc sonet 138 i 144, a więc zapewne także znaczną część innych sonetów miłosnych, mógł mieć lat trzydzieści parę, był więc wedle naszych pojęć w sile wieku. Ale wówczas inaczej zapatrywano się na tę sprawę. Zresztą starość i młodość są pojęciami subiektywnymi, a z drugiej strony wczesne odsunięcie się Szekspira od teatru i literatury oraz wczesny zgon jego przemawiają za tym, że pod wpływem nadmiernej pracy i wysiłków myśli, a może także jakichś bolesnych przeżyć, postarzał się bardzo prędko.

Ów przytoczony sonet silnie akcentuje motyw wieku, tak żywo występujący w ustępie, w którym *Antoniusz* mówi o kłótni między swymi siwymi a czarnymi włosami (III, 9). Ale łączy on się z naszym dramatem i przez skargi na nieszczerość, tak wyraźnie uwidocznioną w pożyciu kochanków. *Kleopatra* lęka się wciąż utraty swego imperatora i broni się przed nią tysiącznymi sposobami, wywołującymi nawet krytykę ze strony Charmiany, która nie jest tak subtelna i chadza widocznie prostszymi drogami. *Antoniusz* wie, że jest okłamywany. Zdarza się też, że wybucha szalonym gniewem, ale potem stale wraca do dawnych uczuć — nie przekonany jakimiś dowodami, ale tylko dlatego, że nie potrafi namiętności wyplenić z serca. Jest on chętną ofiarą, bo sam stara się nie myśleć o błędach *Kleopatry*, ażeby nie stracić złudzeń. Jego zapalna natura musi na kimś wywrzeć wściekłość. W scenie 11 aktu III, każąc ochłostać Tyreusza, powiesił ślusarza zamiast kowala, a wobec królowej przechodzi zaraz potem do tonu łagodnych wymówek i daje się przejednać bombastycznym, stylowo wschodnim frazesom. Jeszcze silniej występuje ten rys w scenach samobójstwa i konania bohatera. Ani słówkiem nie wspomina on o tym, że bezpośrednią przyczyną ciosu, jaki sobie zadał, było kłamstwo *Kleopatry*, mogącej naprzód przewidzieć i rzeczywiście przewidującej skutek fałszywej wieści. Do ostatniej chwili chce zatrzymać złudzenia. I po cóż gorzką prawdą zatruwać sobie konanie?

Atoli znaczną rolę odgrywa tu i władza, którą królowa ma nad *Antoniuszem*, taka sama, jaką czarna kochanka z sonetów — o ile są wyrazem rzeczywistych wypadków — nad ich autorem. Skarży się on i zżyma, ale nie może uwolnić się od upadlających więzów. Na przeszkodzie stoi magnetyczny wpływ niebezpiecznej niewiasty.

Jak niejednokrotnie wykazywano, spokój i obiektywizm w przedstawieniu stosunku *Antoniusza* do *Kleopatry* wskazują na to, że poeta zapewne odświeżał dawne wspomnienia. Najweselsze i najpogodniejsze komedie jego powstały też po druku sonetu 138 w Zakochanym pielgrzymie. W ten sposób wszelkie subiektywne motywy dramatu byłyby odgrzebane z przeszłości, a jedynie motyw wieku wzięty z danej chwili. Prof. Dyboski występuje nawet z przypuszczeniem, że sceniczne powodzenie Antoniusza i Kleopatry wywołało „plotki na temat Sonetów Szekspira i skorzystał z tego zainteresowania Thorpe, aby zaraz wydać Sonety, których tekst w jakiś sposób dostał do rąk. Obliczenia na sensacyjny sukces zawiodły — może dlatego, że popyt na sonety jako formę literacką już od lat przygasał”.

Jeżeli na pewne rysy w obrazie Kleopatry złożyły się — obok szczegółów zaczerpniętych z Plutarcha i z poetyckiej wyobraźni — także jakieś cechy charakteru rzeczywistej kochanki, to, o ile weźmiemy do pomocy sonety i może w tym samym czasie stworzoną postać *Kressydy*, dojdziemy do dziwnych rezultatów. W sonecie 137 poeta wyrzuca swoim oczom, że „znieprawione zbyt stronniczymi (tj. kierowanymi ślepą miłością) spojrzeniami zarzucają kotwicę w porcie, gdzie każdy zawija”. Oburza się na „ślepego błazenka Kupidyna”, że „z tego kłamstwa oczu ukuł haki, do których przywiązany jest sąd (judgment: raczej pociąg) jego serca”. Wreszcie wybucha gniewem: „Dlaczego serce moje ma uważać za prywatną zagrodę to, o czym wie, że jest własnością gromadzką?”.

Idąc dalej tym torem, gotowiśmy jeszcze wdać się w przypuszczenia nadzwyczaj krzywdzące dla *czarnej damy* i *Kleopatry* z jednej, a dla Szekspira i *Antoniusza* z drugiej strony.

Dlatego porzućmy niewyraźne ścieżki domysłów. Bardzo prawdopodobną rzeczą pozostaje pewien osobisty podkład w Antoniuszu i Kleopatrze i uznają to wszystkie prawie powagi. Ale musi on dla nas być nadal ilością niewiadomą — chyba, żeby udało się odkryć jakieś nowe źródła biograficzne. Ja zaś zapuściłem się w tę kwestię nie tyle dla dojścia do konkretnych wyników, ile dla wykazania, do jakiego stopnia ryzykowne są podobne próby. Jak *Gustaw* powtórzyłem dla nauki scenę, którą przede mną niejeden już lepiej odegrał. Niechże to, co powiedziałem, pozostanie jako ostrzeżenie przed eksperymentami.



V. Poglądy na Antoniusza i Kleopatrę.
Kleopatra Norwida

Nie myślę tu zestawiać zdań poszczególnych, mniej lub więcej wybitnych pisarzy o naszej tragedii ani wyliczać i porównywać z nią utworów pokrewnych treścią. Wystarczy powiedzieć, że ktokolwiek w literaturze zbliżył się do dziejów triumwira i królowej egipskiej, stale (na co zresztą niejednokrotnie zwracano już uwagę) albo starał się współzawodniczyć z Szekspirem, albo z niego czerpał swe natchnienie. Z jakimikolwiek jednak zamiarami pisarze ci przystępowali do dzieła, nikt z nich — od Fletchera i Drydena aż do Heredii i Norwida — nie mógł otrząsnąć się z myśli o naszej tragedii.

Dla scharakteryzowania tych prób pozwolę sobie przytoczyć słowa Edmunda Gosse, odnoszące się do sztuki Fletchera, która przedstawia „zielone lata” Kleopatry, mianowicie dzieje stosunku jej z Juliuszem Cezarem:

„Jeżeli przyjrzymy się najlepszym momentom twórczości Fletchera — w ognistych i melodyjnych scenach aż do Szalbierki, gdzie pośród zastępu mających dla nas znajomy dźwięk imion rzymskich spostrzeżemy, że z rozpaczliwą determinacją i w sposób niedwuznaczny wyzywa porównanie z Antoniuszem i Kleopatrą — wystarczy nam zwrócić się od cienia do rzeczywistości, aby zobaczyć, jak wątły i nierealny jest ten delikatnie zabarwiony, suchotniczy i fantasmagoryjny obraz namiętności przy trójwymiarowych ludziach (solid humanity) Szekspira”.

Ze względu na literaturę polską wspomnieć należy o niewykończonym niestety dramacie Norwida, ogłoszonym po raz pierwszy w r. 1904 w „Chimerze”, t. VIII, przez Zenona Przesmyckiego. Dramat prawdopodobnie miał nosić tytuł Cezar i Kleopatra, łączył jednak oba miłosne epizody życia królowej, a pierwszy miał być przyczyną i wyjaśnieniem drugiego. Norwid najwidoczniej pragnął świadomie przedmiot traktować z punktu widzenia zupełnie przeciwnego szekspirowskiemu. Kleopatra u niego znienawidziła Rzym za śmierć Cezara, Antoniusza zaś chce zrobić narzędziem swej nienawiści. Triumwir jednak, przedstawiony jako człowiek znacznie mniejszy nie tylko od Cezara, ale i od królowej, ulega w tej walce między Wschodem i Zachodem. Dramat pochodzi z lat przed samą śmiercią Norwida i odznacza się ogromną głębokością myśli i pewnością ręki. Ogromnie żałować należy, iż pozostał fragmentem i tak mało jest znany. Współzawodnictwo z Szekspirem widać i w ujęciu tematu, bardziej historiozoficznym niż psychologicznym, i w uduchowieniu Kleopatry i w wyborze motywów, które Szekspir pominął. Wpływ jego widać w kilku miejscach, gdzie Norwid po dobrym namyśle odmiennie używa tych samych motywów. Tak np. echem opowiadania *Enobarbusa* o spotkaniu na Cydnie jest wzmianka o łodzi Kleopatry u Norwida (II, i):


                        Galera królowej Egiptu
Poruszyła się w porcie, skąd masztowe liny,
Przepojone woniami, zabrzmiały w powietrzu
I doniosły tu zapach… gdy trzy ławy wioseł,
Urobionych na wzorze narzędzi muzyckich
We falach zwisłe, akord wydały i owy
Kręgami ich dopływa ucha.

Ale widać tu wyraźnie chęć przewyższenia własnymi pomysłami Szekspira, który wiernie szedł za Plutarchem.

Początek aktu trzeciego rozgrywa się w grobowcu, który *Kleopatra* wybrała sobie na mieszkanie od śmierci *Cezara*, choć mimo to, częścią dla zagłuszenia się, częścią dla zemsty nad Rzymem, dzieli z Antoniuszem jego huczny tryb życia i daje mu „tę miłość, której on chce i którą może pojąć”.

Niezmiernie charakterystyczny będzie i następujący wyjątek:


                        Służebna mi któraś
Podszepnęła, by nurek pod falą ukryty
Wtykał solone ryby Markowi na wędkę —
Koncept, który się udał i który potomność
*Kleopatrze* przysądzi, nie *pannie służącej*.

Jednym słowem, Norwid wypowiedział wojnę baśni historycznej, której przedstawicielem był dla niego Szekspir, i sam spróbował przy pomocy swej filozofii dziejów i wszechwładzy romantycznego poety odtworzyć ten epizod przeszłości we własnym duchu.

Najbardziej sprzecznym z pozytywnie nam znanymi faktami wydaje mi się następujący passus, który wypowiada *Rycerz*, przedstawiony jako człowiek mądry i uczciwy:.


                        …gdyby do wojny przyjść miało
Bez córy Ptolomeów wyraźnego słowa,
Legie nowozaciężne italskie poszłyby
Z Antoniuszem… lecz reszta wojsk… nieco wątpliwie…

Zupełna odwrotność tego, co mamy u Szekspira.

Ale wpływ angielskiego poety widać przede wszystkim w formie. Jest nią wiersz nierymowany (tylko że 13-zgłoskowy). Wedle Przesmyckiego, Norwid miał poprzedzić tragedię teoretycznym wstępem, do którego robił notatki. Miał tam mówić i o wierszu białym, u nas „długo odpychanym jako nie w charakterze języka”. Szkoda, że Norwid wstępu tego nie napisał, gdyż owa część, odnosząca się do formy, stanowiłaby ciekawe pendant do rymu w przełożonych przez niego w młodszym wieku urywkach z Szekspira, a kto wie, czy nie byłaby przyniosła w ogóle modyfikacji poglądów na zewnętrzną szatę dramatów wielkiego Anglika.

O samym dramacie Szekspira dużo i dobrze pisano. Uchwyceniem ducha epoki zachwycał się Mommsen, a hołdy swoje składali przede wszystkim późniejsi twórcy, korząc się przed największym ze swego grona. Z tych głosów wypada wybrać jeden. Utartym zwyczajem wspomnę tu o zdaniu Coleridge'a który nazywa Antoniusza i Kleopatrę bezwzględnie najbardziej podziwu godnym utworem ze wszystkich historycznych dramatów Szekspira, zachwyca się „szczęśliwą śmiałością (valiancy)” stylu, a nadto bardzo trafnie daje czytelnikowi następującą radę: „Sztukę tę powinno się przestudiować, przeciwstawiając ją w myśli Romeowi i Julii jako miłość namiętności i chuci, skontrastowaną z miłością uczucia i instynktu”.



Część druga. Zadania tłumacza i forma dramatów Szekspira


I. Zasady tłumaczenia dotyczące myśli

Podczas przygotowywania i pisania pracy o polskich przekładach dramatów Szekspira nieraz przychodziło mi na myśl, że łatwo krytykować drugich, a o wiele trudniej zmierzyć się z nimi w praktyce. Pod wpływem podobnych refleksji postanowiłem po ukończeniu i wydaniu książki przystąpić do tłumaczenia, uwzględniając zasady, jakie stosowałem przy ocenie moich poprzedników. Owocem tego postanowienia jest między innymi i przekład niniejszy, który uważam za stosowne poprzedzić krótkim wstępem odnoszącym się właśnie do teorii tłumaczenia, a w szczególności tłumaczenia Szekspira. Ponieważ zaś, wprowadzając pewną innowację co do formy, na nią zwłaszcza muszę zwrócić uwagę, poświęcę nieco miejsca zwięzłemu przedstawieniu szaty zewnętrznej dramatów Szekspira, przede wszystkim zaś pięciostopowego wiersza jambicznego, który w nich przeważa.

Szczerze żałuję, że pisząc o przekładach dotychczasowych, we wstępie lub zakończeniu nie zestawiłem warunków, jakich należy wymagać od dobrego tłumaczenia. Warunki te niewątpliwie można wysnuć z uwag krytycznych, zawartych w mojej książce. Lecz zdaję sobie sprawę, że było moją rzeczą zrobić to samemu. Zaznaczając więc, że poglądy moje, poza paru punktami podrzędnymi, pozostały niezmienione, przystępuję do spóźnionego nieco spełnienia tego obowiązku.

Zacznijmy od strony myślowej przekładu. Tu na pierwszym planie stoją trzy zasady.

Pierwsza z nich to poprawność we własnym języku.

Drugą jest dokładne oddanie myśli oryginału, która powinna w tłumaczeniu mieścić się bez reszty.

Trzecią — oddanie stylu i tonu. A więc należy dążyć do jak najwierniejszego odzwierciedlenia w przekładzie zarówno figur gramatycznych i retorycznych, jak tropów, czyli wyrażeń obrazowych, a zastępować je innymi tylko w wypadku bezwzględnej konieczności. Dalej należy baczyć na to, aby być patetycznym tam, gdzie oryginał rozbrzmiewa patosem, rzewnym, gdzie dźwięczy rzewnością, oschłym, gdzie jest oschły, uroczystym, gdzie uroczysty, figlarnym, gdzie figlarny, cynicznym, gdzie cyniczny, wreszcie rubasznym, gdzie rubaszny. Zasada ta nabiera szczególnej wagi w zastosowaniu do dramatu (bo w dramacie przemawiają kolejno różne osoby), a zwłaszcza do Szekspira, posługującego się po mistrzowsku właściwościami stylu w celu charakterystyki swych postaci. Sądzę, że po ustaleniu tej zasady zbyteczną byłoby rzeczą osobno zastanawiać się nad traktowaniem miejsc i wyrażeń nieprzyzwoitych. Dura lex, sed lex.

Poza tymi trzema, równie ważnymi i nieodzownymi warunkami już w drugiej linii stoi postulat oddawania w ten sposób oryginału, aby słowa jego odpowiadały słowom przekładu. Daje się on niekiedy przeprowadzić, przeważnie jednak wywołuje konflikt z jedną z trzech zasad pierwszorzędnych i wiedzie do tego, że tłumacz, chcący go wcielić w życie, wedle niemieckiego przysłowia wylewa dziecko razem z kąpielą, bo w pogoni za dosłownością zmienia myśl czy też ton, lub grzeszy przeciw gramatyce ojczystej mowy. Wiele jest do zrobienia w tym kierunku przy bliskim pokrewieństwie języka oryginału z językiem przekładu. Brückner mówi o poemacie Reja, który zachował się tylko w czeskim tłumaczeniu, że polski tekst przegląda przez czeski. Dowodzi też tego przy pomocy rekonstrukcji całych ustępów. Tu tajemnica powodzenia Schlegla. Ale przy przekładzie Szekspira na język polski dosłowność tylko w pewnych nielicznych wypadkach jest do osiągnięcia, przeważnie zaś po prostu strzec się jej trzeba; to pułapka, w którą nieraz już złapał się nie byle kto, bo np. tak sumienny i uzdolniony tłumacz, jak Stanisław Koźmian.

Jeszcze mniej istotnym postulatem jest zachowanie zwięzłości oryginału. Prawda, że najlepiej byłoby nie dodać ani wiersza, równocześnie zaś nie uronić ani okruszyny myśli i nie zrobić najmniejszej przykrości ojczystemu językowi. Ale na to trzeba by być cudotwórcą. Nie powtarzam wywodów na ten temat, które ciekawy znajdzie we wstępie mojej rozprawy o przekładach Szekspira, lecz wyznaję otwarcie, że choć w paru wypadkach zarzucałem tłumaczom zbytnią rozwlekłość, przystąpiwszy do praktyki, od razu byłem zmuszony wybrać złe najmniejsze, powiedzieć z Brutusem — oby nie z tym samym skutkiem —


                        …dobre
Przyczyny muszą z konieczności miejsca
Ustąpić lepszym

i poświęcić zwięzłość ważniejszym zasadom. Skutki takiego rozstrzygnięcia sprawy okażą się szczególnie wydatnie w Antoniuszu i Kleopatrze, dramacie, który stoi u samego schyłku trzeciej epoki Szekspira, a więc należy do czasu dochodzącej do szczytu zwięzłości wysłowienia poety.

Wszelkie próby tłumaczenia Szekspira językiem archaicznym uważam za chybione. Co najwyżej można gdzieniegdzie użyć jakiegoś staroświeckiego wyrazu lub zwrotu, tak jak czynią to w oryginalnych utworach niektórzy nam współcześni pisarze, np. Żeromski. Czasem może to okazać się nieodzownym ze względu na konieczność oddania bogactwa słownikowego poety, która również stanowi jeden z warunków dobrego przekładu.

Ażeby skończyć z postulatami dotyczącymi treści, powtarzam pogląd, wypowiedziany również we wstępie pracy o przekładach, a odnoszący się do igraszek wyrazów. Ponieważ w miarę rozwoju geniuszu poety stają się one — szczególnie w scenach poważnych — coraz rzadsze, a tłumaczowi nastręczają ciężkie, często nieprzezwyciężone trudności, należy je zastępować równoważnikami tam tylko, gdzie to jest bez pogwałcenia innych zasad możliwe i łatwe do uskutecznienia, poza tym zaś można z nich rezygnować. Zaznaczam, że zapatrywania tego, powziętego już podczas studiów nad polskimi przekładami Szekspira, nie zmieniłem mimo późniejszych dość dokładnych badań i rozważań, których punktem wyjścia była gruntowna rozprawa Leopolda Wurtha na temat igraszek wyrazów u Szekspira.


II. Forma dramatów Szekspira

Szekspir sam nie stworzył formy swoich dramatów, i w dzisiejszych czasach, kiedy dzięki dobrym wydaniom i krytycznym pracom uczonych angielskich i niemieckich mamy łatwy dostęp do utworów jego poprzedników i współczesnych, kiedy oduczyliśmy się już traktować go oddzielnie, niby drzewo wyrwane z korzeniami z gleby, z której wyrosło, możemy dość dokładnie zdać sobie sprawę z tego, skąd wzięła się ta forma, gotowa już przed nim, a przez niego tylko — jak zresztą wszystko, czego dotknął — udoskonalona i uszlachetniona.

Dramat angielski epoki elżbietańskiej powstał z połączenia typu ludowych przedstawień o pochodzeniu kościelnym z typem dramatu klasycznego, naśladowanego pod wpływem Odrodzenia. Ponieważ owe przedstawienia ludowe przeplatano scenami komicznymi, częścią improwizowanymi, wytworzyła się mieszanina wiersza i prozy. Obok wiersza rymowanego pojawił się około połowy XVI w. nierymowany, odpowiadający formie dialogów w starożytnych dramatach i w niektórych ich włoskich lub francuskich naśladowaniach. Dawał on pole do większej swobody i naturalności, pozwalając przy tym na szybsze tempo gorączkowej twórczości dramatycznej, jaką się te czasy odznaczają. Zyskał więc prędko prawo obywatelstwa. Nie wyrugował jednak rymu, który pozostał pożądaną ozdobą. W ten sposób już przedszekspirowski dramat kojarzy w sobie trzy żywioły: wiersz rymowany, wiersz nierymowany i prozę.

*Blankverse.* W dziełach dramatycznych Szekspira przeważa wiersz nierymowany, zwany blankverse. Pierwsze jego ślady dostrzegają niektórzy badacze metryki angielskiej już w rytmicznej prozie, jaką zaczyna się Tale of Meliboeus Chaucera. Jednakże celowo i świadomie użył go pierwszy Henryk Howard hr. Surrey w swoim przekładzie drugiej i czwartej księgi Eneidy, ogłoszonym drukiem w r. 1557, ale powstałym co najmniej na 10 lat przed tą datą. Do dramatu wprowadzili go Sackville i Norton, w tragedii Gorboduc czyli Ferrex i Porrex (1561). Ale zarówno u tych nowatorów, jak u paru ich naśladowców wiersz jest szorstki i monotonny. Za przesadę należy uznać to, co mówi o nich np. A. H. Bullen w przedmowie do swego wydania Marlowe'a. Zarzuca im mianowicie, że pomieszali zasadę akcentu z zasadą iloczasu i wskutek tego wiersz ich trzeba wciąż skandować, jak skanduje się poetów starożytnych. Tak nie jest. Już u Surreya i u jego następców rozstrzygającym czynnikiem jest niewątpliwie akcent. Ale stosują oni w szerokim zakresie licencję poetycką, zmuszając aktora czy też czytelnika dość często do dziwnego akcentowania, przy tym zaś wiersz ich, zbyt regularny pod względem średniówki i zakończenia, brzmi szorstko i monotonnie.

Pojawiło się później jeszcze kilka utworów, przeważnie dramatycznych, posługujących się tą formą. Ale na wyżynie artyzmu postawił ją, rozsławił i popularność jej zjednał dopiero Krzysztof Marlowe w swym dramacie Tamerlan Wielki (1587?). Efekt sceniczny sztuki, osiągnięty w znacznej części dzięki prawdziwie artystycznej metryce wiersza białego, nie tylko zjednał od razu tej formie, wyśmiewanej pierwotnie przez zazdrosnych współzawodników autora, prawo obywatelstwa, lecz także zdobył dla niej — na lat blisko sto — zdecydowaną przewagę w dramacie angielskim. Szekspir, który w pierwszym okresie swej twórczości pozostawał pod silnym wpływem potężnej indywidualności Marlowe'a, przejął od niego blankverse i używał go nadzwyczaj umiejętnie, nadając mu przy pomocy szeregu środków, które bliżej poznamy, większą rozmaitość i giętkość.

Blankverse jest pięciostopowym wierszem jambicznym o schemacie:

◡ — ◡ — ◡ — ◡ — ◡ —

i nawiasem mówiąc, istniał już poprzednio w poezji angielskiej jako tzw. wiersz heroiczny, który pod wpływem wzorów klasycznych, włoskich versi sciolti oraz odpowiednich form francuskich uwolniono od rymu. Naturalnie, byłby niezmiernie monotonny, gdyby nie okoliczność, że pewne urozmaicenie wywoływało w nim używanie różnych i różnie umieszczonych średniówek oraz fakt, iż akcent akcentowi nierówny, bo jedno słowo ma go z natury rzeczy i jednoczy logiczny z metrycznym, drugie zaś — samo przez się obojętne — otrzymuje tylko przycisk metryczny, rzecz prosta słabszy.

Ponieważ początkowo blankverse był dość jednostajny i co do średniówki, gdyż prawie zawsze następowała po drugiej stopie, nużył ucho i zasługiwał naprawdę na nazwę, jaką mu później, już z powodu Tamerlana, nadał złośliwy pamflecista Tomasz Nash, na nazwę „bębniącego dziesięciozgłoskowca”. Ale zaczęto urozmaicać go, częściowo przy pomocy nieprawidłowości. Oto krótki przegląd środków stosowanych przeciw pierwotnej monotonii:

1) Pojawiła się na końcu jeszcze jedna zgłoska, nieakcentowana, wywołując to, co my nazwalibyśmy zakończeniem żeńskim, i wiersze z taką nadliczbową zgłoską zaczęto promiscue wplatać w tok normalnych.

2) Obok średniówki męskiej po drugiej lub trzeciej stopie:

◡ — ◡ — ‖ ◡ — ◡ — ◡ —
lub
◡ — ◡ — ◡ — ‖ ◡ — ◡ —

pojawiła się żeńska, działająca bardzo korzystnie, gdyż zawsze wywoływała rozdział stóp metrycznych między poszczególne wyrazy:

◡ — ◡ — ◡ ‖ — ◡ — ◡ — (◡)
lub
◡ — ◡ — ◡ — ◡ ‖ — ◡ — (◡)

Co więcej, wprowadzono trzeci rodzaj średniówki, zwany epicką, odpowiadający greckiej κατα τρίτον τροχαίον. Przy jej użyciu stale przybywała zgłoska nadliczbowa:

◡ — ◡ — ◡ ‖ ◡ — ◡ — ◡ — (◡)
lub
◡ — ◡ — ◡ — ◡ ‖ ◡ — ◡ — (◡)

Zdarzało się także, iż zamiast jednej średniówki dawano wierszowi dwie, w dwóch dowolnych miejscach, np.:

◡ — ◡ ‖ — ◡ — ◡ — ‖ ◡ — (◡)
lub
◡ — ‖ ◡ — ◡ — ◡ ‖ ◡ — ◡ — (◡)
itd.

Wskutek tej wielkiej rozmaitości co do przystanków w wierszu — czasem, choć dość rzadko, wydaje się, jakoby średniówki wcale nie było.

3) Wprowadzono przestawienia taktu — z reguły tylko w pierwszej stopie wiersza lub po średniówce, w pewnych nielicznych wypadkach także i na innych miejscach. W ten sposób kładziono trochej (— ◡) zamiast jambu (◡ —), i to zwyczajnie w pewnym określonym celu, tj. gdy na któryś wyraz chciano zwrócić szczególną uwagę, np.

— ◡ ◡ — ‖ ◡ — ◡ — ◡ — (◡)
lub
◡ — ◡ — ◡ — ‖ — ◡ ◡ — (◡)
itd.

4) Również dla wywołania pewnego wrażenia niekiedy opuszczano zgłoskę nieakcentowaną, a nawet i akcentowaną. W deklamacji scenicznej zastępował ją jakiś okrzyk zza sceny, wrzawa wojenna, gest lub nawet po prostu przystanek w deklamacji.

5) Poznaliśmy już dwa wypadki dodawania nieakcentowanej zgłoski nadliczbowej, mianowicie jako żeńskiego zakończenia wiersza i po cezurze epickiej. Później jednak zaczęto także dodawać ją i na innych miejscach, nie wyłączając zakończenia wiersza, posiadającego już ową jedenastą zgłoskę. Bywało ich i po parę, zdarzały się też akcentowane. Ta zbytnia i szkodliwa już swoboda, która nie pozostała bez wpływu i na metrykę Szekspira, a która cechuje przede wszystkim dramaty Fletchera, ostatecznie doprowadziła blankverse do zupełnego zwyrodnienia.

6) Urozmaicająco działały także różne dowolności językowe. Mowa angielska przeżywała podówczas dobę przejściową, którą charakteryzuje znikanie w mowie, a często i w piśmie, końcowego *e*, a także *e* w środku niektórych sufiksów. To umożliwiało poetom używanie takich wyrazów, w miarę potrzeby, w dwojakiej formie. Niezupełnie jeszcze od czasu zlania się staroangielskiego języka z normandzką francuszczyzną ustalony akcent — dawał również często pole do pewnych dowolności. Wreszcie niektóre romańskie końcówki (jak np.: -ion, -ious, -iance) można było w wierszu wymawiać w sposób staroświecki. Dzięki temu np. rzeczownik revolution mógł być czterozgłoskowy, z akcentem głównym na drugiej i pobocznym na czwartej od końca, albo pięciozgłoskowy, z akcentami o niejednakowej sile na pierwszej, trzeciej i piątej.

Co więcej, w wielu wypadkach poeta, nie poprzestając na swobodzie, jaką nastręczał mu sam materiał językowy, używał *synkopy* (np. 'bove zamiast above) lub *synizesy* (np. th' other zamiast the other), ażeby w ten sposób pozbyć się zbytecznej zgłoski. Mógł iść i przeciwnym kierunku, przydłużając przy odpowiednich warunkach fonetycznych wyraz o jedną zgłoskę (np. Hen(e)ry zamiast Henry).

7) Od synizesy trzeba odróżnić tzw. slurring, tj. wymawianie zgłoski bardzo szybko i słabo, graniczące z jej zupełnym połknięciem. Znawcy metryki angielskiej traktują tę dowolność osobno, nie zaś razem z ukazywaniem się zgłosek nadliczbowych.

8) Początkowo może wskutek niezaradności, a potem celowo, dla wywołania pewnego wrażenia, wplatano nieraz w tok pięciostopowego jambu wiersze krótsze albo dłuższe (aleksandryny), odpowiadające mu metryką. Czyniono to także z wierszami zupełnie innego typu metrycznego.

9) W utworach poprzedników Szekspira i w jego wcześniejszych dziełach prawie zawsze myśl (tj. zdanie lub pewna samoistna część zdania) kończy się razem z wierszem. Później coraz liczniej pojawiają się wypadki tak zwanego enjambment, tj. przeniesienia myśli z jednego wiersza do drugiego. Pod koniec swej kariery literackiej poeta poszedł bardzo daleko w tym kierunku, o czym jeszcze wypadnie powiedzieć słów parę.

10) Ozdobę wiersza stanowi często aliteracja, która straciwszy w metryce angielskiej rolę pierwszorzędnego czynnika, nigdy jednak zupełnie nie znikła. Polega ona na umieszczaniu w miejscu akcentu zgłosek zaczynających się od tych samych dźwięków spółgłoskowych, rzadziej od różnych samogłoskowych. Pod wpływem wzorów z końca średniowiecza, kiedy już poczucie istoty aliteracji było się do pewnego stopnia zatraciło, zdarza się rozciąganie aliteracji i na zgłoski nieakcentowane. W parze z tą ozdobą wiersza idzie czasem pewna równoległość myśli lub przeciwstawienie. Aliteracja przybiera czasem ciekawe formy, dające wyrazić się następującymi schematami: *aaabb*, *abba*, *abab* itd.

W ten sposób przeszliśmy najważniejsze (ale jeszcze nie wszystkie) środki, służące do urozmaicenia wiersza białego. Ogólnikowy ten i krótki przegląd pozwala mi jednak zaniechać rozwodzenia się nad tym, jak dalekie od monotonii stało się dzięki nim jego brzmienie.

*Rym.* Przyczyniały się do tego jeszcze i rymy, używane również zazwyczaj celowo w ustępach lirycznych lub refleksyjno-gnomicznych, w zakończeniach scen i aktów, albo nawet tyrad, itp.

*Proza* pojawia się przede wszystkim w scenach komicznych, w ustach osób z gminu, w poufnych rozmowach kobiet z kobietami lub mężczyzn między sobą, często w listach i cytowanych dokumentach, zresztą w ogóle tam, gdzie przedmiot najlepiej daje traktować się w mowie niewiązanej.

*Pieśni.* Wielką ozdobą dramatu elżbietańskiego są obficie wplatane w tok dialogów pieśni, naturalnie odmienne formą wiersza i rymowane. U niektórych poetów wartość ich przewyższa znacznie same dramaty, szekspirowskie zaś są perłami liryki angielskiej.

*Forma dramatów Szekspira jako probierz chronologii.* Jedną z pierwszorzędnych kwestii krytyki, ważną przede wszystkim ze względu na dążność do historycznego przedstawienia rozwoju poety i związku między jego dziełami a życiem, jest chronologia poszczególnych utworów. Danych zewnętrznych jest mało, wobec tego punktu wyjścia dla hipotez, nabierających często cech pewności, trzeba szukać w samym dorobku pisarskim poety. Nie należy, jak czynią to niektórzy krytycy, zwłaszcza niemieccy, usuwać na drugi plan kryteriów wartości artystycznej, dojrzałości sądu, znajomości świata i natury ludzkiej, ogólnego nastroju poszczególnych utworów itd. Wobec tego jednak, że dają one pole do zbyt podmiotowych poglądów, pośród uczonych znawców Szekspira ustaliło się przekonanie, że obok nich prawie równie doniosłym, a mniej zawodnym czynnikiem są właściwości formy.

*Proza* stanowi ogółem mniej więcej trzecią część tekstu dramatów Szekspira. Niektóre sztuki historyczne, powstałe dość wcześnie, nie zawierają jej wcale, a najobficiej pojawia się mniej więcej w środku literackiej działalności poety, co przypisać należy zapewne częścią silnie reprezentowanemu żywiołowi komicznemu, częścią bardzo wydatnej, czasami gorączkowej twórczości, cechującej ten okres, względnie te dwa okresy.

Proza szekspirowska pozostaje prosta i przejrzysta i w ostatniej epoce, kiedy styl poety w wierszu wskutek przewagi myśli nad formą, nie mogącą pomieścić tego, co wulkaniczna wyobraźnia w nią przemocą wtłacza, jest już trudny i zawiły.

Za przykładem Marlowe'a Szekspir wkłada mowę niewiązaną także w usta obłąkanych (*Ofelii* i *Leara*), a idąc nieco dalej w tym kierunku, w Otellu osiąga wielki efekt tragiczny dzięki przejściu do niej w chwili, gdy mąż *Desdemony*, doprowadzony do szału piekielną sztuką *Jaga*, traci zupełnie panowanie nie tylko nad swymi namiętnościami, lecz i nad mową, która je odzwierciedla. Efekt ten jest tym skuteczniejszy, że *Otello*, obdarzony przez swego duchowego rodzica potężną wyobraźnią poetycką, przemawia zazwyczaj językiem pełnym wspaniałych obrazów, a proza owego niedługiego ustępu (IV, 1) jest złożona z samych krótkich zdań i wykrzykników. Konsekwentnym zakończeniem tego wybuchu jest omdlenie *Otella*. Przebudziwszy się z niego, powraca do wiersza.

Powyższy przykład jest dowodem, że wybór formy u Szekspira rzadko jest dziełem przypadku, a nawet w tych miejscach, w których dziwi nas początkowo, dokładniejsza analiza często doprowadzi do stwierdzenia celowości.

Poza tym Szekspir używa prozy zgodnie z wymienionymi powyżej zasadami, stosującymi się do dramaturgów doby elżbietańskiej w ogólności.

Na jedno jeszcze warto zwrócić uwagę. W Burzy *Kaliban*, ów „dziki i potworny niewolnik”, syn diabła i czarownicy, różniący się od zwierzęcia wyłącznie mową — przemawia stale wierszem, podczas gdy przedstawiciele mętów społecznych cywilizowanego miasta, w których towarzystwo się dostał, mówią — prozą. Wszelka przypadkowość jest tu wykluczona. *Kaliban* niewątpliwie mówi tak, jak *Prospero* go nauczył, ale obok tego mamy do czynienia z świadomym, bardzo skutecznym i pełnym myśli przeciwstawieniem.

*Rym* przeważa nad wierszem białym jedynie w młodzieńczej komedii Stracone zachody miłości. Sztuka ta, kto wie, czy w ogóle nie najwcześniejsza w twórczości Szekspira (1590?), zawiera wedle G. Königa 62,2% wierszy rymowanych, w Śnie nocy letniej (1594?) mamy ich 43,4%, w Romeo i Julii , sztuce napisanej wcześniej, ale zapewne ponownie opracowanej w r. 1596 lub 1597, tylko 17,2%, w Królu Henryku V (1599), Otellu (1604?) i Cymbelinie (1609 lub 1610) już zaledwie po 3,2%, w Królu Henryku IV (zapewne 1597–1598) i w Hamlecie po 2,7%, w Nocy Trzech Królów (zapewne na samej granicy dwóch stuleci) 13,7%, w Makbecie (zapewne 1606) 5,8%, w Antoniuszu i Kleopatrze 0,7%. W Burzy (1610) poza fantastycznym przedstawieniem w akcie IV i epilogiem mamy tylko jedną parę rymowanych pięciostopowców, w Opowieści zimowej (1610–1611) znikają zupełnie.

Przegląd ten wykazuje, że rymów ubywa w miarę rozwoju geniuszu Szekspira, prącego ku coraz większej swobodzie i coraz bardziej gardzącego zewnętrznymi ozdobami, w miarę jak wspina się na niedosiężne wyżyny myśli. Równocześnie jednak widać, że ważną rolę odgrywał w tym wypadku przedmiot. W Śnie nocy letniej służy rym do odróżnienia mowy elfów i do upiększenia scen miłosnych. Ale i w niektórych dość późnych sztukach napotykamy całe ustępy rymowane, w pewnym określonym celu wplecione w tok dialogów. Oto, co powiada w tej sprawie Dowden o Otellu: „…W akcie I, scena 3, wierszach 201–219, *Brabancja*, który utracił córkę, raczy doża zimną pociechą sentencji moralnych, pociechą ujętą w niewielkie epigramy, z których każdy jest rymowanym dwuwierszem, a *Brabancjo* odpowiada ironicznie w ten sam sposób”. Krytyk ten zwraca uwagę i na cyniczne wierszyki *Jaga* w II, 1, w. 141–169 tej tragedii oraz na IV, 5, w. 28–52 Troilusa i Kressydy (sztuki napisanej wedle niego w r. 1603, a przerobionej w r. 1607), w której wodzowie greccy kolejno witają *Kressydę* pocałunkiem. Jest tam w odezwaniach się poszczególnych osób „szczebiotliwość, którą by straciły, gdyby je z rymowanego wiersza przerobiono na biały. Silne potępienie zachowania się *Kressydy* przez *Ulissesa*, które następuje, kładzie kres rymowanemu ustępowi”.

Widzimy więc, że rym, jako wywołany zawsze treścią lub nastrojem i wprowadzany świadomie, nie może nam służyć za probierz chronologiczny, mimo niezbicie stwierdzonego faktu, iż jest cechą wcześniejszych utworów, w których pojawia się nawet w formie zwrotkowej, np. w Romeo i Julii, gdzie początek pierwszej rozmowy kochanków ma formę sonetu.

*Blankverse Szekspira.* W ściślejszym o wiele związku z chronologią jest budowa wiersza białego. Nie mamy pozytywnych danych ani co do daty przybycia poety do stolicy, ani co do czasu powstania Tamerlana. Wszystkie jednak poszlaki wskazują, że dwa te wypadki zaszły mniej więcej równocześnie (1587). W takim razie genialny młodzieniec stawiał pierwsze kroki w Londynie pod wpływem zdobytej szturmem sławy swego największego poprzednika i jego „bębniącego jedenastozgłoskowca”. Nic też dziwnego, że od razu — obok rymów — zaczął używać tej formy.

Prawie na pewno można powiedzieć, że do pierwszych prac dramatycznych Szekspira należało przerabianie dramatów, w których napisaniu uczestniczył Marlowe. Możliwe, że robił to w towarzystwie samego autora. Stąd blankverse jego w tej epoce bardzo podobny jest do pierwowzoru.

i) Poeta początkowo niezmiernie rzadko używa żeńskich zakończeń. Pojawiają się jednak coraz częściej, w miarę postępów, jakie młody dramaturg czynił w technice poetyckiej. Oto ich procent w niektórych sztukach (wedle statystyki Hertzberga):

1590 Stracone zachody miłości — 4
1593 Król Ryszard III — 18
1596 Kupiec wenecki — 15
1602 Hamlet — 25
1604 Otello — 26
1609 Cymbelin — 32
1610 Burza — 33
1612/3 Król Henryk VIII — 45,6

I tu przyrost żeńskich końcówek z czasem jest widoczny. Ale nie należy zapominać, że poeta używał ich szczególnie w ustępach lirycznych, w salonowych rozmowach, w scenach kłótni i tyradach o charakterze retorycznym. Rzadsze są w spokojnym opowiadaniu i w miejscach patetycznych. Mimo to użycie tego probierza chronologicznego daje na ogół wyniki zgodne z innymi kryteriami. W wymienionych tu sztukach stanowi wyjątek jedynie Król Ryszard III.

2) Trudno wdawać się tu szczegółowo w sprawę średniówek, którą omówił i w daty statystyczne z czterech sztuk różnych okresów zaopatrzył J. Schipper . Wystarczy powiedzieć, że Szekspir pod tym względem od razu był dość swobodny. Początkowo przeważa średniówka po drugiej stopie lub w trzeciej stopie, później coraz częściej pojawia się ona po trzeciej lub w czwartej. Bardzo rzadka w młodocianych utworach średniówka epicka — staje się częstsza w trzecim okresie. Gwałtowny skok w tym kierunku widzimy w ciekawej i pod innym względem metryce Makbeta (1606). Czwarty okres charakteryzuje częste ukazywanie się podwójnej średniówki.

3) 4) Co do przestawień taktu i braku zgłosek, o ile mi wiadomo, nie spostrzeżono dotąd różnic pomiędzy poszczególnymi okresami.

5) Zgłoski nadliczbowe pojawiają się najczęściej pod koniec działalności poety.

6) Wspomniany proces zanikania *-e* w końcówkach był w pełnym toku, gdy Szekspir zaczynał pisać, i u schyłku jego życia miał się ku końcowi. Odzwierciedleniem tego stanu rzeczy są i dzieła poety.

7) Brak dokładniejszej statystyki.

8) Wmieszane w tok pięciostopowego jambu wiersze odmiennych typów znikają w miarę rozwoju geniuszu Szekspira, natomiast krótsze i dłuższe wiersze pojawiają się częściej, ale w czwartym okresie liczba krótszych znowu się zmniejsza.

9) Im później, tym częściej zdarza się enjambment. Wedle wybitnego krytyka Furnivalla, przypada w Straconych zachodach miłości raz na 18,14 wierszy, w Burzy na 3,02, w Opowieści zimowej na 2,12.

Ale szczególnie ważna jest pewna odmiana enjambment, polegająca na tym, że ostatnią zgłoskę wiersza o męskim zakończeniu stanowią wyrazy o słabym akcencie (tzw. light endings, lekkie końcówki) albo normalnie całkiem pozbawione akcentu (tzw. weak endings, słabe końcówki). W tym wypadku wiersz bardzo ściśle łączy się z następnym. Lekkie końcówki pojawiają się po raz pierwszy w znaczniejszej ilości w Makbecie (1606), słabe w Antoniuszu i Kleopatrze, i od tego czasu procent jednych i drugich stale rośnie.

10) Aliteracja miała za sobą tradycję narodową i odgrywała dość znaczną rolę w wierszu największych poprzedników Szekspira, tj. Marlowe'a i Kyda, jak i w romansie dydaktycznym pt. Euphues Lyly'ego, który był niezmiernie popularny za czasów młodości Szekspira i rozpowszechnił styl zwany eufuizmem. Do głównych cech tego stylu należy aliteracja, jak już wyżej wspomniałem, łącząca się z treścią i przybierająca kunsztowne formy.

Szekspir już w Straconych zachodach miłości drwi sobie z niej, wplatając utwór jednej z komicznych postaci przeładowany tą ozdobą. Jednakże sam tytuł komedii (Love's Labours Lost) dowodzi, że nie oparł się wpływowi. Ośmieszanie aliteracji powtarza się w Śnie nocy letniej (V, 1) i w pierwszej części Króla Henryka IV (II, 4), gdzie poeta wyraźnie parodiuje styl eufuistyczny. Czyni to również i w Hamlecie w postaci *Poloniusza*, ale tragedia ta zawiera wiersz, w którym aliteracja krzyżowa (*abab*) pojawia się celowo, niewątpliwie bez tendencji ironicznej, i wywołuje silne wrażenie.

Widzimy więc, że atawistyczny pociąg do aliteracji mimo wyrozumowanej niechęci do niej musiał istnieć u Szekspira. Na ogół jest jednak dość rzadka, i to przeważnie wzmacnia zestawienia wyrazów bliskich sobie pojęciem lub przysłowiowych, w których jest już własnością języka, bardzo w tym kierunku podatnego.

*Blankverse po Szekspirze.* Nawiasem dodaję, że blankverse, popularny już dzięki dramatom Marlowe'a, wskutek wpływu Szekspira zyskał na zawsze prawdopodobnie dominujące stanowisko w poezji angielskiej. Jak przyzwyczajono się do niego w dramacie, niech zaświadczy fakt, że w r. 1598 chytry drukarz, wydając lichy dramat prozą: Sławne zwycięstwa Króla Henryka V, dla wprowadzenia w błąd publiczności wydrukował go tak, aby wyglądał na rzecz napisaną białym wierszem. — Zyskuje on wkrótce i teoretyczne uznanie. Wybitny liryk Tomasz Campion w ogłoszonych w r. 1602 Spostrzeżeniach o sztuce poezji angielskiej mówi, że blankverse odpowiada wybornie łacińskiemu trymetrowi jambicznemu, „dotrzymując kroku swymi pięcioma stopami jego sześciu”. Próby przedsięwzięte w drugiej połowie XVII w., aby w dramacie zastąpić go wierszem parzyście rymowanym, nie dały pomyślnych wyników, i Dryden, który dał przykład w tym kierunku, prędko wraca do szekspirowskiego metrum. Ale tym czasem Milton w Raju utraconym (1667) wprowadził je i do epopei. Od tego czasu, panując prawie niepodzielnie nad dramatem, staje się ono również ulubioną szatą poezji epickiej i do dziś dnia jest najbardziej rozpowszechnioną angielską formą metryczną. Z rosnącą sławą Szekspira blankverse wtargnął żywiołowo i do innych literatur. U nas pojawił się — nieco zmodyfikowany — w epoce romantycznej i dotąd nie stracił znaczenia w dramacie.


III. Zasady tłumaczenia dotyczące formy

Przejdźmy do kwestii, w jaki sposób polski tłumacz oddawać ma formę dramatów Szekspira. Nie trzeba chyba uzasadniać, że prozie musi odpowiadać proza, rymowi rym, białemu wierszowi wiersz biały. Nawiasem wspominam, że Norwid w nocie do przełożonych przez siebie urywków z Juliusza Cezara (I, 1 i III, 2) i Hamleta (I, 2) wypowiada zdanie przeciwne (w wydaniu Przesmyckiego z 1911 r., tom A, str. 375 in.) Lecz Norwid nie uznaje celowości przeskoków formy u Szekspira, a zarówno jego uwagi o teorii tłumaczenia, jak i sam przekład odzwierciedlają tendencję do retuszowania, którą zresztą z całą pewnością siebie i szczerością wielkiego człowieka wypowiada. Zbyt silna indywidualność nie umiała poddać się innej, choćby o wiele potężniejszej. Zresztą Norwid w tłumaczeniu ody Horacego O saepe mecum tempus in ultimum, gdzie miejscami znać niezrozumienie tekstu, świadomie fałszuje dwa wiersze, psujące mu obraz Horacego — nie tego prawdziwego, oportunisty i dworaka, lecz tego, jakiego sobie wymarzył, cierpiącego i wojującego ironią republikanina w Augustowym Rzymie. Niech wzmianka o tym przykładzie dowolności Norwida stanie za odpowiedź na jego pogląd na zadania tłumacza. Norwid pozostanie Norwidem, choć mu w tym wypadku nie przyznamy słuszności, a my trzymajmy się własnych zasad i nie odstępujmy ani od myśli, ani od formy oryginału.

Ale w jaki sposób naśladować rozmaitość rytmiczną szekspirowskiego wiersza, a równocześnie jak najbardziej zbliżyć się do tonu oryginału?

Wbrew ogólnie prawie u nas przyjętemu zwyczajowi należy wprowadzić jamby. Na fatalne brzmienie amfibrachów w drugiej połowie wiersza zwrócił był uwagę już Korzeniowski, ale dał pełne równouprawnienie trochejom, a na moim stanowisku stanął dotąd z naszych tłumaczów jeden Ostrowski , pod innymi względami może najmniej wierny.

Przy dalszym sposobie postępowania przyświecać powinna dążność do naśladowania środków, jakie Anglikom służą do urozmaicenia wiersza białego — o tyle naturalnie, o ile pozwala na to język polski i polska metryka. Najlepiej omówić je wedle zestawionych powyżej 10 punktów.

1) W polskim języku zakończenie męskie ma zastosowanie bardzo ograniczone, a w wierszu jedenastozgłoskowym, odpowiadającym angielskiemu blankverse, nie może ukazywać się tak często, jak tam żeńskie. To drugie musi być regułą, pierwsze rzadkim wyjątkiem, bez którego można nawet obejść się zupełnie.

2) Rozmaitość średniówki jest najskuteczniejszym środkiem urozmaicenia pięciostopowego jambu. Wbrew dotychczasowym zwyczajom spróbowałem stosować wszystkie jej rodzaje, znane z angielskiego, z wyjątkiem naturalnie średniówki epickiej, którą wyklucza konieczność zachowania w wierszu tej samej ilości zgłosek, będąca w naszej metryce o wiele istotniejszym postulatem niż w angielskiej. Natomiast używam również średniówki podwójnej. Kierowałem się w tym wypadku własnym poczuciem rytmu i własnym uchem, przyzwyczajonym nie tylko do polskiego wiersza, i mam wrażenie, że to, co może w pierwszej chwili razić będzie w formie mego przekładu, po pewnym osłuchaniu się z nią wyda się tylko pożyteczną rozmaitością i swobodą. Mam tak silne przeświadczenie o słuszności tego stanowiska, że chyba zgodna opinia kilku teoretyków i praktyków mogłaby mnie skłonić do odwrotu.

3) Przestawienia taktu wprowadzam w zakresie odpowiadającym angielskiemu pierwowzorowi.

4), 5) W języku polskim nie do naśladowania.

6), 7) Również z natury rzeczy odpada.

8) Krótsze wiersze muszą posiadać tę samą rytmikę, co całość, gdyż inaczej robiłyby wrażenie prozy. Na ogół powinny by stać w tych miejscach, gdzie ma je oryginał. Dłuższe również należy wplatać.

9) Enjambment stosować można równie często lub nieco częściej niż sam Szekspir.

1o) Aliteracja w języku naszym przemija prawie bez wrażenia. Wobec tego trzeba by ją naśladować tylko tam, gdzie użyto jej na pewno celowo, a i to o tyle jedynie, o ile nie wynikłoby z tego poświęcenie ważniejszych względów.





*Polskie przekłady Antoniusza i Kleopatry.* Język nasz posiadał dotychczas dwa tłumaczenia tragedii: Krystyna Ostrowskiego, będące raczej przeróbką (1872), i Leona Ulricha, ogłoszone po raz pierwszy w całkowitym wydaniu Szekspira pod redakcją Kraszewskiego (1876).

------------------------------------------------



Specjalnej notatki bibliograficznej nie umieszczamy ze względu na znaczną ilość dzieł z literatury krytycznej, podaną passim w notach Wstępu.




Antoniusz i Kleopatra



 * Marek Antoniusz, triumwir
 * Oktawiusz Cezar, triumwir
 * M. Emiliusz Lepidus, triumwir
 * Sekstus Pompejusz
 * Domicjusz Enobarbus, przyjaciel Antoniusza
 * Wentydiusz, przyjaciel Antoniusza
 * Eros, przyjaciel Antoniusza
 * Skarus, przyjaciel Antoniusza
 * Dercetas, przyjaciel Antoniusza
 * Demetriusz, przyjaciel Antoniusza
 * Filo, przyjaciel Antoniusza
 * Mecenas, przyjaciel Cezara
 * Agryppa, przyjaciel Cezara
 * Dolabella, przyjaciel Cezara
 * Prokulejusz, przyjaciel Cezara
 * Tyreusz, przyjaciel Cezara
 * Gallus, przyjaciel Cezara
 * Menas, przyjaciel Pompejusza
 * Menekrates, przyjaciel Pompejusza
 * Warriusz, przyjaciel Pompejusza
 * Taurus, namiestnik Cezara
 * Kanidiusz, namiestnik Antoniusza
 * Syliusz, poddowódca w wojsku Wentydiusza
 * Eufroniusz, poseł od Antoniusza do Cezara
 * Aleksas
 * Mardian, rzezaniec, dworzanin Kleopatry
 * Seleukus, dworzanin Kleopatry
 * Diomedes, dworzanin Kleopatry
 * Wieszczbiarz
 * Clown (wieśniak)
 * Kleopatra, królowa Egiptu
 * Oktawia, siostra Cezara, później żona Antoniusza
 * Charmian, kobieta z dworu Kleopatry
 * Iras, kobieta z dworu Kleopatry
 * Dowódcy, żołnierze, posłańcy itd.




Rzecz dzieje się w różnych częściach państwa rzymskiego.




AKT I



SCENA PIERWSZA

/ Aleksandria. Pokój w pałacu Kleopatry. /

/ Wchodzą Demetriusz i Filo. /


FILO

Nie, to miłosne zaślepienie wodza
Przechodzi miarę. Wszak te orle oczy,
Co lśniły pośród w bój idących hufców
Jak zbroja Marsa, w dół spuszczone dzisiaj
Lub w rozmodlonym uwielbieniu, w hołdzie
Utkwione w smagłej twarzy. Jego serce
Bitw kierownika, które wśród zapasów
Olbrzymich bojów rozsadzało sprzączki
Na jego piersiach, dzisiaj się wyparło
Zapału tego, miechem jest, wachlarzem,
I raz podnieca, raz zaś studzi żądze
Cyganki. Popatrz, idą.

/ Tusz. Wchodzą Antoniusz i Kleopatra ze swymi orszakami. Rzezańcy ją wachlują. /

                        Bacz dokładnie,
A ujrzysz jeden z trzech filarów świata
Zmieniony w błazna nierządnicy, patrzaj
I zważaj.


KLEOPATRA

                        Jeśli to naprawdę miłość,
To powiedz, jak jest wielka.


ANTONIUSZ

                        Och, żebraczką
Jest miłość, która da się ująć w cyfry.


KLEOPATRA

Do pewnych granic pragnę być kochaną.


ANTONIUSZ

To chyba nowe niebo znajdź i ziemię.

/ Wchodzi Dworzanin. /


DWORZANIN

Łaskawy panie mój, są wieści z Rzymu.


ANTONIUSZ

Nie cierpię tego. Jaka treść?


KLEOPATRA

                        Nie, słuchaj,
Antoni. Może Fulwia w gniew popadła
Lub, kto wie, może Cezar, co ma mleko
Pod nosem, śle ci swój mocarny nakaz:
»Zrób to lub tamto! Zajmij to królestwo,
Uwolnij tamto! Spełnij naszą wolę,
Lub cię ukarzem«.


ANTONIUSZ

                        Jak to, ukochana?


KLEOPATRA

Co, może? Nie, tak jest na pewno.
Nie możesz dłużej tu zostawać, przyszło
Twe odwołanie od Cezara, przeto
Masz słuchać, Antoniuszu. Gdzież rozkazy
Fulwii — lecz nie, Cezara — nie, obojga?
Wołajcie gońców! — Jakem jest królową
Egiptu, ty rumienisz się, Antoni.
Twa krew hołd składa Cezarowi — chyba
Że twarz twa spłaca wstydu dług, gdy zrzędzi
Krzykliwa Fulwia. Gdzie są ci posłańcy?


ANTONIUSZ

Niech w Tybrze zginie Rzym! W proch niechaj runie
wielki sklep państwa, ujętego w karby
Porządku! Tu mi żyć! Królestwa — błotem;
Na ziemskim gnoju rodzi się tak samo
Dla bydła strawa, jak dla ludzi. Z życia
Szlachetną cząstkę brać — to jest tak czynić.

/ ściska ją /

I kiedy para, tak wzajemnych uczuć
Związana siłą, taka, jak my, para
Tak czynić może, niechaj wie świat cały
Pod grozą ciężkich kar — że równych nie ma!


KLEOPATRA

Och, szczyt obłudy!
I po cóż pojął Fulwię, nie kochając?
Wnet głupią nazwą mnie, choć nią nie jestem,
Antoniusz jednak będzie samym sobą.


ANTONIUSZ

Gdy Kleopatra będzie mu podnietą.
Więc przez miłości miłość i przebłogich
Jej chwil — nie traćmy czasu na docinki.
Minuta niech nie minie nam bez jakiejś
Rozkoszy. Co za plany na dziś wieczór?


KLEOPATRA

Wysłuchasz posłów.


ANTONIUSZ

                        Wstydźże się kłótliwa,
Królowo, której wszystko jest do twarzy —
Śmiech, płacz, szyderstwo, której kaprys wszelki
Ku temu zmierza, aby w tobie stać się
I pięknym, i wielbionym! Nie chcę posłów —
Od ciebie chyba. Dziś wieczorem będziem
We dwoje błądzić po ulicach, ludzkie
Poznając życie. Pójdź, królowo. Wczoraj
Życzyłaś sobie tego. Ani słowa!

/ Wychodzą Antoniusz i Kleopatra ze swymi orszakami. /


DEMETRIUSZ

Czy Cezar traci tak na porównaniu
Z Antonim?


FILO

                        Czasem, kiedy być Antonim
Przestanie, brak mu owych szczytnych zalet,
Co winny by i dziś być jego działem.


DEMETRIUSZ

Boleję nad tym, że on stwierdza słowa
Ulicznych kłamców, którzy tak go właśnie
Malują w Rzymie; ale mam nadzieję,
Że jutro lepsze nam przyniesie czyny.
Bądź zdrów.

/ Wychodzą. /



SCENA DRUGA

/ Tamże. Inny pokój w pałacu. /

/ Wchodzą Charmian, Iras, Aleksas i wieszczbiarz. /


CHARMIAN

Panie Aleksasie, słodki Aleksasie, najdoskonalszy we wszystkim Aleksasie, prawie nadzmysłowy prototypie Aleksasa, gdzie jest wróżbiarz, któregoś tak chwalił królowej ? — Ach! gdyby tak wiedzieć, kto będzie tym mężem, co to wedle waszego zdania będzie sobie rogi stroił wieńcami!


ALEKSAS

Wieszczbiarzu!


WIESZCZBIARZ

Czego sobie życzysz?


CHARMIAN

To ten? To tyś jest ten świadomy człowiek?


WIESZCZBIARZ

W natury tajnej księdze coś potrafię
Wyczytać czasem.


ALEKSAS

                        Pokażże mu rękę.

/ Wchodzi Enobarbus. /


ENOBARBUS

Podawać ucztę! Nie żałować wina!
Będziemy pić na zdrowie Kleopatry.


CHARMIAN

Dobry panie, przepowiedz mi dużo szczęścia.


WIESZCZBIARZ

Nie tworzę doli, tylko ją czytam w przyszłości.


CHARMIAN

Więc, proszę, wyczytaj coś dla mnie.


WIESZCZBIARZ

Piękniejszą znacznie staniesz się, niż jesteś.


CHARMIAN

Sądzi, że nabiorę ciała.


IRAS

Nie, będziesz malowała się na starość.


CHARMIAN

Bogowie, chrońcie mnie od zmarszczek!


ALEKSAS

Nie obrażajcie jego daru proroczego, słuchajcie uważnie.


CHARMIAN

Sza!


WIESZCZBIARZ

Ukochasz bardzo, mniej kochana będziesz.


CHARMIAN

Wołałabym już trunkiem sobie rozgrzać wątrobę.


ALEKSAS

No, słuchaj, słuchaj.


CHARMIAN

No, ale teraz, kochanie, jakaś wspaniała wróżba! Każ mi poślubić jednego przedpołudnia trzech królów i po wszystkich trzech owdowieć; każ mi w pięćdziesiątym roku życia mieć dziecko, któremu by Herod żydowski hołd składał; spróbuj ożenić mnie z Oktawiuszem Cezarem, żebym zrównała się z moją panią.


WIESZCZBIARZ

Przeżyjesz panią, której jesteś sługą.


CHARMIAN

O, to wybornie! Wolę długie życie niż figi.


WIESZCZBIARZ

Piękniejszą była dola twa w przeszłości,
Niż ta, co przyjdzie.


CHARMIAN

Oj, to pewnie moje dzieci nie będą miały nazwiska. Proszę cię, ile chłopców i dziewczynek jest mi sądzone?


WIESZCZBIARZ

Jeżeliby z pożądań twych każdemu
Nie zbrakło łona i płodności — milion.


CHARMIAN

Idź precz, głupcze! Przebaczam ci jako czarownikowi.


ALEKSAS

Myślisz, że tylko twoje prześcieradła wiedzą o twoich zachciankach!


CHARMIAN

No, no, niech Iras od ciebie usłyszy o swoim losie.


ALEKSAS

Wszyscy będziemy znali swój los.


ENOBARBUS

Mój i większej części nas wszystkich na dziś — to pójść spać po pijanemu.


IRAS

Oto jest dłoń, która przepowiada przynajmniej czystość, jeżeli nie co więcej.


CHARMIAN

Tak jak wylew Nilu przepowiada głód.


IRAS

Idź, ty wariatko w łóżku, nie umiesz wróżyć!


CHARMIAN

No, jeżeli wilgotna ręka nie jest wróżbą płodności, to ja nie potrafię poskrobać się w ucho. Proszę cię, przepowiedz jej tylko powszednią dolę.


WIESZCZBIARZ

Jednaka wasza dola.


IRAS

Jak to? Powiedz mi szczegóły.


WIESZCZBIARZ

Rzekłem.


IRAS

Mój los ani o cal nie będzie lepszym od jej losu?


CHARMIAN

A gdyby ten los o cal tylko miał być lepszy od mego, gdziebyś go wybrała?


IRAS

Nie na nosie mego męża.


CHARMIAN

Niech niebo poprawi co gorsze nasze myśli! A Aleksas — pójdź no, jego los, jego los! O, niech zaślubi kobietę, która nie umie chodzić, błagam cię, słodka Izydo! Niech i ta umrze, i daj mu gorszą! I niech gorsze następuje po gorszym, aż najgorsza, śmiejąc się, odprowadzi go do grobu jako pięćdziesięciokrotnego rogala! Dobra Izydo, wysłuchaj tej mojej modlitwy, choćbyś mnie miała odprawić z kwitkiem w sprawie większej wagi! Dobra Izydo, błagam cię!


IRAS

Amen. Droga bogini, wysłuchaj tej modlitwy ludu! Bo o ile serce pęka na widok pięknego mężczyzny, którego żona się puszcza, o tyle jest śmiertelną zgryzotą widzieć brzydala bez rogów. Więc, droga Izydo, zachowaj względy przyzwoitości i daj mu los, na jaki zasłużył.


CHARMIAN

Amen.


ALEKSAS

Ba, gdyby to od nich zależało zrobić ze mnie rogala, skurwiłyby się, ale postawiłyby na swoim.


ENOBARBUS

Sza! Idzie tu Antoniusz.


CHARMIAN

Nie, królowa.

/ Wchodzi Kleopatra. /


KLEOPATRA

Nie widzieliście mego pana?


ENOBARBUS

Nie, pani.


KLEOPATRA

Nie było go tu?


CHARMIAN

Nie, królowo.


KLEOPATRA

W wesołym był nastroju, lecz mu nagle
Myśl jakaś rzymska przyszła. — Enobarbie!


ENOBARBUS

Pani?


KLEOPATRA

Wyszukaj go, przyprowadź. — Gdzie Aleksas?


ALEKSAS

Tu, do usług. Pan nadchodzi.


KLEOPATRA

To nań nie spojrzym nawet. Pójdź no z nami.

/ Wychodzą. /

/ Wchodzi Antoniusz z posłańcem i świtą. /


POSŁANIEC

Twa żona Fulwia pierwsza wyszła w pole.


ANTONIUSZ

Przeciwko bratu memu Lucjuszowi?


POSŁANIEC

Tak, ale wnet skończyła się ich wojna,
Okoliczności zaś ich pojednały;
Złączyli wojska przeciw Cezarowi,
Lecz lepszy jego lud, z Italii w pierwszej
Potyczce odparł ich.


ANTONIUSZ

                        No, a najgorsze?


POSŁANIEC

Zła wieść zaraża posła swą naturą.


ANTONIUSZ

Gdy treść dotyczy głupca lub też tchórza.
Mów, dla mnie przeszłość jest przeszłością tylko.
Tak jest. Bo kto mi prawdę mówi, choćby
Opowieść jego śmiercią była dla mnie,
Ten znajdzie taki posłuch, jak pochlebca.


POSŁANIEC

Labienus — kiepska wieść — ze swoim wojskiem
Partyjskim, wyruszywszy znad Eufratu,
Zagarnął Azję i zwycięskie jego
Znaki od Syrii dumnie powiewały
Po Lidię i po Jonię, gdy —


ANTONIUSZ

                        Antoniusz,
Powiedzieć chciałeś —


POSŁANIEC

                        Panie —


ANTONIUSZ

                        Bez ogródek
Mów do mnie. Społeczeństwa słów nie łagódź,
Zwij Kleopatrę, jak ją zowią w Rzymie,
Łaj w słowach Fulwii, piętnuj me przywary
Tak szczerze, jako prawdomówność razem
Ze złośliwością zdolne są przemawiać.
Rodzimy chwasty, gdy odłogiem leży
Nasz bystry umysł, żniwem jest nam powieść
O naszych błędach. Żegnaj mi tymczasem.


POSŁANIEC

Jak twoja wola, panie.

/ Wychodzi. /


ANTONIUSZ

Z Sycjonu wieści! Hejże! Kto się zgłasza?


PIERWSZY DWORZANIN

Z Sycjonu człowiek! Dalej, jest tam taki?


DRUGI DWORZANIN

Rozkazu czeka.


ANTONIUSZ

                        Niechże tu się stawi. —
Egipskie silne te kajdany skruszę,
Lub mi w miłosnym zginąć zaślepieniu.

/ Wchodzi inny posłaniec. /

No, cóż tam?


DRUGI POSŁANIEC

                        Fulwia, żona twa, umarła.


ANTONIUSZ

Gdzie?


DRUGI POSŁANIEC

                        W Sycyjonie. Przebieg jej choroby
I te szczegóły, które zechcesz poznać,
Tu znajdziesz.

/ Oddaje list. /


ANTONIUSZ

                        Wybacz mi.

/ Drugi posłaniec wychodzi. /

Uleciał wielki duch. Pragnąłem tego.
Nierzadko, co ze wzgardą odrzucamy,
Życzylibyśmy sobie mieć na powrót.
Zadowolenie me obecnie słabnie
I w rzecz przeciwną zmienia się. Po zgonie
Nabiera ona zalet. Z objęć śmierci
Wyrwałaby ją dłoń, wprzód popchnąć zdolna.
Ja tę królową-czarodziejkę muszę
Porzucić. Oprócz znanych mi złych skutków
Z gnuśności mojej lęgnie się wciąż dziesięć
Tysięcy innych szkód. — Hej, Enobarbie!

/ Wchodzi Enobarbus. /


ENOBARBUS

Czego sobie życzysz, panie?


ANTONIUSZ

Bezzwłocznie muszę stąd odjechać.


ENOBARBUS

Oho, to pozabijamy wszystkie nasze kobiety. Wszak widzimy mordercze skutki każdej niegrzeczności. Jeżeli przyjdzie im znieść nasz odjazd, śmierć niechybna.


ANTONIUSZ

Muszę się oddalić.


ENOBARBUS

Jeżeli okoliczności wymagają, niech kobiety giną; szkoda byłoby odrzucać je bez przyczyny. Choć gdy trzeba wybierać między nimi a wielką sprawą, są niczym. Gdy Kleopatra najmniejsze słówko o tym usłyszy, umrze natychmiast. Widziałem ją dwadzieścia razy konającą w mniej ważnych okolicznościach. Tak pochopnie umiera, że moim zdaniem śmierć musi mieć w sobie coś, co dokonywa na niej jakiegoś miłosnego aktu.


ANTONIUSZ

Chytrzejsza jest, niż człowiek zdoła pomyśleć.


ENOBARBUS

Niestety nie, panie. Jej namiętności nie są z żadnego innego materiału, jak tylko z najlepszej cząstki samej miłości. Niepodobna nazwać jej wichrów i ulew westchnieniami i łzami; równie wielkich burz i orkanów nie zapisują kalendarze; to u niej nie może pochodzić z chytrości; a gdyby pochodziło, to widać umie równie dobrze jak Jowisz wywoływać deszcze.


ANTONIUSZ

Bodajbym jej nigdy nie był widział!


ENOBARBUS

Toby cię, panie, ominął widok pięknego stworzenia; na braku tego szczęścia straciłby opis twej podróży.


ANTONIUSZ

Fulwia umarła.


ENOBARBUS

Panie?


ANTONIUSZ

Fulwia umarła.


ENOBARBUS

Fulwia!


ANTONIUSZ

Umarła.


ENOBARBUS

No, panie, złóżże bogom dziękczynną ofiarę. Gdy niebianom spodoba się zabrać mężowi jego połowicę, dalejże do ziemskich krawców! U nich znajdzie tę pociechę, że gdy stare suknie się znoszą, jest z czego zrobić nowe. Gdyby nie było kobiet oprócz Fulwii, byłby to rzeczywiście dla ciebie cios i byłoby nad czym rozpaczać; ten smutek uwieńczony jest pociechą; spod starej kiecki wyłazi nowa halka, a w cebuli jest dość łez do polania tej zgryzoty.


ANTONIUSZ

Publiczne sprawy, rozpoczęte przez nią
Nie znoszą mej nieobecności.


ENOBARBUS

A sprawy, któreś ty tu rozpoczął, nie mogą się również obejść bez ciebie. Szczególnie sprawa z Kleopatrą w całości zależy od ciebie.


ANTONIUSZ

Dość żartobliwych odpowiedzi. Niechaj
Poznają me zamiary poddowódcy.
Podróży naszej powód ja wyłuszczę
Królowej i uzyskam na nią zgodę.
Nie tylko bowiem Fulwii śmierć i jeszcze
Ważniejsze rzeczy, które z nią są w związku,
Potężnym głosem przemawiają do nas.
Wołają nas do domu listy wielu
Przyjaciół naszych, czynnych w Rzymie. Sekstus
Pompejusz wydał wojnę Cezarowi
I włada państwem mórz. Nasz lud niestały,
Którego miłość nigdy nie przypadnie
Zasłużonemu, nim zasługi jego
Nie przejdą do historii, Pompejusza
Wielkiego imię i godności zaczął
Synowi dawać, stawią go wodzowie
Wysoko, dzięki chwale i potędze,
A wyżej jeszcze dzięki urodzeniu.
Znaczenie jego, wzrósłszy, stać się może
Dla świata groźnym. Wiele się wylęga
Nowości, które, jak rumaka włosień,
Dziś mają tylko życie, lecz bez jadu
Gadziny. Powiedz, że życzliwość nasza
Dla ludzi niższych od nas stanowiskiem
Wymaga, byśmy szybko stąd jechali.


ENOBARBUS

Wykonam to.

/ Wychodzą. /



SCENA TRZECIA

/ Tamże. Inny pokój w pałacu. /

/ Wchodzą: Kleopatra, Charmian, Iras i Aleksas. /


KLEOPATRA

Gdzie jest?


CHARMIAN

                        Już potem go nie oglądałam.


KLEOPATRA

Idź, zobacz, gdzie jest, kto z nim jest, co robi.
Nie ja posłałam cię. A gdy go smutnym
Zastaniesz, powiedz, że ja tańczę. Jeśli
Wesołym, donieś, że zasłabłam nagle.
A wracaj prędko.

/ Wychodzi Aleksas. /


CHARMIAN

                        Jeśli go gorąco
Miłujesz, pani, zaniedbujesz środków,
By zmusić go do wzajemności.


KLEOPATRA

                        Czegóż
Nie czynię, co by należało czynić?


CHARMIAN

Ustępuj mu na każdym kroku, w niczym
Nie przeciw się.


KLEOPATRA

                        Szalona tak naucza.
To sposób, by go stracić.


CHARMIAN

                        Nie przeciągaj
Tej struny zbytnio. Ludzie częstą trwogą
Dręczeni z czasem znienawidzić mogą.
Lecz oto idzie.

/ Wchodzi Antoniusz. /


KLEOPATRA

                        Choram i przybita.


ANTONIUSZ

Z przykrością mówię, co mnie tu sprowadza.


KLEOPATRA

Kochana Charmian, pomóż mi stąd odejść.
Upadnę. To nie może długo trwać, natura
Nie zniesie tego.


ANTONIUSZ

                        Droga ma królowo —


KLEOPATRA

Tak blisko nie stój, proszę.


ANTONIUSZ

                        Cóż się stało?


KLEOPATRA

Już z samych oczu twych wieść dobrą czytam.
I cóż matrona mówi? Możesz jechać.
Zbyteczne było, że cię raz puściła.
Nie powie tego, że to ja cię trzymam;
Ja nie mam władzy, ty należysz do niej.


ANTONIUSZ

Bogowie wiedzą —


KLEOPATRA

                        O, nie było jeszcze
Królowej tak zdradzonej! Lecz od razu
Widziałam posiew zdrady.


ANTONIUSZ

                        Kleopatro —


KLEOPATRA

Jak mogłam myśleć, że mi będziesz wierny
Ty, co w zaklęciach boskie wstrząsasz trony,
Gdyś Fulwii złamał wiarę? Szał obłędu
Dać się uwikłać słownym ślubowaniem,
Łamanym w chwili przysiąg!


ANTONIUSZ

                        O najmilsza
Królowo —


KLEOPATRA

Nie, nie, proszę cię, nie szukaj
Pozorów, by odjechać. Powiedz »żegnam«
I idź. Na słowa czas był, kiedyś błagał,
Byś mógł pozostać. Odjazd wtedy wcale
Nie istniał. Wieczność była na mych wargach
I w oczach, błogość w moich brwiach zmarszczonych;
Nie było we mnie cząstki tak ubogiej,
By niebiańskiego rodu jej odmówić.
Tak jest i dziś — lub ty, największy świata
Wojownik, stałeś się największym kłamcą.


ANTONIUSZ

Co? Jak to, pani?


KLEOPATRA

                        Brak mi kilku cali
Do twego wzrostu. Poznałbyś odwagę
Egiptu pani.


ANTONIUSZ

                        Słuchaj mnie, królowo:
Konieczność, którą wywołała chwila,
Gdzie indziej każę działać mi, lecz całe
Me serce tobie daję w posiadanie
I tu zostawiam. Bratobójczą stalą
Połyska nasz italski ląd, a Sekstus
Pompejusz krąży już pod rzymskim portem.
Dwóch stronnictw równowaga rodzi waśń,
Poglądającą tu i tam nieufnie.
Znienawidzeni, gdy w potęgę wzrośli,
W miłości wzrośli również. Wywołaniec
Pompejusz, ojca sławą tak bogaty,
Do serc powoli wpełza tym, co szczęścia
Nie mieli pod obecnym rządem — trwogą
Przejmuje liczba ich; spokojność, której
Bezczynność zaciężyła jak choroba,
Przeczyszczających leków chce i takie
Spostrzega w pierwszej, choć szalonej zmianie.
Mój osobisty powód i ten, który
Wyjednać winien przede wszystkim twoją
Na odjazd zgodę, to zgon Fulwii.


KLEOPATRA

                        Chociaż
Wiek od głupoty nie mógł mnie wyzwolić,
Wyzwolił od dzieciństwa. — Możeż Fulwia umrzeć?


ANTONIUSZ

Królowo moja — zmarła.
Spójrz i, jeżeli raczysz, to przeczytaj,
Co za zamieszki wywołała; w końcu
Najlepsze znajdziesz — gdzie i kiedy zmarła.


KLEOPATRA

Obłudne miłowanie! Gdzież święcone
Łzawnice, które byś ty wodą smutku
Napełniać winien? Dziś już widzę jasno
Przez Fulwii śmierć, jak przyjmą moją własną.


ANTONIUSZ

Dość kłótni! Słuchaj, jakie mam zamiary,
Bo te istnieją lub przestają istnieć
Stosownie do twej rady. Na ten żar,
Co grzeje muł nilowy, twym żołnierzem
I sługą stąd odchodzę, ty rozstrzygniesz
O wojnie i pokoju.


KLEOPATRA

                        Och, przetnijcie
Sznurówkę — Charmian — nie już, nie — raz źle mi,
Raz w jednej chwili dobrze. Tak to kocha
Antoniusz.


ANTONIUSZ

                        Przestań, droga ma królowo,
Na jego miłość spojrzyj bez uprzedzeń,
Uczciwej próby ona się nie lęka.


KLEOPATRA

Wiem to od Fulwii. Odwróćże się, proszę,
I popłacz za nią, potem mnie pożegnaj
I powiedz, że to łzy za Kleopatrą.
No, zagrajże obłudy szczytnej scenę
I niech wygląda na honoru wykwit.


ANTONIUSZ

Krew mi zaczyna wrzeć. Dość!


KLEOPATRA

                        Umiesz lepiej,
To było słabo.


ANTONIUSZ

                        Klnę się na mój oręż —


KLEOPATRA

I tarczę. Trochę, trochę się poprawia,
Lecz szczyt to nie jest. Spojrzyj, proszę, Charmian,
Jak szał do twarzy jest rzymskiemu temu
Herkulesowi.


ANTONIUSZ

                        Pani, ja odejdę.


KLEOPATRA

Uprzejmy panie, słówko. Ty i ja
Musimy, panie, rozstać się — to nie to —
Kochaliśmy się, panie, ty i ja —
To nie to, o tym dobrze wiesz. Coś chciałam —
Och, moja słaba pamięć to prawdziwy
Antoniusz: Zapominam — zapomniana.


ANTONIUSZ

Lecz, że królewska twa osoba mówi
Wciąż o błahości, mógłbym wziąć cię snadnie
Za błahość samą.


KLEOPATRA

                        Jest to znojna praca
Tak blisko serca błahość tę hodować,
Jak Kleopatra. Lecz mi przebacz, panie,
Bo zachowanie moje mnie zabija,
Gdy w twoich oczach nie znajduje łaski.
Twa cześć cię woła w oddal. Bądź więc głuchy
Na me szaleństwo, bądź dlań bezlitosny.
Bogowie wszyscy z tobą! Niech twój oręż
Zwycięstwo wieńczy laurem, niech się wszystko
Pod twoje stopy ściele!


ANTONIUSZ

                        Pójdź! Idziemy.
Rozstanie nasze dzieli i jednoczy:
Ty, choć tu, będziesz przy mnie na wyprawie,
Ja, choć odpłynę, siebie tu zostawię.
Ruszajmy!



SCENA CZWARTA

/ Rzym. W domu Cezara. /

/ Wchodzą: Oktawiusz Cezar, czytając list, Lepidus i świta. /


CEZAR

Patrz, Lepidusie, poznasz stąd dowodnie,
Że to nie jakaś złość wrodzona budzi
W Cezarze ku wielkiemu rywalowi
Nienawiść. Oto wieści z Aleksandrii:
On łowi ryby, pije i wśród nocnych
Hulanek światła nie oszczędza. Mężem
Nie więcej jest niż Kleopatra. Również
Od niego bardziej nie jest zniewieściała
Ptolemeusza wdowa. Posłuchania
Udzielić ledwie raczył i pamiętać,
Że ma wspólników władzy. Ujrzysz męża,
Co pierwowzorem jest wszelakich błędów
Ludzkości całej.


LEPIDUS

                        Nie dam się przekonać,
Że dość ma wad, by przyćmić mogły cnoty.
Jak plamy są na niebie jego błędy,
Gdy w cieniach nocnych tym ogniściej płoną;
Dziedziczne raczej niż nabyte, raczej
Nie może otrząść się z nich, niżli tkwi w nich
Rozmyślnie.


CEZAR

Jesteś nazbyt pobłażliwy.
Powiedzmyż, że to nie jest błąd po łożu
Ptolemeusza tarzać się; królestwem
Za rozkosz płacić; wraz z niewolnikami
Wychylać zdrowia; po ulicach z rana
Zataczać się i bić na pięści z tłuszczą
Cuchnącą potem; powiedz, że to wszystko
Przystoi mu — choć rzadkim zbiorowiskiem
Cnót musiałby być człowiek, by mu ujmy
Te rzeczy nie przyniosły — lecz Antoniusz
Wymówką błędów swoich nie pokryje,
Gdyż jego lekki życia tryb zbyt ciężkim
Brzemieniem *nas* obarcza. Gdyby tylko
Wypełniał wolne chwile swe rozpustą,
Ukarałby go przesyt i wyschnięcie szpiku.
Lecz tracić czas, co woła go od jego
Rozrywek głosem bębna i tak głośno
Przemawia, jakby państwo, pieczy mojej
I jego powierzone, przemawiało —
To zasługuje na skarcenie, godne
Chłopaka, który, nad wiek rozwinięty,
Buntuje się przeciwko rozsądkowi
I doświadczenie swe oddaje w zastaw
Rozrywce chwili.

/ Wchodzi posłaniec. /


LEPIDUS

                        Ot, i nowe wieści.


POSŁANIEC

Spełnione już rozkazy twe, dostojny
Cezarze, i mieć będziesz co godzinę
Wiadomość o tym, co na świecie słychać.
Potęga morska Pompejusza wzrosła,
I widać, że ma *miłość* tych, co tylko
*Lękali* się Cezara. Malkontenci
Gromadzą się po portach, a lud dużo
O jego ciężkich krzywdach rozpowiada.


CEZAR

I sam bym to przewidział. Od dzieciństwa
Uczyli mnie, że ten, co jest obecny,
Był pożądany, póki się nie zjawił,
A ten, którego porwał prąd odpływu,
Wprzód niekochany i niegodny tego,
Gdy go zabraknie, drogim wnet się staje.
Lud jest jak wodna lilia na strumieniu:
Włóczęga, krąży tu i tam, jak sługa
Za panem, za przypływem i odpływem,
Aż w ruchu tym zniszczeje.


POSŁANIEC

                        Wieści niosę,
Cezarze: Sławni dwaj piraci, Menas
I Menekrates, zawładnęli morzem.
Więc orzą je i ranią ich wszelakie
Okręty. Nieraz ostro o Italię
Zawadzą. Z trwogą myśli o tym ludność
Nadbrzeżna, żwawa młodzież zaś się burzy.
Na morze żaden statek już nie wyjrzy,
Bo ledwie go wyśledzą, jest ich łupem.
Pompeja imię większych klęsk przyczyną,
Niż mógłby zrządzić jego oręż, gdyby
Stawiono opór.


CEZAR

                        Porzuć, Antoniuszu,
Hulaszcze uczty swoje! Gdy cię niegdyś
Odparto spod Modeny, gdzie zginęli
Wśród boju z tobą konsulowie Hircjusz
I Pansa, w tropy twoje głód podążył,
A tyś z kolei walczył z nim, choć w zbytku
Chowany, z godną dzikich cierpliwością.
Napojem był ci koński mocz i woda
Spleśniałych kałuż, co by nabawiła
I bydło kaszlu. Podniebienie twoje
Nie pogardziło nawet najkwaśniejszą
Jagodą z płotu o tysiącu kolców.
Ba, niby jeleń, gdy pastwiska śniegiem
Okryte, korę drzew szczypałeś. Mówią,
Żeś na Alp grani jadł ohydne mięso,
Którego widok był przyczyną śmierci
Niektórych. Wszystko zaś — na twoją hańbę
To dzisiaj mówię — ty tak po żołniersku
Znosiłeś, że ci prawie nie zapadły
Policzki.


LEPIDUS

                        Szkoda go.


CEZAR

                        Niech wstyd go prędko
Do Rzymu przygna! Czas nam już się obu
Pokazać w polu; po to też natychmiast
Wojenną radę zbierzem. Rośnie w siły
Pompejusz, podczas gdy my próżnujemy.


LEPIDUS

Cezarze, jutro będę mógł dokładnie
Oświadczyć, jakie siły — i lądowe,
I morskie — zdołam w jak najkrótszym czasie
Zgromadzić.


CEZAR

                        Czeka mnie ta sama praca
Przed tym spotkaniem. Żegnaj.


LEPIDUS

                        Bądź zdrów, panie,
A czego tylko dowiesz się tymczasem
O tych rozruchach poza granicami
Italii, racz donosić.


CEZAR

                        Nie wątp o tym,
Bo to uważam za swój obowiązek.



SCENA PIĄTA

/ Aleksandria. W pałacu Kleopatry. /

/ Wchodzą: Kleopatra, Charmian, Iras i Mardian. /


KLEOPATRA

Charmiano!


CHARMIAN

                        Pani?


KLEOPATRA

                        Hejże!
Daj mi do picia mandragory!


CHARMIAN

Na co?


KLEOPATRA

Chcę przespać ten jałowy okres czasu,
Przez który nie ma przy mnie Antoniusza.


CHARMIAN

Za dużo myślisz o nim.


KLEOPATRA

                        Ha! Do zdrady
Namawiasz.


CHARMIAN

                        Pani, źle mnie zrozumiałaś.


KLEOPATRA

Rzezańcze Mardian!


MARDIAN

                        Co królowa każe?


KLEOPATRA

Nie każę ci już śpiewać. Nic w eunuchu
Nie może być mi miłym. Tobie dobrze,
Ty, wytrzebiony, masz wolniejsze myśli —
Nie lecą poza Egipt. Masz ty żądze?


MARDIAN

Dostojna pani, mam.


KLEOPATRA

                        W rzeczywistości?


MARDIAN

Nie, tylko w myśli. Nic takiego zrobić
Nie mogę, by nie było przyzwoitym
W rzeczywistości; mam ja jednak żądze
Palące, myślę o tym, co zrobili
Mars i Wenera.


KLEOPATRA

                        Charmian, gdzie on teraz?
Jak myślisz? Stoi, siedzi, czy też chodzi?
Na koniu może? O szczęśliwy koniu,
Co Antoniusza niesiesz! Trzymajże się,
Rumaku! Wieszli, kogo masz na grzbiecie?
Atlasa, co połowę ziemi dźwiga,
Ludzkości hełm i ramię. — Mówi teraz
Lub szepce: »Gdzie mój wąż starego Nilu?« —
Bo tak mnie zowie. Otóż się i karmię
Przesłodkim jadem. Miałby myśleć o mnie,
Co poczerniałam od szczypiącej Feba
Pieszczoty, co mi czoło wiek poradlił?
O ty, Cezarze o szerokim czole,
Gdyś stąpał niegdyś po tej ziemi, byłam
Monarchy godnym kąskiem. Wielki Pompej
Stał niegdyś z okiem wrosłym w me oblicze;
Kotwicę wzroku swego w nim zatapiał
I pragnął umrzeć, patrząc na swe życie.

/ Wchodzi Aleksas. /


ALEKSAS

Królowo, cześć ci!


KLEOPATRA

                        Jakżeś niepodobny
Do Marka Antoniusza! Lecz, że odeń
Przychodzisz, *on* pozłocił ciebie swojej
Alchemii mocą.
I jakże miewa się mój dzielny Marek?


ALEKSAS

W ostatniej chwili ucałował, droga
Królowo — był to z mnogich pocałunków
Ostatni — lśniącą perłę tę, a jego
Wyrazy w sercu moim są wyryte.


KLEOPATRA

Me ucho stamtąd wyrwie je.


ALEKSAS

                        Powiedział:
»Mój przyjacielu, donieś, że potężnej
Egiptu pani stały w swych uczuciach
Rzymianin muszli skarb posyła. Aby,
U stóp jej klęcząc, tak lichego daru
Naprawić wartość, jej potężne berło
Wzbogacę darem mnogich królestw. Powiedz,
Że cały Wschód ją panią będzie mienił«.
Tu skinął i, godności pełen, dosiadł
Rumaka zuchwałego, który zarżał
Tak wielkim głosem, że w bydlęcy sposób
Zagłuszył wszystko, com był chciał powiedzieć.


KLEOPATRA

Wesoły był czy smutny?


ALEKSAS

                        Jak czas roku
Pomiędzy szczytem zimna i upału —
Ni jedno, ni też drugie.


KLEOPATRA

                        O, szczęśliwe
Usposobienie! Zważaj dobrze, Charmian,
O, zważaj! Oto mąż! Uważaj dobrze!
On nie był smutny, boby na tych, którzy
Obliczem jego rządzą się, padł odblask.
Wesoły nie był też, jak gdyby pragnął
Im rzec, iż pamięć jego jest w Egipcie
Z radością jego. Ale był w pośrednim
Nastroju. Boskie połączenie uczuć!
Czyś ty wesoły, czyli smutny, jest ci
Do twarzy z obu uczuć gwałtownością
I nikt nie zdoła zrównać ci. — Czyś spotkał
Mych gońców?


ALEKSAS

                        Ze dwudziestu. Czemuż tylu
Wysyłasz?


KLEOPATRA

                        Kto urodzi się w dniu, w którym
Do Antoniusza zapomniałam posła
Wyprawić, zemrze w nędzy. — Atramentu,
Papieru, Charmian! — Radam, że cię widzę,
Mój dobry Aleksasie. — Powiedz, Charmian,
Czym kiedy tak Cezara miłowała?


CHARMIAN

O, dzielny Cezar!


KLEOPATRA

                        Udławże się za to
Najbliższym razem takim uniesieniem!
Sław Antoniusza!


CHARMIAN

                        O, waleczny Cezar!


KLEOPATRA

Ha, na Izydę, zęby ci okrwawię,
Gdy mi z Cezarem jeszcze raz porównasz
Mojego męża mężów.


CHARMIAN

                        Najłaskawsza
Królowo, wybacz, twojej bowiem śpiewce
Wtórzyłam tylko.


KLEOPATRA

                        Moje dni zielone!
Pstro miałam w głowie, miałam krew zbyt zimną,
I przez to tak mówiłam. Ale pójdźmy!
Gdzie papier i atrament?
Codziennie będzie moje pozdrowienie
Dostawał — chyba że wyludnię Egipt.

/ Wychodzą. /




AKT II



SCENA PIERWSZA

/ Messyna. W domu Pompejusza. /

/ Wchodzą: Pompejusz, Menekrates i Menas. /


POMPEJUSZ

Jeżeli bogi są sprawiedliwymi,
Najsprawiedliwszych ludzi winni wspierać
W działaniu.


MENEKRATES

                        Wiedz, o zacny Pompejuszu,
Że odwlekając, próśb nie odrzucają.


POMPEJUSZ

Gdy my u tronów ich się korzym z prośbą,
Niszczeje przedmiot modłów.


MENEKRATES

                        Nieświadomi
Własnego dobra, my ich nieraz prosim
O własną krzywdę, ich zaś mądra władza
Odmawia dla naszego dobra; tak to
Jest nam korzyścią bezskuteczność modłów.


POMPEJUSZ

Ja jestem dobrej myśli: Lud mnie kocha —
I morze moje. Wzrasta ma potęga
I szczyt osiągnie — tak mi mówi moja
Nadzieja wieszcza. Hen, w Egipcie Marek
Antoniusz siedzi sobie przy obiedzie
I nie chce wojny z dala od Egiptu.
Zbierając grosze, Cezar traci serca.
Pochlebia obom Lepidus i obaj
Schlebiają jemu, lecz on ich nie kocha,
A żaden z nich o niego nie dba.


MENAS

                        Cezar
Wraz z nim są w polu; siły ich potężne.


POMPEJUSZ

Skąd ta wiadomość?


MENAS

                        Od Sylwiusza, panie.


POMPEJUSZ

Przyśniło mu się. Wiem, że razem w Rzymie
Czekają Antoniusza. Lecz niech wszelki urok
Miłosny zwiędłe lica twe okrasi,
Lubieżna Kleopatro! Niechaj czary
Skojarzą się z miłością, żądza pójdzie
W obojga służbę! Zamknij rozpustnika
W uczt szrankach, niech mu dymi się bez przerwy
Z czupryny, niechaj mu epikurejscy
Kucharze drażnią podniebienie sosem,
Budzącym pozór głodu, by obżarstwo
I sen cześć jego odrętwiły całkiem,
Aż wpadnie w gnuśność wód letejskich.

/ Wchodzi Warriusz. /

                        Cóż tam,
Warriuszu?


WARRIUSZ

Wieści, które wam przynoszę,
Są całkiem pewne: Antoniusza w Rzymie
Czekają lada chwila. Odkąd ruszył
Z Egiptu, dalej mógł był już zajechać.


POMPEJUSZ

W mym uchu milej brzmiałaby wiadomość
Mniej ważna. Nie byłbym, Menasie, sądził,
By zakochany ten hulaka skronie
Miał okryć hełmem dla tak małej wojny.
Dwa razy tęższym jest ci on żołnierzem
Niż tamci obaj razem. Lecz tym lepiej
O sobie sądźmy, gdy ruchawka nasza
Zdołała wyrwać Antoniusza, który
Rozkoszą nigdy się nie nuży, z objęć
Egipskiej wdówki.


MENAS

                        Tuszę, że Antoniusz
I Cezar będą z sobą w nie najlepszej
Harmonii. Żona Antoniusza wszczęła
Z Cezarem zwadę, brat mu wydał wojnę,
Choć, moim zdaniem, nie z poduszczeń Marka.


POMPEJUSZ

Menasie, nie wiem, w jaki sposób
Nieprzyjaźń mniejsza ustępuje większej.
Bo gdyby nie to, że my ze wszystkimi
Nimi wojujem, wszczęliby niechybnie
Niesnaski między sobą. Czują bowiem,
Że dość jest przyczyn, by dobyli mieczów.
O ile strach przed nami, niby wapno,
Zwaśnione ich umysły zdoła spoić
I zatrzeć drobne nieporozumienia,
Nie wiemy jeszcze. Niechajże się stanie,
Jak chcą bogowie! Nam zaś pozostało
W tej grze o głowy moc wytężyć całą.
Menasie, pójdźmy!



SCENA DRUGA

/ Rzym. W domu Lepida. /

/ Wchodzą Enobarbus i Lepidus. /


LEPIDUS

Mój dobry Enobarbie, z twojej strony
Szlachetnym będzie i przystojnym czynem,
Jeżeli wodza swego będziesz skłaniał
Do łagodności i grzeczności w mowie.


ENOBARBUS

Nakłaniać będę go, by mówił własnym
Swym tonem. Jeśli Cezar go rozdrażni,
Niech z góry patrzy nań, niech tak donośnie,
Jak Mars, przemawia! Ja bo, na Jowisza,
Tę brodę mając, co Antoniusz, dzisiaj
Nie goliłbym jej.


LEPIDUS

                        Nie czas na prywatne
Rozterki.


ENOBARBUS

                        Każdy czas tym sprawom służy,
Które urodzi.


LEPIDUS

                        Lecz niech większym sprawom
Ustąpią mniejsze.


ENOBARBUS

                        Nie — gdy są wcześniejsze.


LEPIDUS

Namiętność z ciebie mówi, lecz cię proszę,
Popiołów nie rozdmuchuj. — Ot, szlachetny
Antoniusz idzie tu.

/ Wchodzą Antoniusz i Wentydiusz. /


ENOBARBUS

                        A stamtąd Cezar.

/ Wchodzą Cezar, Mecenas i Agryppa. /


ANTONIUSZ

Jeżeli tutaj się porozumiemy,
Na Partów ruszym — słyszysz, Wentydiuszu?


CEZAR

Ja nie wiem, Mecenasie, o to pytaj
Agryppy.


LEPIDUS

                        Zacni przyjaciele moi!
Was połączyły wielkie rzeczy, niechże
Podrzędna sprawa was nie dzieli. Co tam
Jest nie w porządku, wysłuchajcie obaj
Spokojnie. Jeśli będziem drobne nasze
Urazy głośno roztrząsali, będzie
To coś takiego, jakbyśmy morderstwem
Leczyli rany. Więc, szlachetni moi
Koledzy, chciejcie najdrażliwszych punktów
Dotykać w słowach jak najsłodszych, niechaj
Kłótliwość nie wda się w tę sprawę.


ANTONIUSZ

                        Dobrze
Powiadasz. Gdybyśmy przed walką stali
Przed frontem naszych wojsk, to samo rzekłbym.


CEZAR

Witamy w Rzymie.


ANTONIUSZ

                        Dzięki.


CEZAR

                        Siadaj.


ANTONIUSZ

                        Panie,
Ty pierwszy.


CEZAR

                        Nie, po tobie.


ANTONIUSZ

Jak słyszę, bierzesz za złe rzeczy, które
Takimi nie są lub gdy są, to ciebie
Nie dotykają.


CEZAR

                        Śmiano by się ze mnie,
Jeżeli głosiłbym się obrażonym
Z powodów błahych lub nieistniejących —
Przez ciebie zwłaszcza; śmiano by się więcej,
Jeżelibym w uwłaczający sposób
Wymieniał imię twe, nie mając nawet
Potrzeby go wymieniać.


ANTONIUSZ

                        Czym był dla cię,
Cezarze, pobyt mój w egipskiej ziemi?


CEZAR

Tym, czym mój pobyt w Rzymie mógł być dla cię,
W Egipcie bawiącego; jeśli jednak
Tam knułeś spiski przeciw mojej władzy,
To muszę spytać o ten pobyt.


ANTONIUSZ

                        »Knułeś«? —
Jak to rozumiesz?


CEZAR

                        Z całą dokładnością
Zrozumiesz moją myśl, gdy to uwzględnisz,
Co tu spotkało mnie. Twój brat i żona
Toczyli ze mną wojnę, tyś miał odnieść
Z tej wojny korzyść, a jej hasłem było
Twe imię.


ANTONIUSZ

                        Mylne to wywody. Nigdy
Mój brat się na mnie nie powołał w swoim
Działaniu; sprawę tę badałem ściśle,
Mam też zeznania wiarogodnych świadków,
Co w twej obronie dobywali miecza.
Czyż raczej on nie zachwiał mej powagi,
Targnąwszy się na twoją, czyż mnie także
Nie dotknął równie ciężko, jak i ciebie,
Tą wojną, skoro równą mam przyczynę
Być nią dotkniętym. Zadośćuczynieniem
Już były listy me. Jeżeli pragniesz
Do sporu mieć przyczynę, choć łataną —
Nie znajdziesz całej — szukaj sobie innej.


CEZAR

Wynosisz się, szukając u mnie błędów
W rozumowaniu, ale właśnie twoja
Obrona jest łatana.


ANTONIUSZ

                        Nie tak, nie tak!
Wiem, jestem pewny, że nie możesz żywić
Najmniejszej wątpliwości co do tego,
Żem ja, twej władzy wspólnik, przeciw której
On walczył, nie mógł patrzeć się łaskawie
Na wojnę, własny pokój mój mącącą.
Co do mej żony, chciałbym, byś ty w innej
Kobiecie jakiejś trafił na jej ducha.
Trzecia część świata twoją jest; z łatwością
Wędzidłem możesz ją poskramiać, ale
Kobiety takiej nigdy nie poskromisz.


ENOBARBUS

Bodajbyśmy wszyscy mieli takie żony, ażeby mężczyźni z kobietami wyruszali na wojnę.


ANTONIUSZ

Nic nie zdołało wstrzymać jej. Zamieszki,
Zrodzone z jej niecierpliwości, której
Towarzyszyła chytrość w polityce,
Przyznaję z żalem, zbytnio zakłóciły
Twój spokój, o Cezarze. Co do tego
Rzec tylko musisz, żem zapobiec nie mógł.


CEZAR

Pisałem do cię, w murach Aleksandrii
Hulającego, ty me listy w kieszeń
Chowałeś, gońca mego wypędziłeś,
Nie szczędząc szyderstw, sprzed oblicza swego.


ANTONIUSZ

Nim go wezwałem, panie, wtargnął do mnie.
Jam wtedy właśnie wstał był od biesiady,
Trzech królów ugościwszy, i nie całkiem
Tym samym byłem, czym być zwykłem z rana.
Lecz przypomniałem mu się sam nazajutrz —
Tak, jakbym prosił go o przebaczenie.
Niech w naszym sporze nie gra żadnej roli
Ten chłystek. Jeśli z sobą rozprawiamy,
Nie mówmy o nim.


CEZAR

                        Ty złamałeś jeden
Artykuł swej przysięgi. Już ci teraz
Nie żądać nigdy, abym ja go spełnił.


LEPIDUS

Cezarze, hamuj się!


ANTONIUSZ

                        Nie, Lepidusie,
Niech mówi. Święta jest ta wiara, którą
Wymienia, sądząc, że ja w niej chybiłem.
I jakiż to artykuł?


CEZAR

                        Zbrojną ręką
Pomagać, gdybym tego potrzebował.
Ty odmówiłeś.


ANTONIUSZ

                        Zaniedbałem raczej,
A i to wtedy, kiedy mi chwilowo
Trucizna jakaś odebrała była
Świadomość. Skruchę dziś ci okazuję,
O ile mogę. Lecz uczciwość moja
Wielkości mojej nie zuboży, ani
Potędze mojej nie pozwoli działać
Bez siebie. Prawda jest, że Fulwia wojnę
Wznieciła tutaj, aby mnie przywołać
Z Egiptu; za co ja, bezwiedna tego
Przyczyna, proszę cię o przebaczenie —
Lecz nie goręcej proszę, niż czci mojej
Przystało w takiej sprawie się uniżyć.


LEPIDUS

Szlachetne słowa!


MECENAS

                        Raczcie pohamować
Wybuchy żalów swych; zupełnie o nich
Zapomnieć — byłoby to mieć w pamięci,
Że zgody waszej głośno się domaga
Potrzeba chwili.


LEPIDUS

                        Świetnie, Mecenasie.


ENOBARBUS

Albo jeżeli sobie nawzajem na krótki czas pożyczycie miłości, każdy może swoje odebrać, gdy już o Pompejuszu w świecie ucichnie. Będziecie mieli dość czasu do kłótni, gdy nie będzie nic innego do roboty.


ANTONIUSZ

Ty jesteś tylko żołnierz; nic już nie mów.


ENOBARBUS

Prawiem był zapomniał, że prawda musi milczeć.


ANTONIUSZ

Obrażasz to zebranie; przestań mówić.


ENOBARBUS

Rób więc swoje, ja będę miał rozsądek głazu.


CEZAR

Nie tyle razi mnie treść jego mowy,
Co ton. Nie sposób nam w przyjaźni zostać,
Gdy tak różnimy się usposobieniem.
Lecz gdybym obręcz znał, co nas potrafi
Nierozerwalnie sczepić, po tę obręcz
Od krańca świata goniłbym po kraniec.


AGRYPPA

Cezarze, chciej zezwolić —


CEZAR

                        Mów, Agryppo.


AGRYPPA

Po matce siostrę masz, Oktawię, którą
Powszechnie wielbią. Wdowcem dziś jest Marek
Antoniusz.


CEZAR

                        Nie mów tak, Agryppo. Gdyby
Słyszała Kleopatra, jej wyrzuty
Za brak namysłu byłyby słusznymi.


ANTONIUSZ

Cezarze, nie mam żony. Niechaj dalej
Agryppa mówi.


AGRYPPA

                        Aby was wieczystą
Przyjaźnią złączyć, zrobić braćmi, aby
Nierozgmatwanym węzłem serca wasze
Skrępować, niech Antoniusz weźmie sobie
Za żonę tę Oktawię, której piękność
Do najlepszego z ludzi daje prawo,
A której cnota i wdzięk przemawiają
Językiem obcym innym. Przez ten związek
Zawiści małe, co się dziś wydają
Wielkimi, oraz wszystkie wielkie nasze
Obawy, które jawią się w swej grozie
Przed nami, wówczas znikłyby bez śladu;
O prawdzie można by otwarcie mówić,
Gdy dziś połowa tylko jej jest w mowie;
Jej miłość do obydwu swą potęgą
Ciągnęłaby jednego ku drugiemu,
A ludzką miłość ku nim. Com rzekł, chciejcie
Wybaczyć, jest to bowiem owoc długich
Rozmyślań mej wierności, nie zaś pomysł
Bieżącej chwili.


ANTONIUSZ

                        Nic nie powie-ż Cezar?


CEZAR

Nie, aż usłyszy, jak Antoniusz przyjął
To, co tu było powiedziane.


ANTONIUSZ

                        Jakąż
Moc dotrzymania ma Agryppa, jeśli
Odpowiem »Niech tak stanie się, Agryppo«?


CEZAR

Ma moc Cezara, jego władzę nad Oktawią.


ANTONIUSZ

Niech między mną a tym tak zacnym dziełem,
Wspaniałą przyszłość rokującym, nawet
Marzenie senne nie postanie! Podaj
Prawicę, niechaj spełni się twa łaska!
Niech nas braterska miłość od tej chwili
Jednoczy, niechaj włada potężnymi
Naszymi plany!


CEZAR

                        Oto ma prawica.
Oddajęć siostrę tak kochaną czule,
Jak jeszcze brat nie kochał. Niechaj żyje,
By dzielić naszą władzę i serc naszych
Uczucie. Niechaj nigdy nie wygaśnie
Wzajemna nasza miłość!


LEPIDUS

                        Niech tak będzie!


ANTONIUSZ

Dobywać miecza nie myślałem przeciw
Pompejuszowi, bo w ostatnich czasach
Niezwykle dla mnie był uprzejmy. Dzisiaj
Podzięką tylko muszę mu zapłacić,
By o pamięci mojej źle nie mówił;
W ślad za tym rzucę mu wyzwanie.


LEPIDUS

                        Słyszysz
Wołanie czasu? Trzeba nam bezzwłocznie
Pompeja szukać — lub on nas poszuka.


ANTONIUSZ

Gdzie jego obóz?


CEZAR

                        Pod Miseńską Górą.


ANTONIUSZ

A jakie siły ma na lądzie?


CEZAR

                        Znaczne,
I wciąż wzrastają, morzem zaś owładnął
Bezwzględnie.


ANTONIUSZ

                        Wszędzie mówią tak. I czemuż
Już z nim nie starłem się! Nie traćmyż czasu,
Lecz nim przywdziejem zbroje, omówioną
Załatwmy sprawę.


CEZAR

                        Sprawi mi to radość
Ogromną. Proszę cię do mojej siostry,
I sam natychmiast tam cię zaprowadzę.


ANTONIUSZ

I ty nam towarzystwa nie odmówisz,
Lepidzie.


LEPIDUS

                        I choroba mnie nie wstrzyma,
Szlachetny Antoniuszu.

/ Tusz. Wychodzą Cezar, Antoniusz i Lepidus. /


MECENAS

Witaj, panie, z Egiptu.


ENOBARBUS

Zacny Mecenasie, oko w głowie Cezara! — Mój poczciwy przyjacielu Agryppo!


AGRYPPA

Poczciwy Enobarbie!


MECENAS

Możemy cieszyć się, że rzeczy tak dobrze się ułożyły. — Nieźle dokazywałeś w Egipcie.


ENOBARBUS

Prawda. W dzień spaliśmy nieprzytomni, a w nocy weseliliśmy się przy pucharach.


MECENAS

Osiem całych pieczonych dzików na śniadanie dla dwunastu osób — czy to prawda?


ENOBARBUS

Dobra psu i mucha. Mieliśmy tam o wiele potężniejsze uczty, które naprawdę zasługiwały na uwagę.


MECENAS

Ma to być wspaniała kobieta, jeżeli prawdę o niej głoszą.


ENOBARBUS

Gdy po raz pierwszy spotkała Marka Antoniusza, od razu miała jego serce w kieszeni.


AGRYPPA

No, tam naprawdę wystąpiła — chyba że ten, co mi o tym opowiadał, przesadził na jej korzyść.


ENOBARBUS

Opowiem wam o tym.

Jej barka, niby tron skąpany w blaskach,
Paliła się na falach. Rufa była
Z kutego złota, żagle zaś z purpury
I tak pachnące, że miłośnie do nich
Wzdychały wiatry. Srebrne wiosła biły
W takt fletni, w szybszy bieg wprawiając wodę,
W ich uderzeniach, rzekłbyś, zakochaną.
Co do niej samej — nędzą są wcieloną
Opisy wszelkie. W swoim pawilonie,
Ze złotogłowiu tkanym, spoczywała,
Piękniejsza od Wenery, w której widzim,
Jak nad naturą triumfuje sztuka.
Po obu stronach stały pacholęta
Z dołkami w twarzach, niby roześmiane
Amorki. Różnobarwne ich wachlarze
Powiewem swoim, zda się, rozgrzewały
Pieszczone lica, które wciąż chłodziły,
I psuły własną pracę.


AGRYPPA

                        Co za widok
Dla Antoniusza!


ENOBARBUS

                        Jej niewieści orszak,
Jak Nereidy, jak zastępy syren,
Życzenia pani odgadywał z oczu,
Podnosząc jeszcze krasę jej swoimi
Zachwyconymi spojrzeniami. Niby
Syrena udawała, że steruje,
A pod dotknięciem jak kwiat miękkich dłoni,
Nad wyraz sprawnych, z dumy się wzdymały
Jedwabne liny. Jakaś woń niezwykła,
Płynąca z barki niewidzialnie, miesza
Na brzegach zmysły. Lud wylega z miasta,
Antoniusz został sam na swoim tronie
Na targowicy, jego gwizdu nikt by
Nie słyszał prócz powietrza, lecz i ono
Na Kleopatrę, gdyby nie strach próżni,
Poglądać by pobiegło i w naturze
Niewypełnioną zostawiło przepaść.


AGRYPPA

O rzadka Egipcjanka!


ENOBARBUS

                        Gdy wysiadła
Na ląd, Antoniusz prosi na wieczerzę
Przez gońca, ona zaś mu odpowiada,
Że lepiej, aby przyjął jej gościnę,
I prosi o to. Grzeczny nasz Antoniusz,
Z którego ust kobieta nie słyszała
Wyrazu »nie«, dał sobie dziesięć razy
Utrefić brodę i na ucztę poszedł.
Tam za potrawy sercem swym zapłacił,
Choć okiem tylko jadł.


AGRYPPA

                        Królewska dziewka!
Wszak wielki Cezar dla niej miecz swój złożył
W łożnicy. Orał, ona zaś zbierała.


ENOBARBUS

Widziałem raz, jak biegła po ulicy
Czterdzieści kroków; gdy straciła oddech,
Mówiła i dyszała. Była wtedy
Królewska — w stanie godnym niewolnika
I, tracąc oddech, oddychała mocą.


MECENAS

Antoniusz musi zerwać z nią na dobre.


ENOBARBUS

Nie zerwie nigdy.
Jej wiek nie zrobi zwiędłą, niezmierzona
Jej zmienność nigdy nie utraci wdzięku
Przez spowszednienie. Głód zaspakajając,
Kobiety inne sycą, ona budzi
Łaknienie, dając jak najwięcej strawy.
W niej najnędzniejsza rzecz nabiera czaru
I błogosławią jej kapłani święci,
Gdy tarza się w rozpuście.


MECENAS

Jeżeli piękność, skromność i roztropność
Zdołają przykuć serce Antoniusza,
To znalazł szczęście swe w Oktawii.


AGRYPPA

                        Pójdźmy.
Ty, Enobarbie, zechciej być mym gościem
Na czas pobytu tutaj.


ENOBARBUS

                        Uniżenie
Dziękuję.

/ Wychodzą. /



SCENA TRZECIA

/ Tamże. W domu Cezara. /

/ Wchodzą Cezar i Antoniusz, między nimi oboma Oktawia, i orszak. /


ANTONIUSZ

Światowe sprawy i mój wielki urząd
Niekiedy będą mnie z twojego łona
Porywać.


OKTAWIA

                        Przez ten cały czas ze zgiętym
Kolanem będę u ołtarza bogów
Modliła się za tobą.


ANTONIUSZ

/ do Cezara /

                        Dobrej nocy. —
Oktawio, w tym, co mówi świat, nie czytaj
Przygany dla mnie. Ja nie strzegłem miary,
Na przyszłość jednak będę jej pilnował.
Dobranoc, droga pani. — Bądź zdrów, panie.


CEZAR

Dobranoc.

/ Wychodzą wszyscy prócz Antoniusza. /

/ Wchodzi wieszczbiarz. /


ANTONIUSZ

Cóż, chłopcze, chciałbyś teraz być w Egipcie?


WIESZCZBIARZ

Och, gdybym wcale nie był go opuszczał
I gdybyś ty tu nie był przybył!


ANTONIUSZ

                        Możesz
Powiedzieć mi, dlaczego?


WIESZCZBIARZ

                        Ja to widzę
Mym drugim wzrokiem i nie mogę mową
Wyrazić. Wracaj jednak do Egiptu
Co prędzej.


ANTONIUSZ

Powiedz no mi, czyje szczęście
Nad drugie wzrośnie, moje czy Cezara?


WIESZCZBIARZ

Cezara.
Więc, Antoniuszu, bądź od niego z dala.
Twój demon, czyli duch twój opiekuńczy,
Szlachetny jest, odważny jest i wzniosły,
Jest niezrównany, gdzie Cezara nie ma.
Lecz blisko niego duch twój, niby jakąś
Przeważającą siłą pokonany,
Jest żywą trwogą. Niech was jak największa
Rozdzieli przestrzeń!


ANTONIUSZ

                        Nie mów o tym dłużej!


WIESZCZBIARZ

Nikomu tylko tobie i sam na sam.
Jeżeli jaką grę z nim zaczniesz, przegrasz
Na pewno; dzięki wrodzonemu szczęściu
Pobije cię wbrew szansom. Gdy on świeci
W pobliżu, mroczy się twój blask. Powtarzam,
Że duch twój lęka się w pobliżu niego
Twym losem rządzić, ale duch to walny,
Gdy on daleko.


ANTONIUSZ

                        Odejdź i oznajmij
Wentydiuszowi, że z nim chcę pomówić.

/ Wychodzi wieszczbiarz. /

Do Partii ruszy. — Nie wiem, czy to sztuka,
Czy traf, lecz prawdę rzekł: I kości go słuchają,
A wśród rozrywek naszych moja wprawa
Przy jego szczęściu jest bezsilna. Z losów
Wyciąga, który chce. Koguty jego
Wciąż biją moje, choćby on i wszystko
Postawił w zakład, a ja nic. Zwycięstwo
Kuropatw jego przeciw moim pewne,
Choć bez obrączki staną do rozprawy
I szanse mają gorsze. Do Egiptu
Podążę. Choć zawieram dla świętego
Spokoju to małżeństwo, hen na wschodzie
Ojczyzna mej rozkoszy.

/ Wchodzi Wentydiusz. /

                        Wentydiuszu,
Do Partii ruszysz. Twe pełnomocnictwo
Gotowe. Pójdźże ze mną je odebrać.

/ Wychodzą. /



SCENA CZWARTA

/ Ulica. /

/ Wchodzą Lepidus, Mecenas i Agryppa. /


LEPIDUS

Dalej nie trudźcie się już, i za swymi
Wodzami pośpieszajcie.


AGRYPPA

                        Panie, Marek
Antoniusz wstąpił tylko ucałować
Oktawię i podąża w nasze tropy.


LEPIDUS

Więc do widzenia aż do chwili, w której
Obaczę was w pancerzach; wiem, że obom
Do twarzy będzie.


MECENAS

Staniem pod Misenum,
O ile drogę znam, przed tobą jeszcze.


LEPIDUS

Wy macie krótszą drogę, ja mam sprawy,
Co każą mi kołować. Dwa dni całe
Zyskacie.


MECENAS i AGRYPPA

                        Panie, życzym powodzenia.


LEPIDUS

Bywajcie zdrowi.

/ Wychodzą. /



SCENA PIĄTA

/ Aleksandria. W pałacu Kleopatry. /

/ Wchodzą: Kleopatra, Charmian, Iras i Aleksas. /


KLEOPATRA

Muzyki trochę! Jest ci ona smętnym
Pokarmem dla nas, którzy się trudnimy
Miłością!


DWORZANIN

                        Hola, grać!

/ Wchodzi Mardian. /


KLEOPATRA

                        Nie trzeba. W bilard
Zagrajmy. Charmian, pójdź.


CHARMIAN

                        Mnie ręka boli,
Z Mardianem graj.


KLEOPATRA

                        Z rzezańcem grać kobieta
Tak samo może, jak z kobietą. Zagrasz?


MARDIAN

Jak umiem, pani.


KLEOPATRA

                        Gdy swą dobrą wolę
Okaże aktor, choć jej skutek nawet
I nie odpowie, już mu wolno prosić
O przebaczenie. Nie, już teraz nie chcę. —
Gdzie moja wędka? Chodźmy nad brzeg rzeki.
Muzyka moja będzie grać w oddali,
A ja swą chytrość zwrócę przeciw rybom
O czarnych płetwach. Będę im haczykiem
Przebijać paszcze zawalane mułem,
A w górę ciągnąc każdą, mieć ją będę
Za Antoniusza. »Aha!«, wołać będę,
»Już ja cię mam!«


CHARMIAN

                        Wesołe były czasy,
Gdyś zakładała się przy ryb połowie,
A jemu nurek twój przywiązał do haczyka
Soloną rybę, on zaś ją z zapałem
Wyciągnął.


KLEOPATRA

                        Czasy! Oj, te czasy! Śmiech mój
Wytrącił go zupełnie z cierpliwości,
Wieczorem znów cierpliwość mu wróciła
Przy moim śmiechu. Następnego ranka
Tak go spoiłam, że już przed dziewiątą
Do łóżka poszedł. Wtedy go ubrałam
W me szaty i okrycia, za to sama
Chodziłam z jego mieczem spod Filippi.

/ Wchodzi posłaniec. /

Z Italii! Wrzućże z całą siłą swoje
Rodzajne wieści w ucho me odłogiem
Leżące długo.


POSŁANIEC

                        Pani —


KLEOPATRA

                        Ha! Antoniusz
Nie żyje! Jeśli powiesz to, nędzniku,
Zabijesz swoją panią. Lecz jeżeli
Doniesiesz mi, że zdrów i wolny, oto
Masz tutaj złoto, tu zaś z moich żyłek
Najbłękitniejszą do ucałowania —
Królowie drżeli, rękę tę całując.


POSŁANIEC

Więc przede wszystkim: ma się dobrze.


KLEOPATRA

                        Pięknie,
Masz więcej złota. Lecz pamiętaj sobie,
Hultaju, o umarłych powiadają,
Że dobrze mają się; jeżeli dążysz
Do tego, złoto to roztopić każę
I wlać ci w gardło.


POSŁANIEC

                        Pani, chciej wysłuchać.


KLEOPATRA

No, dobrze, mów — lecz twarz twa nic dobrego
Nie wróży. Jeśli Marek zdrów i wolny —
Z tak kwaśną miną nieść tak dobre wieści!
Jeżeli źle z nim, przyjść byś był powinien
Jak Furia, w wieńcu z wężów, a nie w ludzkiej
Postaci.


POSŁANIEC

                        Pani, raczysz mnie wysłuchać?


KLEOPATRA

Przychodzi mi ochota cię uderzyć,
Nim powiesz swoje. Gdy mi jednak powiesz,
Że żyje, wolny jest, z Cezarem w zgodzie,
Nie jeńcem jego — złoto na cię spłynie,
Jak deszcz, a perły gradem się posypią.


POSŁANIEC

Jest zdrów, o pani.


KLEOPATRA

                        Ślicznie.


POSŁANIEC

                        I w przyjaźni
Z Cezarem.


KLEOPATRA

                        Jesteś człek uczciwy.


POSŁANIEC

                        Nigdy
Gorętszą jeszcze przyjaźń ich nie była.


KLEOPATRA

Majątek zrobisz na mnie.


POSŁANIEC

                        Jednak, pani —


KLEOPATRA

To »jednak« mi się nie podoba. Ono
Zatruwa dobre twe poprzednie wieści.
To »jednak« jest jak stróż więzienia, który
Wnet przyprowadzić gotów potwornego
Zbrodniarza. Proszę, przyjacielu, wysyp
W me ucho to, coś przyniósł, złe i dobre
Od razu. Więc w przyjaźni jest z Cezarem;
Jest zdrowy, mówisz; mówisz, na wolności…


POSŁANIEC

Jest wolny, pani? — tegom nie powiedział,
Oktawii służy.


KLEOPATRA

                        Jak i gdzie jej służy?


POSŁANIEC

W łożnicy.


KLEOPATRA

                        Zbladłam, Charmian.


POSŁANIEC

                        Tak, Oktawię
Poślubił, pani.


KLEOPATRA

                        Bodaj na cię spadła
Najzaraźliwsza z zaraz!

/ Obala go na ziemię. /


POSŁANIEC

                        Cierpliwości,
Łaskawa pani!


KLEOPATRA

                        Ha! Co mówisz? Precz!

/ uderza go ponownie /

Ohydny łotrze! Oczy twe jak piłkę
Przed sobą toczyć będę. Łeb twój z włosów
Obedrę.

                        Będziesz smagan skorpionami,
Gotowań w słonej wodzie, gdzie w powolnych
Męczarniach skonasz.


POSŁANIEC

                        Najłaskawsza pani,
Ja wieść przyniosłem, lecz nie skojarzyłem
Małżeństwa tego.


KLEOPATRA

                        Powiedz, że tak nie jest,
Dam ci prowincję całą, będziesz dumny
Ze swego szczęścia. Odebrane razy
Zupełnym będą zadośćuczynieniem
Za wywołanie mej wściekłości. Weźmiesz
W zapłacie za nie wszelki dar, jakiego
Zażądać może skromność twa.


POSŁANIEC

                        O pani,
On pojął żonę.


KLEOPATRA

                        Ha! Za długo żyjesz,
Nikczemny!


POSŁANIEC

                        Ja uciekam stąd. O pani,
Co czynisz? Ja ci nic nie zawiniłem.

/ Wychodzi. /


CHARMIAN

Chciej władać sobą, pani. On niewinny.


KLEOPATRA

Znam ja niewinnych, co nie uszli gromu. —
Niech Nil pochłonie Egipt! Niech łagodne
Stworzenia wszystkie w węże się przemienią! —
Zawołaj mi z powrotem tego chama.
Choć wściekła jestem, to go nie pokąsam.


CHARMIAN

Nie wróci, boi się.


KLEOPATRA

                        Nic mu nie zrobię.

/ Wychodzi Charmian. /

Niegodne ręce moje! Bić człowieka
Niższego niżli ja — gdy ze swej własnej
Przyczyny cierpię!

/ Wracają Charmian i posłaniec. /


KLEOPATRA

                        Chodź no bliżej, chłopcze.
Złą wieść przynosić jest to rzecz uczciwa,
Lecz nigdy dobra; dobre wiadomości
Niech mają cały huf języków, ale
Złe niech za siebie same przemawiają,
Gdy ludzie je poczują.


POSŁANIEC

                        Obowiązek
Spełniłem.


KLEOPATRA

                        Cóż, ożenił się? Jeżeli
Potwierdzisz, gorzej cię już nienawidzić
Nie będę niżli teraz.


POSŁANIEC

                        Jest po ślubie.


KLEOPATRA

Niech cię bogowie zetrą! Wciąż to samo?


POSŁANIEC

Mam kłamać, pani?


KLEOPATRA

                        Bodajby tak było,
Chociażby pół Egiptu mego stało
Pod wodą i zmieniło się w cysternę
Dla płazów w łuskach! Idź stąd! Choćbyś lica
Miał Narcyzowe, dla mnie są ohydne. —
Ożenił się?


POSŁANIEC

                        O przebaczenie błagam
Królewskiej waszej mości.


KLEOPATRA

                        Jest po ślubie?


POSŁANIEC

Ja nie chcę cię obrazić, a więc nie żyw
Urazy. Karać mnie za wykonanie
Rozkazu twego, to niesprawiedliwość. —
Ożenił się z Oktawią.


KLEOPATRA

                        Ha, że jego
Przewina łotrem czyni ciebie, który
Tak zły nie jesteś, jak twe pewne wieści!
Idź precz! Twój towar, przywieziony z Rzymu,
Za drogi dla mnie. Trzymajże go sobie,
I niechaj jego brzemię cię zabije!

/ Wychodzi posłaniec. /


CHARMIAN

Królowo, bądź cierpliwa!


KLEOPATRA

                        Antoniusza
Wynosząc, ubliżałam Cezarowi.


CHARMIAN

Ach, ile razy!


KLEOPATRA

                        Mam też dziś za swoje.
Ha, wyprowadźcie mnie z komnaty. Mdleję.
O Iras, Charmian! — Nie, nie, nic mi nie jest.
Idź, Aleksasie, niechaj mi ten człowiek
Opisze zaraz rysy, wiek Oktawii,
Zamiłowania jej, niech nie pominie
Koloru włosów. Przynieś mi natychmiast
Odpowiedź.

/ Wychodzi Aleksas. /

                        Niech go nigdy już nie ujrzę —
Lecz nie, nie — Charmian, choć mi na Gorgonę
Wygląda czasem, czasem i na Marsa.

/ do Mardiana /

Niech mi Aleksas dowie się też o niej,
Jakiego wzrostu jest. — Charmiano, możesz
Litować się nade mną, ale do mnie
Nic nie mów. Prowadź mnie do mej komnaty.

/ Wychodzą. /



SCENA SZÓSTA

/ W pobliżu Misenum. /

/ Tusz. Wchodzą: z jednej strony przy odgłosie trąb i bębnów Pompejusz i Menas, z drugiej na czele maszerujących żołnierzy Cezar, Antoniusz, Lepidus, Enobarbus i Mecenas. /


POMPEJUSZ

Mam waszych zakładników, wy zaś moich.
Przed walką pomówimy.


CEZAR

                        Najwłaściwiej
Rozmową zacząć. Po tośmy pisemnie
Posłali ci warunki nasze. Jeśliś
Rozważył je, to powiedz, czy są zdolne
Twój miecz, ostrzony na mniemanych krzywdach,
Do pochwy wrócić i Sycylii oddać
Tłum dziarskiej młodzi, której lec tu przyjdzie
W przeciwnym razie.


POMPEJUSZ

                        Wszystkich trzech was pytam,
Wielkiego świata tego senatorów,
Zastępców bogów: miałożby zabraknąć
Mścicieli ojcu memu, skoro syna
Ma i przyjaciół? Wszakci Juliusz Cezar,
Co pod Filippi stanął przed Brutusem
W postaci ducha, widział was tam, ciężkie
Znoszących trudy, by go pomścić. Po co
Spiskował blady Kasjusz? Po co Brutus,
Rzymianin zacny i powszechnie czczony,
A z nim ów zastęp zbrojnych zalotników
Wolności świętej zalał krwią Kapitol —
Jeżeli nie w tym celu, by jednostka
Nie była niczym więcej niż jednostką?
W tym samym celu jam uzbroił flotę,
Pod którą gniewne morze dziś się pieni.
Z nią skarcić chciałem nikczemnego Rzymu
Niewdzięczność względem mego szlachetnego
Rodzica.


CEZAR

                        Karćże — chwila jest po temu.


ANTONIUSZ

Z żaglami swymi, Pompejuszu, chyba
Nas się nie zlękniesz. Pogadamy z tobą
Na morzu. Dobrze wiesz, jak wielką mamy
Przewagę sił lądowych.


POMPEJUSZ

                        Tak, na lądzie
Dom mego ojca daje ci przewagę —
Lecz że kukułka nigdy nie buduje
Dla siebie, trzymaj go, jeżeli zdołasz.


LEPIDUS

Chciej nam powiedzieć — to dotyczy bowiem
Obecnej chwili — jak ci się wydają
Warunki nasze.


CEZAR

                        Otóż to.


ANTONIUSZ

                        Nie czekaj
Na prośby, tylko rozważ, co jest warte
Przyjęcie ich.


CEZAR

                        I co cię spotkać może
W pogoni za szczęśliwszym jeszcze losem.


POMPEJUSZ

Ofiarujecie mi Sycylię oraz
Sardynię. Mam oczyścić wszystkie morza.
Z korsarzy — i pszenicy pewną ilość
Posyłać Romie. Jeślibym się zgodził,
To rozejdziemy się bez szczerb na mieczach
I zagięć w tarczach.


CEZAR, ANTONIUSZ, LEPIDUS

                        To ci obiecujem.


POMPEJUSZ

Więc wiedzcie, że przyszedłem tu jak człowiek
Gotowy do przyjęcia tych warunków,
Antoniusz jednak nieco mnie rozgniewał.
Choć i pochwałę zasłużoną tracę,
Gdy rzecz rozgłaszam, wiedz, że kiedy Cezar
I brat twój z sobą wojowali, wtedy
Przybyła matka twoja do Sycylii
I najżyczliwiej była tam przyjęta.


ANTONIUSZ

Słyszałem o tym, Pompejuszu, mam też
Przygotowane najgorętsze dzięki,
Bom ci je dłużen.


POMPEJUSZ

                        Daj mi rękę. Nigdym
Nie myślał, że cię spotkam tu.


ANTONIUSZ

                        Na wschodzie
Są miękkie łoża, toteż ci dziękuję,
Żeś wcześniej stamtąd wyrwał mnie, niż chciałem.
Zyskałem na tym.


CEZAR

                        Odkąd raz ostatni
Widzieliśmy się, tyś się nieco zmienił.


POMPEJUSZ

Ha, nie wiem, jakie tam rachunki sroga
Fortuna wypisała na mym licu,
Lecz łona mego nigdy nie posiędzie,
By serce moje zrobić swym lennikiem.


LEPIDUS

Szczęśliwe to spotkanie.


POMPEJUSZ

                        Lepidusie,
I ja tak tuszę. — Zgoda więc zawarta.
Polećcie, proszę, aby akt spisano,
Pieczęcie nasze stwierdzą go.


CEZAR

                        Natychmiast.


POMPEJUSZ

Nim się rozstaniem, jeden u drugiego
Przyjęcia uczty nie odmówi. Losy
Ciągnijmy, kto rozpocznie.


ANTONIUSZ

                        Ja, Pompeju.


POMPEJUSZ

                        Nie, Antoniuszu, losuj.
Lecz na początku czy na końcu, twoja
Egipska świetna kuchnia olśni wszystkich.
Mówiono mi, że Juliusz Cezar utył
Z tamtejszych biesiad.


ANTONIUSZ

                        Dużoś rzeczy słyszał.


POMPEJUSZ

Ja nie mam brzydkich myśli.


ANTONIUSZ

                        I w ozdobne
Słowa przystrajasz swe niebrzydkie myśli.


POMPEJUSZ

Więc to słyszałem.
Słyszałem też, że Apollodor przyniósł —


ENOBARBUS

Dość o tym, przyniósł.


POMPEJUSZ

                        A co? Powiedz, proszę.


ENOBARBUS

Królową pewną w matach do Cezara.


POMPEJUSZ

Ach, teraz cię poznałem. Cóż tam słychać,
Żołnierzu?


ENOBARBUS

                        Dobrze. Będzie zaś i lepiej,
Bo czuję cztery uczty.


POMPEJUSZ

                        Niechże dłoń twą
Uścisnę. Nigdym cię nie nienawidził.
Widziałem cię wśród boju i z zazdrością
Patrzałem na cię.


ENOBARBUS

                        Nigdym cię zanadto
Nie lubił, panie, ale cię chwaliłem,
Gdy twa zasługa dziesięćkroć nad mymi
Słowami górowała.


POMPEJUSZ

                        Bądź i nadal
Otwarty, jest ci z tym do twarzy. — Wszystkich
Zapraszam was na pokład mej galery.
Panowie, proszę przodem.


CEZAR, ANTONIUSZ, LEPIDUS

Wskaż nam drogę, panie.


POMPEJUSZ

Więc pójdźmy.

/ Wychodzą wszyscy prócz Enobarba i Menasa. /


MENAS

/ na stronie /

Twój ojciec, Pompejuszu, nie byłby nigdy zawarł tego układu.

/ do Enobarba /

My dwaj znaliśmy się swego czasu, panie.


ENOBARBUS

Zdaje mi się, że to było na morzu.


MENAS

Tak jest, panie.


ENOBARBUS

Dużoś ty dokazywał na morzu.


MENAS

A ty na lądzie.


ENOBARBUS

Będę chwalił każdego, kto mnie pochwali. Chociaż to, czegom dokazywał na lądzie, nie da się zaprzeczyć.


MENAS

Tak samo jak moje czyny na morzu.


ENOBARBUS

No, pewnym szczególikom możesz zaprzeczyć dla własnego bezpieczeństwa. Byłeś wielkim złodziejem morskim.


MENAS

A ty lądowym.


ENOBARBUS

Co do tego, wypieram się mych zasług na lądzie. Ale daj no mi rękę, Menasie. Gdyby nasze oczy miały urzędową powagę, mogłyby teraz złapać na gorącym uczynku całujących się dwóch złodziei.


MENAS

Wszystkie ludzkie twarze są uczciwe, cokolwiek by można powiedzieć o rękach.


ENOBARBUS

Tylko w twarzy każdej pięknej kobiety najczęściej kryje się szelmostwo.


MENAS

Bez potwarzy! One prócz serc nic nie kradną.


ENOBARBUS

Przyszliśmy tu z wami walczyć.


MENAS

Co do mnie, żałuję, że zamiast tego będzie pijaństwo. Pompejusz dzisiaj śmiechem odpędza od siebie szczęście.


ENOBARBUS

Jeżeli tak, to już go na pewno potem płaczem nie przywoła.


MENAS

Rzekłeś, panie. Nie spodziewaliśmy się tu Marka Antoniusza. Proszę cię, czy on ożenił się z Kleopatrą?


ENOBARBUS

Siostra Cezara nazywa się Oktawia.


MENAS

Słusznie, panie. Była żoną Kajusa Marcella.


ENOBARBUS

Ale teraz jest żoną Marka Antoniusza.


MENAS

Jak mówisz, panie?


ENOBARBUS

Naprawdę.


MENAS

W taki sposób Cezar i on są ze sobą złączeni na zawsze.


ENOBARBUS

Gdybym miał o tej zgodzie prorokować, tobym tego nie wróżył.


MENAS

Zdaje mi się, że polityczne cele więcej zaważyły przy tym małżeństwie niż obustronna miłość.


ENOBARBUS

I ja tak myślę. Ale zobaczysz, że ta wstęga, która pozornie wiąże przyjaciół jednego z drugim, właśnie udusi ich wzajemne uczucia. Oktawia jest świątobliwego, zimnego i cichego usposobienia.


MENAS

Któż by nie życzył sobie, ażeby jego żona była taka!


ENOBARBUS

Ten, który sam taki nie jest — to jest Marek Antoniusz. Wróci on do swojej egipskiej potrawy, a wtedy westchnienia Oktawii rozdmuchają ogień w Cezarze i, jak już powiedziałem, to, co stanowi siłę ich przyjaźni, okaże się bezpośrednią przyczyną zerwania. Antoniusz będzie zaspakajał swe uczucia tam, gdzie je dawno umieścił; tu ożenił się tylko od biedy.


MENAS

Być może. Chodź, panie, na pokład. Mam czym wypić twoje zdrowie.


ENOBARBUS

Nie będę się wymawiał, panie. Wyćwiczyliśmy sobie gardła w Egipcie.


MENAS

Chodź, idziemy.

/ Wychodzą. /



SCENA SIÓDMA

/ Na pokładzie galery Pompejusza koło Misenum. /

/ Muzyka. Wchodzą dwaj lub trzej słudzy i zastawiają ucztę. /


PIERWSZY SŁUGA

Tu przyjdą, chłopie. Niektóre z tych roślin już mają słabe korzonki. Najlżejszy wietrzyk mógłby je powyrywać z gruntu.


DRUGI SŁUGA

Lepidus czerwony jak burak.


PIERWSZY SŁUGA

Kazali mu pić za drugich.


DRUGI SŁUGA

Gdy w przystępie dobrego humoru płatają sobie figle, woła: »Dajcie spokój!« i godzi towarzystwo, sam też nie kłóci się z nikim, a najmniej z pucharem.


PIERWSZY SŁUGA

Tym większa stąd wojna między nim a jego przytomnością.


DRUGI SŁUGA

Otóż to jest wleźć pomiędzy wielkich ludzi. Byłoby mi wszystko jedno mieć trzcinę, z której bym nie miał żadnego pożytku, czy ciężką halabardę, której bym nie mógł podnieść.


PIERWSZY SŁUGA

Jeżeli ktoś powołany jest do wysokiej sfery, a nikt go nie widzi w niej krążącego, to coś tak, jakby ktoś miał puste oczodoły, które tylko okropnie twarz szpecą.

/ Odgłos trąb. Wchodzą: Cezar, Antoniusz, Lepidus, Pompejusz, Agryppa, Mecenas, Enobarbus, Menas i starszyzna. /


ANTONIUSZ

Tak postępują: Znaczą przypływ Nilu
Na piramidach, mając swą podziałkę.
Z niskości jego albo wysokości
Już wiedzą, co ma być — głód czy urodzaj.
Im wyższy przypływ, tym widoki lepsze,
Gdy zaś opada, po namule siewacz
Rozrzuca ziarna i po krótkim czasie
Nadchodzi żniwo.


LEPIDUS

Macie tam dziwaczne węże.


ANTONIUSZ

Tak, Lepidusie.


LEPIDUS

Ten egipski wąż wylęga się z namułu pod działaniem słońca; tak samo te krokodyle.


ANTONIUSZ

Właśnie.


POMPEJUSZ

Siadajcie — i wina! Zdrowie Lepida!


LEPIDUS

Nie jest mi zupełnie dobrze, ale nie dam się nikomu wyprzedzić.


ENOBARBUS

Póki się nie wyśpisz. Teraz naprawdę przodujesz całemu towarzystwu.


LEPIDUS

Nie, naprawdę, słyszałem, że piramidy Ptolemeuszów to nie byle co. Nie przeczcie, bo słyszałem.


MENAS

/ na stronie do Pompejusza /

Pompeju, słowo!


POMPEJUSZ

/ na stronie do Menasa /

                        Powiedz mi do ucha.


MENAS

/ na stronie do Pompejusza /

Wstań z miejsca, wodzu, błagam cię, i pozwól,
Bym parę słów ci rzekł.


POMPEJUSZ

/ na stronie do Menasa /

                        Za małą chwilę.
— Podajcie to wino Lepidowi!


LEPIDUS

Co to jest takiego ten krokodyl?


ANTONIUSZ

Wygląda jak krokodyl, szerokość ma taką, jak jest szeroki, wysokość dokładnie taką, jak jest wysoki, porusza się o własnych siłach, żyje tym, co jada, a gdy mu braknie sił do życia, dusza jego rozpoczyna wędrówkę.


LEPIDUS

Jakiego jest koloru?


ANTONIUSZ

Także swego własnego.


LEPIDUS

To bardzo dziwny gad.


ANTONIUSZ

Właśnie. A łzy ma mokre.


CEZAR

Czy go ten opis zadowoli?


ANTONIUSZ

Razem z pucharem, który mu podaje Pompejusz. Jeżeli nie, to chyba ma wymagania epikurejczyka.


POMPEJUSZ

/ na stronie do Menasa /

Idź, zgiń! Mnie mówić coś takiego? Precz stąd!
Bądź mi posłuszny! — Gdzie ten puchar, który
Kazałem przynieść?


MENAS

/ na stronie do Pompejusza /

                        Jeśli pamiętając
O mych zasługach, zechcesz mnie posłuchać,
Wstań z krzesła.


POMPEJUSZ

/ na stronie do Menasa /

                        Czyś oszalał? O co idzie?

/ Wstaje i odchodzi na bok. /


MENAS

Zawszem przed szczęściem twym zdejmował czapkę.


POMPEJUSZ

Tak, tyś mi wiernie służył. I cóż dalej? —
Panowie, bawcie się!


ANTONIUSZ

                        Mielizna! Strzeż się,
Lepidzie, bo zatoniesz!


MENAS

Chcesz władać całym światem?


POMPEJUSZ

                        Co powiadasz?


MENAS

Czy całym światem władać chcesz? Powtarzam.


POMPEJUSZ

Jak to się może stać?


MENAS

                        Ty zgódź się tylko,
A choć uważasz mnie za ubogiego,
Ja dam ci cały świat.


POMPEJUSZ

                        Tyś zdrowo wypił.


MENAS

Nie, Pompejuszu, strzegłem się kielicha.
Tyś ziemski Jowisz, jeśli śmiesz nim zostać.
To, co okala morski nurt, co niebo
Otacza, twoim jest, jeżeli zechcesz.


POMPEJUSZ

Więc wskaż mi sposób.


MENAS

                        Trzej współzawodnicy,
Trzej władcy świata są na twym okręcie.
Każ mi kotwicę odciąć, gdy odbijem
Od brzegu, nożem po ich gardłach — wszystko
Zostanie twą własnością.


POMPEJUSZ

                        Ach, to wszystko
Powinien byś był zrobić, nic nie mówiąc.
Z mej strony to łotrostwo, z twojej strony
Usługa znamienita. Musisz wiedzieć,
Że to nie korzyść moją czcią kieruje,
Lecz cześć ma sama sobą. Żałuj tego,
Że język zdradził twe zamiary. Gdybym
Ich naprzód nie był poznał, byłbym potem
Pochwalił; teraz muszę je potępić.
Daj temu spokój i pij dalej.


MENAS

/ na stronie /

                        Za to
Opuszczam twoje zachodzące szczęście.
Kto czegoś szuka, ale wziąć się wzbrania,
Gdy dają — nigdy tego już nie znajdzie.


POMPEJUSZ

Do Lepidusa piję.


ANTONIUSZ

                        Pompejuszu,
Niech go na ląd zaniosą. Ja za niego
Ten puchar spełnię.


ENOBARBUS

                        Menas, w twoje ręce.


MENAS

Twe zdrowie, Enobarbie.


POMPEJUSZ

                        Nalewajcie,
Aż puchar zniknie w winie.


ENOBARBUS

/ wskazując dworzanina, który wynosi Lepida /

                        Patrz, Menasie,
To siłacz!


MENAS

                        Czemu?


ENOBARBUS

                        Co? nie widzisz? Trzecią
Część świata dźwiga.


MENAS

                        A więc jest pijana
Trzecia część świata. Szkoda, że nie cały
I w kółko się nie kręci.


ENOBARBUS

Więc okaż dobre chęci.


MENAS

Dalejże!


POMPEJUSZ

To jeszcze nie to samo, co biesiada
Aleksandryjska.


ANTONIUSZ

                        Nie tak wiele brak już. —
Od ucha grajcie! — Zdrowie twe, Cezarze!


CEZAR

Obeszłoby się. Praca to nie lada
Zaprószać sobie głowę, aby przez to
Mój mózg się mącił.


ANTONIUSZ

                        Bądźże dzieckiem czasu!


CEZAR

Już lepiej władcą jego, odpowiadam.
Przez całe cztery dni bym wolał pościć,
Niż tyle wypić w jednym.


ENOBARBUS

                        Hej, mój walny
Imperatorze, czy nie zatańczymy
Egipskich Bachnalii i na chwałę
Napoju hymnu nie zanucim?


POMPEJUSZ

                        Dobrze!
Do dzieła, dzielny mój wojaku!


ANTONIUSZ

                        Chodźcie,
Trzymajmy się za ręce,
Aż zmysły nasze winny sok zwycięsko
Zanurzy w słodkiej Lecie.


ENOBARBUS

                        Dajcie ręce! —
Szturmujcie nam do uszu hałaśliwą
Muzyką! Ja tymczasem was ustawię,
A potem chłopak nam zaśpiewa. Każdy
Ostatnie słowa ma tak głośno za nim
Powtórzyć, jak je z głębi płuc potrafi
Wyrzucić.

/ Muzyka gra. Enobarbus ustawia ich, łącząc ręce. /


PIEŚŃ

Zjaw się, przybądź szybkim krokiem,
Pulchny Bakchu z mglistym okiem,
Boże winnych gron! W twym płynie
Każda z naszych trosk niech zginie!
Niech twój liść uwieńczy czoła,
A gdy pije brać wesoła,
Zawiruje świat dokoła!


CHÓR

Zawiruje świat dokoła!


CEZAR

I czegóż chcecie więcej? Pompejuszu,
Dobranoc! Daruj mi, kochany bracie.
Poważne nasze sprawy poglądają
Z pochmurnym czołem na tę lekkomyślność.
Żegnajmy się, panowie. Wszak widzicie,
Że nam policzki płoną. Enobarbus,
Choć silny, teraz słabszy jest od wina.
Mnie nawet język staje kołkiem, kiedy
Przemawiam. Jak dziwacznie wyglądamy
W tych dzikich strojach! Co tu więcej mówić?
Dobranoc. Antoniuszu, daj mi rękę.


POMPEJUSZ

Na brzegu z tobą się spróbuję.


ANTONIUSZ

                        Dobrze.
Daj rękę.


POMPEJUSZ

                        Antoniuszu, masz dom ojca
Mojego — mniejsza, myśmy przyjaciele.
Do łodzi! Chodźcie.


ENOBARBUS

                        Bylebyś nie upadł.

/ Wychodzą wszyscy prócz Enobarba i Menasa. /

Menasie, ja na brzeg nie wrócę.


MENAS

                        Pewnie!
Pójdź do kajuty mojej. Walić w bębny!
Hej, trąby, flety! Hola! Niech wie Neptun,
Że głośno wielkich ludzi tych żegnamy.
Hej, grajcie, grajcie, niech was piorun trzaśnie!

/ Tusz trąb i bębnów. /


ENOBARBUS

Tak, w górę czapka!


MENAS

                        Pójdź, szlachetny wodzu.

/ Wychodzą. /




AKT III



SCENA PIERWSZA

/ Równina w Syrii. /

/ Wchodzi Wentydiusz, jakby w pochodzie triumfalnym, z Syliuszem i innymi Rzymianami, setnikami i żołnierzami. Przed nimi niosą ciało Pakorusa. /


WENTYDIUSZ

Pobitaś, Partio, strzał ojczyzno. Szczęście
Przyjazne czyni mnie mścicielem Marka
Krassusa. Nieście ciało królewicza
Przed wojskiem. Orodesie, twój Pakorus
Zapłacił za Krassusa.


SYLIUSZ

                        Wentydiuszu,
Dopóki miecz twój krwią partyjską ciepły,
Rozbitków ścigaj. Weprzyj w bok rumaka
Ostrogi — Medię i Mezopotamię
Przetrząśnij szybko i kryjówek resztę,
Gdzie kryją się rozbici, by Antoniusz,
Twój wielki wódz, uwieńczył twoje skronie
I triumfalny dał ci wóz.


WENTYDIUSZ

                        Syliuszu,
Syliuszu, dość zrobiłem. Zważaj dobrze:
Zbyt wielkim zda się czyn, gdy stanowisko
Podrzędne. Tego naucz się, Syliuszu.
Niedokończonym lepiej czyn zostawić,
Niż nabyć przezeń sławę zbyt rozgłośną,
Gdy pan daleko. Cezar i Antoniusz
Przez swoich wodzów zwyciężali częściej
Niż osobiście. Sozjusz, który w Syrii
Mój urząd dzierżył, był legatem jego —
Utracił łaskę wodza, gdyż zbyt szybko
Pozyskał sławę, prawie w okamgnieniu.
Kto w wojnie więcej niżli wódz dokaże,
Jest wodzem wodza, toteż żądza sławy,
Żołnierska cnota, woli i przegraną
Niż powodzenie, co ją samą zaćmi.
Na Antoniusza korzyść mógłbym wiele
Dokonać, alebym go tym obraził,
A ta obraza byłaby mych czynów
Mogiłą.


SYLIUSZ

                        Masz ty przymiot, bez którego
Wojownik i miecz jego nie osiągną
Znaczenia. Pisać chcesz do Antoniusza?


WENTYDIUSZ

Pokornie mu przedstawię, cośmy jego
Imieniem, wojny czarodziejskim słowem
Zdziałali — jak to pod orłami jego,
Na czele jego dobrze płatnych szyków
Udało nam się rozbić w puch partyjską
Konnicę, do dziś dnia niezwyciężoną.


SYLIUSZ

Gdzie bawi teraz?


WENTYDIUSZ

                        Przybyć ma do Aten,
I wedle tego, kiedy nam pozwoli
Zdobyczy ciężar oraz jego wola,
Staniemy przed nim. A więc dalej w pochód!

/ Wychodzą. /



SCENA DRUGA

/ Rzym. Przedpokój w domu Cezara. /

/ Spotykają się Agryppa i Enobarbus. /


AGRYPPA

Cóż, bracia się rozstali?


ENOBARBUS

Już z Pompejuszem oprawa załatwiona,
Odjechał. Tamci trzej pieczęci kładą.
Oktawia płacze, że ma Rzym opuścić.
Smutny coś Cezar, Lepid zaś — jak Menas
Powiada — ciągle cierpi na błędnicę
Od uczty Pompejusza.


AGRYPPA

                        O szlachetny
Lepidus!


ENOBARBUS

                        Poczciwina! Jakże kocha
Cezara!


AGRYPPA

                        Ba, jak wielbi Antoniusza!


ENOBARBUS

Co, Cezar? Wszakci to jest ziemski Jowisz!


AGRYPPA

Antoniusz? Bogiem Jowisz zwać go winien!


ENOBARBUS

Co, o Cezarze mówisz? Mąż nad męże!


AGRYPPA

O Antoniuszu, ty arabski ptaku!


ENOBARBUS

Cezara chwaląc, powiedz: »Cezar« — dosyć.


AGRYPPA

Nie szczędził obom wyszukanych pochwal.


ENOBARBUS

Cezara bardziej kocha — Antoniusza
Też kocha! Serca, głosy, porównania,
Pisarze, wieszcze i śpiewacy nigdy
Nie wypowiedzą i nie wyśpiewają,
Nie uzmysłowią nigdy, nie wypiszą,
Jak Antoniusza kocha. Co się tyczy
Cezara — klękaj, klękaj i podziwiaj.


AGRYPPA

On kocha obu.


ENOBARBUS

                        On jest chrząszczem, oni
Skrzydełek jego rogowymi pochwy.

/ Trąby za sceną. /

Tak, czas na koń. Bądź zdrów, mój cny Agryppo.


AGRYPPA

I ty, mój zacny wojowniku. Żegnaj!

/ Wchodzą: Cezar, Antoniusz, Lepidus i Oktawia. /


ANTONIUSZ

Nie dalej, panie!


CEZAR

Zabierasz z sobą cząstkę mej istoty,
Więc mnie w niej szanuj. — Ty się okaż, siostro,
Po mojej myśli żoną, niechaj próba
Przewyższy moje obietnice. — Ty zaś,
Cny Antoniuszu, bacz, by to wcielenie
Wszelakich cnót, co ma jak wapno spajać
Uczucia nasze, nie zostało kiedy
Taranem, który wstrząśnie ich murami.
Bo lepiej by nam było obopólnej
Miłości takim środkiem nie umacniać,
Niżeli miałby któryś na tym punkcie
Być nie dość czułym.


ANTONIUSZ

                        Dla mnie jest obrazą
Ten brak ufności.


CEZAR

                        Rzekłem.


ANTONIUSZ

                        Choćbyś nawet
Umyślnie szukał, przyszłość twym obawom
Podstawy nie dostarczy. Tak niech bogi
Sprzyjają ci i czynią serca Rzymian
Powolne twym życzeniom! Czas się rozstać.


CEZAR

Najdroższa siostro, bywaj zdrowa. Niechaj
Żywioły będą ci przyjazne, niechaj
Raduje się twe serce. Bądź mi zdrowa.


OKTAWIA

Szlachetny bracie!


ANTONIUSZ

Ma w oczach kwiecień — to miłości wiosna
I nie bez deszczu. — Bądź mi dobrej myśli.


OKTAWIA

Opiekujże się domem mego męża —
I —


CEZAR

                        Co, Oktawio?


OKTAWIA

                        Powiem ci do ucha.


ANTONIUSZ

Jej język nie chce sercu być posłuszny,
A przed językiem serce się nie zdradzi —
Tak na przypływu fali nieruchomo
Łabędzie pióro stoi, nieschylone
Ku żadnej stronie.


ENOBARBUS

/ na stronie do Agryppy /

                        Cezar się rozpłacze.


AGRYPPA

/ na stronie do Enobarba /

Już łzę ma w oku.


ENOBARBUS

/ na stronie do Agryppy /

                        Jest to znak choroby
U konia. O mężczyźnie również dobrze
Nie świadczy.


AGRYPPA

/ na stronie do Enobarba /

                        Jak to, Enobarbie? Wszakże
Antoniusz zaniósł się potężnym płaczem,
Juliuszowego obaczywszy trupa,
A pod Filippi płakał też nad ciałem
Brutusa.


ENOBARBUS

/ na stronie do Agryppy /

                        Tego roku miał reumatyzm
I, wierz mi, z bólu czynił to, co wtedy
Bez konieczności, aż i jam się spłakał.


CEZAR

Nie, będziesz wieści mieć ode mnie, droga
Oktawio; czas cię zatrzeć w mej pamięci
Nie zdoła.


ANTONIUSZ

                        Pójdźmy, panie. Miłość moja
Dość silna, aby z twoją pójść za bary.
Tak, trzymam cię, a teraz cię wypuszczę,
W opiekę dając bogom.


CEZAR

                        A więc żegnaj
I bądź szczęśliwy.


LEPIDUS

                        Niech ci wszystkie gwiazdy
Oświecą drogę.


CEZAR

/ całując Oktawię /

                        Bądź mi zdrowa!


ANTONIUSZ

                        Żegnaj.

/ Odgłos trąb. Wychodzą. /



SCENA TRZECIA

/ Aleksandria. W pałacu Kleopatry. /

/ Wchodzą: Kleopatra, Charmian, Iras i Aleksas. /


KLEOPATRA

Gdzież jest ten człowiek?


ALEKSAS

                        Trochę strach mu przyjść tu.


KLEOPATRA

No, no.

/ Wchodzi posłaniec. /

                        Pójdź bliżej, chłopcze.


POSŁANIEC

                        O królowo,
Wszak Herod judzki nie śmie się pokazać
Przed twym obliczem, jeśliś w złym humorze.


KLEOPATRA

Heroda głowę muszę mieć — lecz kto ją
Przyniesie, skoro nie ma Antoniusza? —
Pójdź bliżej.


POSŁANIEC

                        Najłaskawsza —


KLEOPATRA

                        Czy widziałeś
Oktawię?


POSŁANIEC

                        Tak, królowo.


KLEOPATRA

                        Tak — gdzie?


POSŁANIEC

                        W Rzymie,
O pani. Mogłem przyjrzeć się jej twarzy,
Gdy szła pomiędzy bratem swym a Markiem
Antonim.


KLEOPATRA

                        Czyli jest mojego wzrostu?


POSŁANIEC

Nie, pani.


KLEOPATRA

                        Czy słyszałeś głos jej? Jestli
Wysoki czy też niski?


POSŁANIEC

                        O, słyszałem.
Jej głos jest niski.


KLEOPATRA

                        Dobrze. On jej długo
Nie będzie lubił.


CHARMIAN

                        Lubić ją? O Izis!
To niemożliwe.


KLEOPATRA

                        Charmian, ja tak myślę!
Z bezdźwięcznym głosem, z karłowatym wzrostem!
Czyż może kroczyć z majestatem? Wspomnij,
Jeżeliś kiedy patrzył na majestat.


POSŁANIEC

Ach, ona pełza, u niej wszystko jedno,
Czy rusza się, czy nie — to tylko ciało
Bez ducha, posąg, nie istota żywa.


KLEOPATRA

Czy pewno?


POSŁANIEC

                        Chybabym nie umiał patrzyć.


CHARMIAN

Nie znajdziesz trzech w Egipcie, co by trafniej
Zdawali sprawę.


KLEOPATRA

                        Nie jest bity w ciemię,
To widzę. Nie ma w niej nic szczególnego —
Ten chłopak gust ma dobry.


CHARMIAN

                        Przewyborny.


KLEOPATRA

Jej wiek oznaczyć spróbuj mi.


POSŁANIEC

                        O pani,
Wszak była wdową —


KLEOPATRA

                        Wdową! — Słuchaj, Charmian!


POSŁANIEC

Trzydziestkę musi mieć.


KLEOPATRA

                        Czy masz w pamięci
Jej twarz? Podłużną ma, czy też okrągłą?


POSŁANIEC

Okrągłą, aż niemiło.


KLEOPATRA

Aha! przeważnie jest to znak głupoty.
A jaki kolor włosów?


POSŁANIEC

Brunatny, czoło zaś nad wyraz niskie.


KLEOPATRA

Masz tutaj złoto. Nie bierz za złe mojej
Poprzedniej złości. Znowu cię użyję;
Uważam, że ci sprytu nie brak w służbie,
Idź, gotuj się do drogi, nasze listy
Gotowe.

/ Posłaniec wychodzi. /


CHARMIAN

                        Chłopak to do rzeczy.


KLEOPATRA

                        Prawda.
Żałuję mocno, żem go tak dręczyła.
Więc wedle niego nie ma nic takiego
Na tym stworzeniu.


CHARMIAN

                        Zero!


KLEOPATRA

                        On królewskiej
Godności widział trochę, zna się na tym.


CHARMIAN

Czy widział? Mógł nie widzieć? Broń Izydo!
Gdy służy ci tak długo.


KLEOPATRA

                        Jeszcze jedno
Pytanie chciałabym mu zadać, Charmian.
Lecz mniejsza o to. Kiedy będę pisać,
Ty mi go przyprowadzisz. Jeszcze wszystko
Być może dobrze.


CHARMIAN

                        Pewna jestem, pani.

/ Wychodzą. /



SCENA CZWARTA

/ Ateny. Pokój w domu Antoniusza. /

/ Wchodzą Antoniusz i Oktawia. /


ANTONIUSZ

Nie, nie, Oktawio; nie to jedno tylko —
To i tysiące rzeczy równej wagi
Usprawiedliwić dałyby się — ale
Pompejuszowi nową wydał wojnę,
Testament zrobił i publicznie kazał
Odczytać:
Mnie ledwie wspomniał; gdzie już w żaden sposób
Nie można było obyć się bez wzmianki
Zaszczytnej o mnie, tam ją wplótł, lecz bladą
I chłodną; mało miejsca mi poświęcił —
Gdzie miał sposobność, tam z niej nie skorzystał,
Lecz mówił jak przez zęby.


OKTAWIA

                        Nie wierz temu,
Mój dobry panie, lub gdy musisz wierzyć,
Do serca nie bierz. Jeśli ma nastąpić
Zerwanie, nigdy jeszcze nieszczęśliwszej
Kobiety nie widziano, bo stać będę
Pośrodku, modląc się za obie strony.
Bogowie szydzić będą z błagającej:
»O, błogosławcie memu panu i mężowi!«,
Gdy prośbę tę zniweczę, równie głośno
Wołając: »Bratu memu błogosławcie!«
Niech brat zwycięży — niechaj mąż zwycięży —
Modlitwa walczy z drugą. Nie ma środka
Pomiędzy tymi ostatecznościami.


ANTONIUSZ

Niech miłość twoja, droga ma Oktawio,
Do tego zmierza, co mi ją najłatwiej
Zachować może. Jeśli cześć utracę,
Utracę i samego siebie. Lepiej,
Byś mnie nie miała wcale, niżli miała
Tak odartego z dumnych mych konarów.
Lecz, jak prosiłaś, będziesz pośredniczyć
Pomiędzy nami. Ja tymczasem będę
Gromadził siły, które twemu bratu
Bladością twarz pokryją. Spiesz, jak możesz,
Jeżeli pragniesz zgody.


OKTAWIA

                        Dzięki, dzięki
Mojemu panu! Niech potężny Jowisz
Pozwoli mnie, tak słabej, tak bezsilnej,
Przywrócić zgodę. Wojna między wami
Oboma — byłoby to coś jak gdyby
Świat pękł na dwoje, a zabitych ciała
Wypełnić miały przepaść.


ANTONIUSZ

Gdy ujrzysz, gdzie jest źródło tych niesnasek,
W tę stronę skieruj niezadowolenie,
Bo błędy nasze nie tak równej wagi,
By twej miłości równo zaciężyły.
Przygotuj się do drogi, wybierz orszak
I oznacz koszta, jak zapragniesz sama.

/ Wychodzą. /



SCENA PIĄTA

/ Tamże. Inny pokój w domu Antoniusza. /

/ Spotykają się Enobarbus i Eros. /


ENOBARBUS

Jakże się masz, przyjacielu Erosie?


EROS

Otrzymaliśmy niezwykłe wieści, panie.


ENOBARBUS

Cóż takiego?


EROS

Cezar i Lepidus napadli na Pompejusza.


ENOBARBUS

To stare. Jakiż wynik?


EROS

Skorzystawszy z jego pomocy w wojnie z Pompejuszem, Cezar teraz zaprzeczył mu równego stanowiska, nie pozwolił mu uczestniczyć w triumfie, co więcej, zarzucił mu, że dawniej pisał listy do Pompejusza, na podstawie własnego oskarżenia go uwięził — i tak biedny trzeci jest pod kluczem, dopóki go śmierć nie wyzwoli z więzienia.


ENOBARBUS

Więc teraz, świecie, dwie masz tylko szczęki.
Wrzuć między nie swój cały zapas strawy,
A jeszcze będą żuły się wzajemnie.
Gdzie jest Antoniusz?


EROS

                        Chodzi po ogrodzie,
O tak — kopnięciem zmiata źdźbła z swej drogi,
Wykrzyka: » Głupi Lepid!«. Chce na gardle
Pokarać tego ze setników swoich,
Co Pompejusza zamordował.


ENOBARBUS

                        Nasza
Potężna flota jest gotowa.


EROS

                        Przeciw
Italii, przeciw Cezarowi. Nadto
Wiedz, Domicjuszu, że cię pan mój wzywa
Natychmiast — wieści mogłem był odłożyć
Na później.


ENOBARBUS

                        Pewnie z tego nic nie będzie,
Lecz niechby było! Prowadź mnie do niego.


EROS

Pójdź, panie.



SCENA SZÓSTA

/ Rzym. Pokój w domu Cezara. /

/ Wchodzą Cezar, Agryppa i Mecenas. /


CEZAR

To wszystko zrobił, chcąc okazać wzgardę
Rzymowi. Ba, co więcej, w Aleksandrii —
Ot, macie opis — w rynku, na wzniesieniu
Obitym srebrem, na złocistych tronach
Publicznie zasiadł wespół z Kleopatrą.
U nóg ich siadł Cezarion, zwany przez nich
Mojego ojca synem, i nieprawe
Potomstwo, urodzone z ich z rozpusty.
Jej samej nadał Egipt, samowładną
Królową zrobił Dolnej Syrii, Cypru
I Lidii.


MECENAS

                        Wobec świadków?


CEZAR

                        Tak, w gimnazjum,
Gdzie lud swe mięśnie ćwiczy. Swoich synów
Ogłosił tam królami królów. Medię,
Armenię, Partię dał Aleksandrowi,
Ptolemejowi zaś wyznaczył Syrię,
Cylicję i Fenicję. W dniu tym ona
W stroju bogini Izis wystąpiła,
A, jak donoszą, nieraz już w nim przedtem
Dawała posłuchania.


MECENAS

                        Niech się dowie
Rzym o tym wszystkim.


AGRYPPA

                        Ma on i tak dosyć
Zuchwalstwa jego, straci też dlań wszelką
Życzliwość.


CEZAR

                        Lud to wie, a teraz właśnie
Otrzymał jego oskarżenie.


AGRYPPA

                        Kogoż
Oskarża on?


CEZAR

                        Cezara. Że wydarłszy
Sycylię z mocy Seksta Pompejusza,
Nie daliśmy mu jego części wyspy.
Ponadto mówi, że mu nie zwróciłem
Okrętów pożyczonych, a na koniec
Jest rozwścieczony, że Lepidus został
Urzędu triumwira pozbawiony —
A skoro tak się stało, że dział jego
Zatrzymujemy.


AGRYPPA

                        Odpowiedzmy na to.


CEZAR

Już to się stało, już wyruszył goniec.
Doniosłem mu, że Lepid stał się nazbyt
Okrutnym, że na złe używał władzy
I że zasłużył na swój los, że z moich
Zdobyczy jego cząstkę mu przyznaję,
Lecz w takim razie żądam też swej części
Z tych królestw, które podbił, i z Armenii.


MECENAS

On na to nigdy nie przystanie.


CEZAR

                        Również
I my żądania jego odrzucimy.

/ Wchodzi Oktawia z orszakiem. /


OKTAWIA

Cezarze, panie mój, bądź pozdrowiony!
Bądź pozdrowiony, drogi mój Cezarze!


CEZAR

Ach, że cię muszę widzieć odepchniętą!


OKTAWIA

Nie miałeś nigdy i dziś nie masz przyczyn,
By zwać mnie odepchniętą!


CEZAR

                        Czemuż do mnie
Przybywasz jak ukradkiem, nie jak siostra
Cezara. Żona Antoniusza winna
Heroldem całe wojsko mieć, a rżenie
Rumaków winno wieścić jej przybycie
Na długo naprzód. Pod ciężarem ludzi
Przydrożne drzewa winny się uginać,
Oczekiwanie winno mdleć z tęsknoty,
Kurz winien wzbijać się pod strop niebieski
Spod stóp ludności — ale ty do Rzymu
Przybywasz niby na targ wiejska dziewka,
Unikasz jawnych oznak mej miłości —
A brak ich nieraz świadczy i o braku
Uczucia. Wszakci bylibyśmy wyszli
Naprzeciw lądem czy też morzem, znacząc
Pozdrowieniami coraz głośniejszymi
Twe kroki.


OKTAWIA

                        Dobry panie mój, nie z musu
Ja tak przybywam, ale z dobrej woli.
Mój pan, Antoniusz, słysząc, że ty wojnę
Gotujesz, wieścią tą i moje ucho
Zasmucił. Wtedy poprosiłam, aby
Pozwolił mi tu wrócić.


CEZAR

                        A on na to
Skwapliwie przystał, skoro ty przeszkodą
Stanęłaś między nim a jego żądzą.


OKTAWIA

O panie, nie mów tak!


CEZAR

                        Mam ja nań oko,
Wiatr mi przynosi echo jego czynów.
I gdzież on teraz jest?


OKTAWIA

                        W Atenach, panie.


CEZAR

Nie, pokrzywdzona ciężko moja siostro:
Skinęła Kleopatra — i usłuchał.
Swe państwo oddał ścierce i z nią razem
Całego świata królów dziś uzbraja
Do wojny. Zebrał już: Bokchusa z Libii,
Archelausa, króla Kapadocji;
Filadelfosa, króla Paflagonii;
Trackiego Adallasa; arabskiego
Malchusa; króla Pontu; żydowskiego
Heroda; Mitrydata, Kommageny
Monarchę; Polemona, Amyntasa,
Monarchów Medii oraz Likaonii,
I wiele innych głów koronowanych.


OKTAWIA

O biada mnie nieszczęsnej, że me serce
Jest podzielone między dwóch przyjaciół,
Godzących na się wzajem!


CEZAR

                        Witaj w Rzymie!
Nasz wybuch listy twe powstrzymywały,
Aż nam się stało jasnym, że ty krzywdę
Ponosisz, dla nas zaś niedbalstwo rodzi
Niebezpieczeństwa. Bądźże dobrej myśli
I nie martw się, że czas pod swoje koła
Twą radość strącił nieprzepartą siłą.
Niech przeznaczenie spełnia swe wyroki
I łez mi nad tym nie roń. Witaj w Rzymie!
Nic mi droższego nad cię. Twoja krzywda
Przerasta zakres myśli, i potężni
Bogowie, aby tobie sprawiedliwość
Wymierzyć, staną się wykonawcami
Zamiarów naszych i przyjaciół twoich.
Więc pociesz się i witaj!


AGRYPPA

                        Witaj, pani.


MECENAS

Witaj nam, droga pani.
Serc wszystkich Rzymu miłość i współczucie
Jest twoim działem. Tylko cudzołożny
Antoniusz gardzi tobą w swej ohydzie,
Swe możne berło dając nierządnicy
I przeciw nam je wznosząc.


OKTAWIA

/ do Cezara /

                        Czy to prawda?


CEZAR

Niezaprzeczona. Witaj nam, o siostro,
I cierpliwością kieruj się we wszystkim,
Najdroższa siostro.

/ Wychodzą. /



SCENA SIÓDMA

/ Obóz Antoniusza w pobliżu przylądka Akcjum. /

/ Wchodzą Kleopatra i Enobarbus. /


KLEOPATRA

Już ja ci się odpłacę, nie wątp o tym.


ENOBARBUS

Lecz za co, za co, za co?


KLEOPATRA

Tyś mi obiecał, że mnie na tę wojnę
Weźmiecie, mówisz zaś, że to niedobrze.


ENOBARBUS

Więc dobrze, dobrze?


KLEOPATRA

                        Czemużbym nie miała
Brać w niej udziału osobiście, chociaż
Nie mnie wydana?


ENOBARBUS

/ na stronie /

                        Mógłbym odpowiedzieć:
Gdy w bój wyruszą klacze i ogiery,
Już po ogierach — klacze będą dźwigać
Żołnierzy z ogierami.


KLEOPATRA

                        Co powiadasz?


ENOBARBUS

Obecność twoja miesza Antoniusza,
Zabiera mu niezbędną cząstkę serca
I głowy oraz czasu. Już mu czynią
Lekkomyślności zarzut. Mówią w Rzymie,
Że twe kobiety i rzezaniec Fotyn
Rozstrzygający mają głos w tej wojnie.


KLEOPATRA

Niech runie Rzym, niech zgniją te języki,
Co przemawiają przeciw nam. W tej wojnie
Wybitny udział musim wziąć i jako
Królestwa swego głowa osobiście
Wystąpić. Ty zaś temu się nie przeciw —
Ja nie zostanę w tyle.


ENOBARBUS

                        Już skończyłem.
Ot i wódz.

/ Wchodzą Antoniusz i Kanidiusz. /


ANTONIUSZ

                        Czy nie dziwne, Kanidiuszu,
Że on z Tarentu i Brunduzjum z taką
Szybkością zdołał przebyć Jońskie Morze
I wziąć Toryne? Wiesz już o tym, luba?


KLEOPATRA

Nikogo bardziej szybkość nie zadziwi,
Niż niedbałego.


ANTONIUSZ

                        Jest to słuszny zarzut
I brzmiałby dobrze w ustach najtęższego
Żołnierza, gnuśność gromiącego. Będziem
Na morzu walczyć, Kanidiuszu.


KLEOPATRA

                        Pewnie,
Na morzu, gdzieżby indziej?


KANIDIUSZ

                        Czemu pan mój
Tak postanowił?


ANTONIUSZ

                        Gdyż nas on do tego
Wyzywa.


ENOBARBUS

                        Panie, wszakżeś go tak samo
Na pojedynek wyzwał.


KANIDIUSZ

                        Lub do bitwy
Wśród pól farsalskich, tam, gdzie Cezar walczył
Z Pompejem. Ale on odrzuca wszystko,
Co nie jest dlań korzystne. Ty tak samo
Powinieneś postąpić.


ENOBARBUS

                        Złą załogę
Twe statki mają. Twoi marynarze
To są mulnicy i wieśniacy, ludzie
Na gwałt zebrani, a w Cezara flocie
Są tacy, którzy nieraz z Pompejuszem
Staczali boje. Ich okręty zwinne,
Twe ociężałe. Ujmy nie przyniesie,
Że z nim nie zechcesz mierzyć się na morzu,
Przygotowany do lądowej walki.


ANTONIUSZ

Na morzu!


ENOBARBUS

                        Tedy, mój czcigodny panie,
Pozbawiasz się korzyści, jakie daje
Wszechstronne twe wojskowe doświadczenie
Na lądzie; dzielisz wojsko swe, złożone
W przeważnej części z osiwiałej w bojach
Piechoty; własnym swym umiejętnościom
Wojskowym każesz zostać na uboczu;
Zupełnie tedy zrzekasz się tej drogi,
Po której możesz stąpać pewnym krokiem,
A zdajesz się na hazard i na szczęście,
Rzucając niezachwiane bezpieczeństwo.


ANTONIUSZ

Na morzu walczyć będę.


KLEOPATRA

                        Wszak nad moje
Sześćdziesiąt żagli Cezar ni jednego
Lepszego nie ma.


ANTONIUSZ

                        Spalim niepotrzebne
Okręty, z resztą zaś, o pełnej liczbie
Załogi, rzucim się od czoła Akcjum
Na nadchodzącą flotę Cezarową.
Lecz jeśli nie powiedzie się, stoczymy
Lądową bitwę.

/ Wchodzi goniec. /

                        Co tam?


GONIEC

                        Wieść się sprawdza.
Szpiegowie nasi wiedzą już na pewno,
Że Cezar wziął Toryne.


ANTONIUSZ

Czyż mógłby sam tam być? To niemożliwe!
Nadzwyczajności musiałby dokazać. —
Więc, Kanidiuszu, zdaję ci dowództwo
Mych dziewiętnastu legii i dwunastu
Tysięcy jazdy. My na okręt! Pójdźmy,
Tetydo moja!

/ Wchodzi żołnierz. /

                        Czego chcesz, mój stary?


ŻOŁNIERZ

Na morzu nie walcz, cny imperatorze —
Zbutwiałym deskom nie wierz. Czy nie ufasz
Mieczowi memu i tym moim bliznom?
Niech nurka dają sobie Egipcjanie
I Fenicjanie. My nawykliśmy zwyciężać
Na ziemi stojąc, pierś w pierś.


ANTONIUSZ

                        No, no, chodźmy.

/ Wychodzą Antoniusz, Kleopatra i Enobarbus. /


ŻOŁNIERZ

Na Herkulesa, sądzę, że mam słuszność.


KANIDIUSZ

Tak jest, żołnierzu. Ale on tu działa
Nie z własnej woli. Wódz ma swego wodza —
Niewiasta nami rządzi.


ŻOŁNIERZ

                        Ty na lądzie
Dowodzisz legionami i konnicą?


KANIDIUSZ

Marek Oktawiusz, Marek Justejus,
Publikola i Celius są wodzami
Na morzu. My zaś mamy niepodzielną
Władzę na lądzie. — Ta Cezara szybkość
Jest nie do wiary.


ŻOŁNIERZ

                        Jeszcze bawił w Rzymie,
A wojsko jego już ruszało w drogę,
Lecz tak nieznacznie, że zwiódł wszystkich szpiegów.


KANIDIUSZ

Kto jest na lądzie jego namiestnikiem?


ŻOŁNIERZ

Niejaki Taurus, mówią.


KANIDIUSZ

                        Znam go dobrze.

/ Wchodzi goniec. /


GONIEC

Wódz wzywa Kanidiusza.


KANIDIUSZ

                        Czas w połogu
I każda chwila nową wieść nam rodzi.

/ Wychodzą. /



SCENA ÓSMA

/ Równina w pobliżu Akcjum. /

/ Wchodzą Cezar, Taurus, dowódcy itd. /


CEZAR

Taurusie!


TAURUS

                        Panie?


CEZAR

Ty mi na lądzie nie uderzaj. Trzymaj
Swe siły razem i nie przyjmuj bitwy,
Aż my na morzu skończym. Nie przekraczaj
Poleceń, które tutaj masz spisane.
Rozstrzyga się nasz los.

/ Wychodzą. /

/ Wchodzą Antoniusz i Enobarbus. /


ANTONIUSZ

Ustawmy hufce na tym stoku wzgórza
Z Cezara szykiem oko w oko. Stamtąd
Możemy widzieć liczbę jego statków
I wedle tego działać.

/ Wychodzą. /

/ Wchodzi Kanidiusz, maszerując ze swym lądowym wojskiem jedną stroną sceny — Taurus, namiestnik Cezara, drugą stroną. Po ich wyjściu słychać wrzawę bitwy morskiej. /

/ Zgiełk. Wchodzi Enobarbus. /


ENOBARBUS

Po wszystkim! Już po wszystkim! Nie potrafię
Spoglądać dalej na to! »Antoniada«,
Egipski okręt admiralski, za nią
Sześćdziesiąt jej okrętów ster odwraca
I pierzcha. Biada oczom mym!

/ Wchodzi Skarus. /


SKARUS

                        Bogowie!
Boginie! Cały zborze olimpijski!


ENOBARBUS

Co ci się stało?


SKARUS

                        Przez głupotę tylko
Stracono więcej niż połowę świata!
Przecałowaliśmy królestwa, ziemie!


ENOBARBUS

Jak bój wygląda?


SKARUS

                        Dla nas niby dżuma
W tysiącu strupów widna. Ta wszeteczna
Egipska szkapa — bodaj trąd ją dotknął! —
Wśród boju, kiedy szczęście stron walczących
Zdawałoby się, jak bliźniaków para,
Zupełnie równe, może nawet nasze
I starsze nieco — ta, jak krowa w czerwcu,
Gdy na niej siądzie bąk, rozwija żagle
I pierzcha.


ENOBARBUS

                        Jam to widział i ten obraz
Osłabił moje oczy tak, że dłużej
Nie mogłem patrzyć.


SKARUS

                        Ledwie popłynęła,
Antoniusz, czarnoksięstwa jej szlachetna
Ofiara, morskie skrzydła swe rozwija,
Uchodzi z walki w najgorętszej chwili
I niby dziki kaczor, rozpalony
Miłosną żądzą, jej podąża śladem.
Podobnej hańby nie widziałem jeszcze
I nie widziałem, żeby doświadczenie,
Odwaga męska i wojenna sława
Zadały sobie taki cios.


ENOBARBUS

                        O biada!

/ Wchodzi Kanidiusz. /


KANIDIUSZ

Na morzu szczęście nasze dech już traci
I nędznie tonie. Gdyby wódz był został
Tym, czym sam siebie z dawnych dni pamięta,
To koniec byłby dobry. On sam jednak
W najhaniebniejszy sposób dał nam przykład
Ucieczki.


ENOBARBUS

                        Tędy droga? — to dobranoc.


KANIDIUSZ

W Peloponezu stronę uciekają.


SKARUS

Tam dotrzeć łatwo, tam też czekać będę,
Co dalej przyjdzie.


KANIDIUSZ

                        Ja zaś Cezarowi
Legiony moje poddam i konnicę.
Już sześciu królów drogę mi wskazuje.


ENOBARBUS

Ja przecie jeszcze pójdę w ślad zranionej
Fortuny Antoniusza, choć rozsądek
Gdzie indziej woła.

/ Wychodzą. /



SCENA DZIEWIĄTA

/ Aleksandria. W pałacu Kleopatry. /

/ Wchodzi Antoniusz z orszakiem. /


ANTONIUSZ

Słyszycie? Ziemia mówi mi, bym po niej
Nie stąpał. Wstydzi się mnie nosić. Bracia,
Przystąpcie bliżej. Taki mrok na świecie
Ogarnął mnie, że drogi już nie znajdę.
Mam okręt pełen złota. To rozdzielcie
Pomiędzy siebie i uchodźcie, aby
Pojednać się z Cezarem.


WSZYSCY

                        Co, uchodzić?
Nie my!


ANTONIUSZ

Uciekłem ci ja sam i nauczyłem
Wszelakich tchórzów, jak to się uchodzi
I plecy wrogom pokazuje. Idźcie,
O przyjaciele! Ja wybrałem drogę,
Na której mi nie trzeba was. Odejdźcie!
Mój skarb jest w porcie. Weźcie go. Och, patrzę
Z rumieńcem wstydu na to, com uczynił.
Me włosy nawet w wojnie są, bo siwe
Strofują ciemne za gwałtowność czynu,
A tamte znowu lżą je za tchórzostwo
I za miłosne zaślepienie. Weźcie
Ode mnie listy do przyjaciół, którzy
Wam utorują drogę. Tak żałosnym
Nie spoglądajcie wzrokiem, bardzo proszę,
Nie wymawiajcie się. Za mej rozpaczy
Wskazówką idźcie. Wasz jest skarb i okręt.
Zostawcie mnie na chwilę. Teraz proszę —
Nie, tak uczyńcie, jak wam powiedziałem.
Nie umiem już rozkazać, a więc proszę.
Będziemy jeszcze kiedyś się widzieli.

/ Wchodzi Kleopatra, prowadzona przez Charmian i Iras, za nimi Eros. /


EROS

Nie, dobra pani, zbliż się doń i pociesz.


IRAS

Zrób to, najdroższa ma królowo!


CHARMIAN

                        Pewnie,
Masz obowiązek.


KLEOPATRA

                        Usiąść mi pozwólcie. —
O Juno!


ANTONIUSZ

Nie, nie, nie, nie!


EROS

                        Czy ją widzisz,
O panie?


ANTONIUSZ

                        Widok mnie przejmuje wstrętem.


CHARMIAN

O pani!


IRAS

                        Pani, dobra ma władczyni!


EROS

O panie, panie —


ANTONIUSZ

                        Tak to, tak. On trzymał
Miecz pod Filippi jak cyrkowy skoczek,
Gdym ja rozbijał w puch wychudzonego
Kasjusza z czołem pomarszczonym. Ja to
Zadałem ostateczną klęskę Brutusowi
Obłąkańcowi. On zaś, on, jedynie
On wysługiwał się namiestnikami
I doświadczenia nie miał nic w wojennym
Rzemiośle. Teraz jednak mniejsza o to.


KLEOPATRA

Ach, ach, pomóżcie!


EROS

                        Panie mój! królowa.


IRAS

Chciej doń się zbliżyć, pani, chciej przemówić.
To wstyd w innego zmienił go człowieka.


KLEOPATRA

Więc mnie wesprzyjcie — och!


EROS

Szlachetny panie, wstań, królowa idzie.
Zwiesiła głowę i jest śmierci bliska,
Lecz twa pociecha może ją ocalić.


ANTONIUSZ

Straciłem imię — o sromotna zmiano!


EROS

Królowa, panie!


ANTONIUSZ

                        Gdzieżeś mnie zawiodła,
O Egipcjanko! Spójrz, jak swoją hańbę
Sprzed oczu twych unoszę, jak wstecz patrzę
Na poczet czynów, którem pozostawił
Za sobą, wniwecz obrócone hańbą.


KLEOPATRA

O panie, przebacz mym trwożliwym żaglom!
Jam nie myślała, że podążysz za mną.


ANTONIUSZ

Wiedziałaś aż za dobrze, Egipcjanko,
Że serce moje przytroczone było
Do twego steru i że mnie za sobą
Pociągnąć możesz. Swą przemożną władzę
Nad duszą moją znałaś, byłaś pewna,
Że twe skinienie mnie zawróci z drogi
Przez bogów nakazanej.


KLEOPATRA

                        Przebaczenia!


ANTONIUSZ

Dziś muszę w korne wdawać się układy
Z młodzikiem, kłamać, bawić się w nikczemne
Wybiegi — ja, com pół ogromu świata
Miał za igraszkę każdej mej zachcianki,
Com uszczęśliwiał albo spychał w nicość.
O, tyś wiedziała, do jakiego stopnia
Podbity jestem — tajnym ci nie było,
Że oręż mój, co stracił hart pod wpływem
Uczucia, będzie słuchał go we wszystkim.


KLEOPATRA

O przebacz, przebacz!


ANTONIUSZ

                        Nie roń łez, powiadam,
Bo jedna warta tyle, com ja stracił,
A Cezar zyskał. Daj mi pocałunek —
Już to mi jest zapłatą. — Jako posła
Użyjem dzieci moich wychowawcy.
Czy wrócił? — Głowa cięży mi ołowiem,
O luba. — Hola! Jest tam który? Wina
I coś z jedzenia! — Wiedz, fortuno harda,
Że twej srogości równa nasza wzgarda.

/ Wychodzą. /



SCENA DZIESIĄTA

/ Egipt. /

/ W obozie Cezara. /

/ Wchodzą: Cezar, Dolabella, Tyreusz i inni. /


CEZAR

Niech tutaj przyjdzie poseł Antoniusza.
Czy znacie go?


DOLABELLA

                        Cezarze, to jest jego
Pedagog. Dowód, że jest oskubany,
Gdy już przysyła nam tak nędzne piórko
Ze swoich skrzydeł — on, co samych królów
Miał na posyłki aż za dużo, parę
Miesięcy temu.

/ Wchodzi Eufroniusz. /


CEZAR

                        Zbliż się. Cóż nam powiesz?


EUFRONIUSZ

Od Antoniusza idę, kto bądź jestem.
Niedawno jeszcze byłem ja tak małym
Do jego celów, jak poranna rosa
Na listku mirtu przy olbrzymim morzu.


CEZAR

To mniejsza. Powiedz, jakie twe poselstwo.


EUFRONIUSZ

Pozdrawia w tobie pana swej przyszłości
I prosi, aby mieszkać mógł w Egipcie.
Gdy nie zezwolisz, zmniejsza wymagania:
Chce żyć w Atenach jako człek prywatny.
Od niego tyle. Teraz Kleopatra
Uznaje wielkość twą i w proch upada
Przed twą potęgą. Prosi, by z rąk twoich
Jej spadkobiercy otrzymali w darze
Koronę Ptolemejów, dziś od twojej
Zależną łaski.


CEZAR

                        Co do Antoniusza,
Na prośby jego głuche jest me ucho;
A do królowej prośby go przychylę,
Jeżeli z granic swego przyjaciela,
Wstrętnego wszystkim, wygna lub go zgładzi.
Gdy tak postąpi, prośby jej usłucham. —
Masz więc odpowiedź dla obojga.


EUFRONIUSZ

                        Niech ci
Fortuna sprzyja!


CEZAR

                        Niech go przeprowadzą
Przez łańcuch straży!

/ Wychodzi Eufroniusz. /

/ do Tyreusza /

                        Otóż i czas próby
Wymowy twojej. Spiesz! Od Antoniusza
Odciągnij Kleopatrę. W mym imieniu
Przyrzekaj wszystko, czego będzie żądać —
Co więcej, własnych nie szczędź jej obietnic.
Kobieta mało ma duchowej siły
W największym szczęściu, ale nędza zdoła
Westalkę nawet uwieść nieskalaną.
Chytrości swojej użyj, Tyreuszu,
Za trud swój oznacz sobie sam nagrodę,
A wola twoja będzie dla mnie prawem.


TYREUSZ

Cezarze, idę.


CEZAR

                        Bacz, jak swój upadek
Antoniusz znosi, jak ci się wydadzą
Czynności jego oraz zachowanie.


TYREUSZ

Cezarze, będę baczył.

/ Wychodzą. /



SCENA JEDENASTA

/ Aleksandria. Pałac Kleopatry. /

/ Wchodzą: Kleopatra, Enobarbus, Charmian i Iras. /


KLEOPATRA

I cóż zrobimy?


ENOBARBUS

                        Pofilozofujem
I umrzem.


KLEOPATRA

                        Kto tu winien? czy Antoniusz,
Czy ja?


ENOBARBUS

                        Antoniusz tylko, że swój rozum
W niewolę oddał żądzy. I cóż z tego,
Żeś ty uciekła przed olbrzymim wojny
Obliczem, kiedy jedne jego rysy
Trwożyły drugie? Czemu szedł za tobą?
Świąd pożądania nie był był powinien
Sparaliżować duszy wodza, kiedy
Połowa świata starła się z połową,
A szło o niego, jego jedynego.
Nie mniejsza jest od straty jego hańba,
Że ścigał twoje pierzchające flagi
I flotę swą zostawił z tym widokiem.


KLEOPATRA

Umilknij, proszę.

/ Wchodzi Antoniusz z Eufroniuszem. /


ANTONIUSZ

                        To odpowiedź jego?


EUFRONIUSZ

Tak, panie.


ANTONIUSZ

A więc królowa łaskę może znaleźć,
Gdy mnie mu wyda?


EUFRONIUSZ

                        Tak rzekł.


ANTONIUSZ

                        Niech się dowie.

/ do Kleopatry /

Gołowąsowi Cezarowi poślij
Tę osiwiałą głowę, a królestwy
Wypełni puchar życzeń twych po brzegi.


KLEOPATRA

Tę głowę, panie?


ANTONIUSZ

                        Wracaj doń i powiedz,
Że go młodości róża zdobi, świat zaś
Spogląda na nią, wyczekując czynów
Nad zwykłą miarę. Jego złoto, statki,
Legiony mogą być i w ręku tchórza,
A słudzy jego mogliby zwyciężać
Pod wodzą dziecka tak, jak zwyciężają,
Gdy Cezar nimi rządzi. Więc go wzywam,
Niech zrzuci świetny czaprak swój i niechaj
Bez niego ze mną zmierzy się orężnie
Bez osób trzecich. Dam ci to na piśmie,
Pójdź ze mną.

/ Wychodzą Antoniusz i Eufroniusz. /


ENOBARBUS

/ na stronie /

                        Pewnie! Rzecz to niewątpliwa
Że Cezar triumfator się wyrzeknie
Powodzeń swych i na areny piasek
Pośpieszy, aby walczyć z gladiatorem!
Spostrzegam dzisiaj, że rozsądek ludzi
Jest częścią szczęścia i zewnętrzne zmiany
Za sobą ciągną w przepaść ich wewnętrzne
Przymioty. Jakże mógł zamarzyć o tym,
Gdy zna stan rzeczy, żeby syty Cezar
Głodowi jego zechciał odpowiedzieć!
Cezarze, tyś i rozum jego podbił!

/ Wchodzi dworzanin. /


DWORZANIN

Cezara poseł.


KLEOPATRA

                        Co, bez żadnych wstępów?
Niewiasty moje, spójrzcie! Ten, co klękał
Przed pączkiem róży, dzisiaj nos zatyka
Przed już rozkwitłą. Wpuśćcie go!

/ Wychodzi dworzanin. /


ENOBARBUS

/ na stronie /

                        Coś moja
Uczciwość ze mną wadzić się zaczyna.
Głupiemu wiernym być — to jest w szaleństwo
Przemieniać wierność; kto potrafi jednak
W złej doli trzymać się niezmiennie pana,
Zwycięża tego, który go zwyciężył,
I w dziejach sobie wysługuje miejsce.

/ Wchodzi Tyreusz. /


KLEOPATRA

I co rozkaże Cezar?


TYREUSZ

                        Chciej wysłuchać
Bez świadków.


KLEOPATRA

Śmiało — sami przyjaciele.


TYREUSZ

Tym samym pewnie są dla Antoniusza.


ENOBARBUS

Przydałoby mu się ich tylu, ilu
Posiada Cezar — lub i nas nie trzeba.
Jeżeli Cezar zechce, pan nasz chętnie
Zostanie jego przyjacielem. Wiedz zaś
Co do nas, że czyj on, do tego my też
Należym — zatem do Cezara.


TYREUSZ

                        Dobrze.
A więc, przesławna pani, Cezar prosi,
Byś zapomniała, jaki los twój wobec
Wielkości jego.


KLEOPATRA

                        Mów — to po królewsku
Zaiste.


TYREUSZ

                        Cezar wie, że Antoniusza
Ty nie z miłości pieścisz, lecz ze strachu.


KLEOPATRA

O!


TYREUSZ

                        Przeto plamy na twej czci w nim budzą
Współczucie, jako zmazy narzucone,
Nie zasłużone.


KLEOPATRA

                        Jako bóg zna prawdę.
Cześć ma zdobyta była, nie oddana.


ENOBARBUS

/ na stronie /

Zapytam dla pewności Antoniusza.
Och, panie, nawa twoja ma już tyle
Otworów, że cię nam opuścić trzeba
Przed zatonięciem. Już cię porzucają
Najdrożsi twoi.

/ Wychodzi. /


TYREUSZ

                        Mamli Cezarowi
Powiedzieć, czego żądasz? Bo on prosi
Poniekąd, aby zwracać się do jego
Szczodrości. Bardzo by go to cieszyło,
By szczęście jego mogło stać się laską,
Na której wsparłabyś się. Leczby doznał
Uciechy, gdyby z moich ust usłyszał,
Żeś opuściła Antoniusza, ufna
W opiekę jego, światowładcy.


KLEOPATRA

                        Jakie
Jest twoje imię?


TYREUSZ

                        Imię me Tyreusz.


KLEOPATRA

O najłaskawszy z posłów, potężnemu
Chciej donieść Cezarowi, że przez ciebie
Całuję jego dłoń zwycięską. Powiedz,
Że chętnie złożę mu u stóp swe berło
I klęczeć będę przy nich. Powiedz wreszcie,
Że ja wyroku czekam nad Egiptem
Z ust jego, których słucha cała ziemia.


TYREUSZ

Najszlachetniejsze to, co możesz zrobić.
Gdy mądrość idzie w bój ze szczęściem społem,
Jeżeli tylko pierwsza się odważy
Uczynić wszystko to, co jest w jej mocy,
Nic im nie trwożne. Dozwól mi tej łaski,
Ażebym złożył na twej dłoni dowód
Oddania.


KLEOPATRA

                        Nieraz, syt zdobywczych myśli,
Cezara twego rodzic to niegodne
Miejsce zaszczycał swoich ust dotknięciem
I gradem pocałunków.

/ Wracają Antoniusz i Enobarbus. /


ANTONIUSZ

                        Na Jowisza
Gromowładnego, w łaskach! — Ktoś ty, człeku?


TYREUSZ

Ktoś taki, który wykonywa tylko
Zlecenia z ludzi najdoskonalszego,
Najgodniejszego, aby go słuchano.


ENOBARBUS

/ na stronie /

Dostaniesz chłostę.


ANTONIUSZ

                        Chodźcie tu! — Ty sępie! —
Ha, bogi i złe duchy! Ma powaga
Topnieje. Dawniej, kiedym krzyknął »hola!«,
Królowie biegli jak za piłką chłopcy,
Wołając: »Co rozkażesz?«. Ha, czy uszu
Nie macie? Jeszcze jestem Antoniuszem.

/ Wchodzą dworzanie. /

Wziąć tego błazna i osmagać!


ENOBARBUS

/ na stronie /

                        Lepiej
Jest igrać z lwim szczenięciem niż z lwem starym,
Co kona.


ANTONIUSZ

                        Ha, na księżyc i na gwiazdy!
Osmagać! Niechbym zastał i dwudziestu
Najdostojniejszych z tych, co Cezarowi
Hołdują, tak zuchwałych wobec ręki
Tej… jakże zwie się, odkąd Kleopatrą
Już nie jest? — Chłopcy, smagać go, aż będzie
Jak żaczek krzywił twarz i głośno skomlał
O litość. Precz z nim!


TYREUSZ

                        Marku Antoniuszu —


ANTONIUSZ

Precz z nim! Po chłoście przywieść go na powrót.
Swojemu panu ten Cezara błazen
Zaniesie me poselstwo.

/ Wychodzą dworzanie z Tyreuszem. /

Gdy cię poznałem, przez pół byłaś zwiędła:
Ha! Po toż rzymskie łoże me rzuciłem,
Prawego zrzekłem się potomstwa z niewiast
Klejnotu, by mnie okrywała hańbą
Istota, która patrzy na pachołków!


KLEOPATRA

Mój dobry panie —


ANTONIUSZ

Lubiłaś zawsze zmianę. Lecz gdy wzrosną
Nad miarę nasze złości, mądre bóstwa,
Ujrzawszy, za czym gonią nasze oczy,
We własnym naszym brudzie zatapiają
Naszego sądu jasność, każą własne
Uwielbiać błędy, śmieją się z nas, kiedy
Z własnego wstydu dumnie się puszymy.


KLEOPATRA

Do tegoż przyszło?


ANTONIUSZ

                        Wszakże cię znalazłem
Jak zimne resztki jadła na zmarłego
Cezara misie; ba, ogryzkiem byłaś
Po Kneju Pompejuszu; oprócz tego
Chwytałaś chciwie w swojej lubieżności
Co tylko mogłaś w co gorętszych chwilach,
Niezapisanych przez powszechne plotki.
Boć jestem pewny: choć przeczuwasz może,
Co wstrzemięźliwość, nie znasz jej zupełnie.


KLEOPATRA

Czyż zasłużyłam…


ANTONIUSZ

                        Ha, pozwalać ciurze,
Co grosz przyjmuje i »Bóg zapłać« mówi,
Na poufałość z towarzyszką moich
Igraszek, twoją ręką, tą królewską
Pieczęcią związku wzniosłych serc! O, wejść mi
Na wzgórze Bazan i zagłuszyć rykiem
Rogatą trzodę. Mam ci ja bolesną
Przyczynę. Mówić o niej w gładkich słowach
To byłoby tak samo, jakby szyja
Wisielca grzecznie dziękowała katu
Za jego zręczność.

/ Wracają dworzanie z Tyreuszem. /

                        Ochłostany?


PIERWSZY DWORZANIN

                        Tęgo.


ANTONIUSZ

Czy płakał? Prosił się?


PIERWSZY DWORZANIN

                        O litość błagał.


ANTONIUSZ

Jeżeli żyje ojciec twój, to niechaj
Żałuje, że nie jesteś jego córką.
Krocz teraz smętnie za triumfującym
Cezarem, wziąwszy baty w jego służbie,
I niechaj odtąd biała dłoń niewieścia
Nabawia cię gorączki. Do Cezara
Powracaj, zdaj mu sprawę, jak cię tutaj
Podejmowano. Powiedz mu ode mnie,
Że mnie rozgniewać gotów, gdyż, jak widzę,
Jest dumny i wzgardliwy, bo mi daje
Do zrozumienia, czym ja dzisiaj jestem,
A zapomina, czym mnie sam znał przedtem.
On drażni gniew mój, a to dziś nie sztuka,
Gdy dobre gwiazdy, co mnie dawniej wiodły,
Pustymi zostawiły swe orbity
I jasne światło swoje pogrążyły
W otchłani piekieł. Jeśli mowa moja
Nie w smak mu pójdzie, możesz mu powiedzieć,
Że ma Hipparcha, mego wyzwoleńca.
Gdy zechce, może chłostać go, powiesić
Lub męczyć — wszystko, co mu się podoba —
I tak mi się odwdzięczyć. Proś go o to.
No, zabierz sobie swą pociętą skórę
I precz!

/ Wychodzi Tyreusz. /


KLEOPATRA

Skończyłeś?


ANTONIUSZ

                        Biada mi, nasz ziemski księżyc
Zaćmieniu uległ. Dość tej jednej wróżby,
By Antoniusza czytać z niej upadek.


KLEOPATRA

Przeczekać trzeba.


ANTONIUSZ

                        Aby Cezarowi
Pochlebić, wabne ślesz spojrzenia temu,
Co mu sandały wiąże.


KLEOPATRA

                        Cóż, czy dalej
I znać mnie nie chcesz?


ANTONIUSZ

                        Ta oziębłość dla mnie!


KLEOPATRA

Ach, jeśli tak, niech niebo w grad zamieni
Me zimne serce i niech go zatruje
U źródła, niechaj pierwsze ziarno mego
Dosięgnie karku, drugie Cezariona,
Aż po kolei łona mego płody
I wszyscy dzielni moi Egipcjanie,
Gdy już stopnieją burzy tej pociski,
Niepogrzebani będą leżeć, póki
Żarłoczne muchy i komary Nilu
Nie sprawią im pogrzebu!


ANTONIUSZ

                        Ja pogodnie
Spoglądam w przyszłość. Cezar obozuje
Pod Aleksandrią, tam też jego szczęściu
Stawimy czoło. Dzielnie się trzymało
Lądowe nasze wojsko. Nasza flota,
Wprzód podzielona, złączyć się zdołała
I groźnie krąży po bałwanach morskich.
Gdzieś była, serce moje? Słyszysz, pani?
Gdy znów powrócę z pola, by te usta
Całować, będę cały we krwi. Jeszcze
Historii kartę mieczem swym zapiszę,
I jeszcze w nim nadzieja.


KLEOPATRA

                        Ach, poznaję
Dzielnego mego pana!


ANTONIUSZ

                        Ja mieć będę
Potrójną mięśni siłę, serce, oddech.
Zajadle będę walczył; bo gdy jeszcze
Me dni szczęśliwe były i pogodne,
Za dowcip życiem darowywał ludziom —
Lecz dzisiaj zatnę zęby i każdego,
Co drogę mi zastąpi, poślę w ciemność.
Hej, jeszcze jedna noc wesoła! Dalej,
Mych osmętniałych zwołać mi setników!
Raz jeszcze niechaj perlą się puchary —
Będziemy szydzić z północnego dzwonu!


KLEOPATRA

Dziś urodziny moje. Miałam zamiar
Przepędzić je po cichu, lecz gdy pan mój
Jest znów Antonim, będę Kleopatrą.


ANTONIUSZ

O, jeszcze wszystko będzie dobrze.


KLEOPATRA

                        Zwołać
Do mego pana dzielnych jego wodzów!


ANTONIUSZ

Tak, przemówimy do nich, a wieczorem
Postaram się, by wino z blizn im trysło.
Królowo, pójdźmy! Jeszcze krew nie woda.
W najbliższym boju sprawię, że się we mnie
Zakocha sama śmierć, bo będę walczył
I z jej zatrutą kosą.

/ Wychodzą wszyscy prócz Enobarba. /


ENOBARBUS

On dziś pokona wzrokiem błyskawicę.
Być wściekłym — jest to zostać wystraszonym
Z samego strachu. W tym usposobieniu
Jastrzębia zdolna dzióbać gołębica.
Prócz tego widzę, że ubytek w mózgu
Dodaje serca imperatorowi.
Odwaga, która rzuca się na rozum,
Pożera własny miecz. Poszukam środków,
By go opuścić.

/ Wychodzi. /




AKT IV



SCENA PIERWSZA

/ Pod Aleksandrią. Obóz Cezara. /

/ Wchodzi Cezar, czytając list; Agryppa, Mecenas i inni. /


CEZAR

Chłopięciem mieni mnie i tak urąga,
Jak gdyby moc miał wyprzeć mnie z Egiptu.
Wysłańca mego ociąć dał rózgami.
Na pojedynek mnie wyzywa: — Cezar
Po jednej stronie, z drugiej zaś Antoniusz!
Niechże się dowie stary zawadiaka,
Że dość sposobów innych mam, by umrzeć.
Tymczasem śmiejmy się z wyzwania.


MECENAS

                        Cezar
Powinien by to wiedzieć, że gdy człowiek
Tej miary wpadnie w szał, jest utrudzony
Obławą na się tak, iż już upada.
Odetchnąć mu nie pozwól i wyzyskaj
Tę nieprzytomność. Nigdy dostatecznie
O bezpieczeństwie własnym gniew nie myślał.


CEZAR

Donieście naszym co przedniejszym wodzom,
Że z mnogich bitw ostatnią chcę zwieść jutro.
W szeregach naszych dość jest samych ludzi,
Co byli w służbie Marka Antoniusza
Niedawno jeszcze, by go dostać w ręce,
Dojrzyjcie tego i wydajcie ucztę
Dla wojska. Mamy na to w bród zapasów,
A ludzie sobie zasłużyli. Biedny
Antoniusz!

/ Wychodzą. /



SCENA DRUGA

/ Aleksandria. W pałacu Kleopatry. /

/ Wchodzą: Antoniusz, Kleopatra, Enobarbus, Charmian, Iras, Aleksas i inni. /


ANTONIUSZ

On ze mną nie chce walczyć, Domicjuszu.


ENOBARBUS

Nie.


ANTONIUSZ

                        A dlaczego?


ENOBARBUS

Widoki jego powodzenia większe
Dwudziestokrotnie, tedy ma się przeciw
Jednemu za dwudziestu.


ANTONIUSZ

                        Mój żołnierzu,
Na morzu i na lądzie walczę jutro
I będę żył lub moją cześć ginącą
Utopię w takiej masie krwi, że nigdy
Nie umrze. Będziesz dzielnie walczył?


ENOBARBUS

                        Będę
Zadawał ciosy, krzycząc: »Bierzcie wszystko!«


ANTONIUSZ

To mądre słowa. Pójdź. Zwołajcie moją
Domową służbę. Dzisiaj przy wieczerzy
Nie będziem sobie skąpić.

/ Wchodzą trzej lub czterej słudzy. /

                        Daj mi rękę —
Uczciwy byłeś — i ty — i ty także —
I ty też. Dobrze wyście mi służyli,
A króle byli wam towarzyszami.


KLEOPATRA

/ na stronie do Enobarba /

Cóż to ma znaczyć?


ENOBARBUS

/ na stronie do Kleopatry /

                        Jeden to ze starych
Kaprysów, w które smutek zwykł wystrzelać.


ANTONIUSZ

I tyś uczciwy. Chciałbym się zamienić
Na tylu ludzi, ilu was jest wszystkich,
A was połączyć w jednym Antoniuszu,
Ażebym mógł wam służyć równie dobrze,
Jak wy mnie.


SłUDZY

                        Niechże uchowają bogi!


ANTONIUSZ

No, no, dziś wieczór mi usłużcie, chłopcy,
Nie szczędźcie mi pucharów i tak jeszcze
Szanujcie, jakby władza ma i dzisiaj
Wraz z wami mi służyła tak, jak dawniej,
I ulegała woli mojej.


KLEOPATRA

/ na stronie do Enobarba /

                        Czego
On chce?


ENOBARBUS

/ na stronie do Kleopatry /

                        Wycisnąć łzy chce swoim sługom.


ANTONIUSZ

Dziś wieczór dbajcie o mnie. Kto wie, może
To powinności waszych kres. Możliwe,
Że już mnie nie ujrzycie lub ujrzycie
Jedynie marny cień. A może jutro
Innemu panu już będziecie służyć.
Spoglądam na was jak ten, co się żegna.
Ja nie oddalam was — nie, przyjaciele.
Jak gdyby łączył was małżeński związek
Ze służbą moją, aż do śmierci pana
Zostańcie. Dbajcie o mnie dwie godziny
Dziś wieczór. Więcej nie wymagam. Niechaj
Bogowie za to wam zapłacą.


ENOBARBUS

                        Panie,
I po cóż ich tak martwisz? Patrz, szlochają.
I ja też, osioł, czuję coś jak gdyby
Cebulę w oczach. Wstydź się, nie rób nas babami!


ANTONIUSZ

Ho, ho! Jeżeli tak to rozumiałem,
Niech mnie grom spali! Drodzy przyjaciele,
Po takim deszczu grzybów nam nie braknie.
Zbyt mi bolesne podsuwacie myśli.
Ja chciałem was pocieszyć, plotłem brednie.
O jutrze tuszę jak najlepiej. Znajdziem
Tam, gdzie was poprowadzę, raczej życie
I laur zwycięstwa niżli śmierć i chwałę.
Czas na wieczerzę, chodźcie! Czarne myśli
Utopim w winie.

/ Wychodzą. /



SCENA TRZECIA

/ Tamże. Przed pałacem. /

/ Wchodzą dwaj żołnierze i zajmują posterunki. /


PIERWSZY ŻOŁNIERZ

Jak się masz bracie? Jutro dzień wyroczny.


DRUGI ŻOŁNIERZ

Ha, koniec będzie — taki albo taki.
Bądź zdrów. O niczym nie słyszałeś w mieście
Niezwykłym?


PIERWSZY ŻOŁNIERZ

                        Nie, o niczym. Cóż nowego?


DRUGI ŻOŁNIERZ

Możliwe, że to plotka. Dobrej nocy!


PIERWSZY ŻOŁNIERZ

No, no, dobranoc!

/ Wchodzą dwaj inni żołnierze. /


DRUGI ŻOŁNIERZ

                        Bacznie czuwać, chłopcy!


TRZECI ŻOŁNIERZ

I wy. — Dobranoc.

/ Pierwsi dwaj stają na swoich posterunkach. /


CZWARTY ŻOŁNIERZ

                        My tu.

/ zajmują swoje stanowiska /

                        Co do jutra,
To byle flocie naszej się powiodło,
Ja mam nadzieję, że lądowe siły
Nie pokpią sprawy.


TRZECI ŻOŁNIERZ

                        Jest to dzielne wojsko
I obiecuje dużo.

/ Muzyka obojów za sceną. /


CZWARTY ŻOŁNIERZ

                        Cicho, cicho!
Co to za odgłos?


PIERWSZY ŻOŁNIERZ

                        Słuchaj!


DRUGI ŻOŁNIERZ

                        Sza!


PIERWSZY ŻOŁNIERZ

                        Muzyka
W powietrzu.


TRZECI ŻOŁNIERZ

                        Gdzieś pod ziemią.


CZWARTY ŻOŁNIERZ

                        Dobry znak,
Co?


TRZECI ŻOŁNIERZ

                        Nie.


PIERWSZY ŻOŁNIERZ

                        Powiadam, cicho! Co to wróży?


DRUGI ŻOŁNIERZ

To ukochane bóstwo Antoniusza,
Herkules go opuszcza.


PIERWSZY ŻOŁNIERZ

                        Chodźcie. Musim
Zobaczyć, czyli reszta wart słyszała
To samo.

/ Posuwają się aż do drugiego posterunku. /


DRUGI ŻOŁNIERZ

                        Cóż tam, chłopcy?


WSZYSCY

/ razem /

                        Co to? Co to?
Słyszycie?


PIERWSZY ŻOŁNIERZ

                        Pewnie. Czyż to nie jest dziwne?


TRZECI ŻOŁNIERZ

Słyszycie, dzieci? Czy słyszycie?


PIERWSZY ŻOŁNIERZ

                        Idźmy
Za głosem tak daleko, jak nasz okręg.
Zobaczym, gdzie ustanie.


WSZYSCY

                        Dobrze. — Dziwne!

/ Wychodzą. /



SCENA CZWARTA

/ Tamże. Pokój w pałacu. /

/ Wchodzą Antoniusz i Kleopatra. Charmian i inni za nimi. /


ANTONIUSZ

Hej! Eros, zbroję!


KLEOPATRA

                        Prześpijże się trochę.


ANTONIUSZ

Nie, nie; kochanie. — Eros, chodźże! Zbroję!

/ Wchodzi Eros ze zbroją. /

Pójdź, pójdź, mój chłopcze, okryj mnie żelazem,
Jeżeli dzisiaj skrewi nam Fortuna,
To tylko przez to, że ją wyzywamy.
Chodź!


KLEOPATRA

                        Nie, ja także będę pomagała.
Do czego to jest?


ANTONIUSZ

                        Zostawże to, zostaw!
Tyś mi płatnerzem serca. Nie tak! Nie tak! —
To, to!


KLEOPATRA

                        Tak, ja pomogę. To tak pewnie.


ANTONIUSZ

Tak, dobrze — teraz spróbujemy szczęścia.
Tak, widzisz, bracie. Idź się sam uzbroić.


EROS

W tej chwili.


KLEOPATRA

                        Czy to nie jest źle zapięte?


ANTONIUSZ

Wybornie, świetnie! Kto by zechciał odpiąć,
Nim, aby spocząć, sami zdjąć zechcemy,
Rozpęta orkan nad swą głową. Eros,
Tyś już się spocił, a królowa moja
Zręczniejszym giermkiem jest niż ty. No, kończcie! —
O ukochana, gdybyś mnie dziś mogła
Oglądać w boju, gdyby to królewskie
Rzemiosło obcym ci nie było, tobyś
Ujrzała pracownika!

/ Wchodzi żołnierz uzbrojony. /

                        Witaj, chłopcze!
Dzień dobry! Wygląd masz człowieka, który
Wie to i owo o rycerskich dziełach.
Do ulubionych zajęć wstajem wcześnie
I idziem jakby w pląs.


ŻOŁNIERZ

                        Już tysiąc ludzi
Zakutych w zbroje, choć godzina wczesna,
Na ciebie czeka w porcie.

/ Okrzyki za sceną. Odgłos trąb. /

/ Wchodzą setnicy i żołnierze. /


SETNIK

Jak piękny ranek dziś. Dzień dobry, wodzu!


WSZYSCY

Dzień dobry, wodzu!


ANTONIUSZ

                        To mi dźwięk przyjemny!
Ten ranek, niby duch młodzieńca, który
Ma świetną przyszłość, wcześnie rozpoczyna.

/ do Kleopatry /

Tak, to mi podaj! — tutaj — tak, wybornie!
Cokolwiek ze mną stanie się, żyj w szczęściu.

/ całując ją /

Masz tu żołnierski pocałunek. Zgoła
Nagannym, zgubnym byłoby, haniebnym,
Jak mieszczuch dalej żegnać się bez końca.
Jak mąż ze stali z tobą się rozstaję.
Wy, którzy walki pożądacie, za mną!
Ja was powiodę. — Żegnaj!

/ Wychodzą Antoniusz, Eros, setnicy i żołnierze. /


CHARMIAN

                        Idź do swojej
Komnaty, pani.


KLEOPATRA

                        Prowadź! — Jak on dzielnie
Do walki idzie! Gdybyż on i Cezar
Rozstrzygnąć wojnę mieli pojedynkiem!
Wtedy Antoniusz… ale tak… No, chodźmy!

/ Wychodzą. /



SCENA PIĄTA

/ Aleksandria. Obóz Antoniusza. /

/ Odgłos trąb. Wchodzą Antoniusz i Eros. Spotyka ich żołnierz. /


ŻOŁNIERZ

Niech bogi szczęszczą dziś Antoniuszowi!


ANTONIUSZ

O, czemuś ty mnie i twe blizny niegdyś
Nie nakłoniły do lądowej walki!


ŻOŁNIERZ

Jeżelibyś był tak postąpił, dzisiaj
Królowie zbuntowani i ten żołnierz,
Co dzisiaj rano cię porzucił, szliby
Jak wierne psy za tobą.


ANTONIUSZ

                        Któż to taki
Dziś rano odszedł?


ŻOŁNIERZ

                        Kto? Ktoś zawsze bliski.
Zawołaj Enobarba. — Nie usłyszy
Lub z Cezarowych szańców ci odpowie:
»Już ja nie twój«.


ANTONIUSZ

                        Co mówisz?


ŻOŁNIERZ

                        Już on, panie,
Jest u Cezara.


ANTONIUSZ

                        Odszedł?


ŻOŁNIERZ

                        Bez wątpienia.


ANTONIUSZ

Erosie, poślij za nim jego skarby.
Idź — zrób to — każę — nie zatrzymaj szczypty!
Napiszesz doń — podpiszę — list życzliwych
Pożegnań pełny i pozdrowień. Powiedz,
Że życzę mu, by nie miał już przyczyny
Do zmiany pana. — Och, mój los znieprawił
Uczciwych ludzi! Spiesz się!… Enobarbus!

/ Wychodzą. /



SCENA SZÓSTA

/ Aleksandria. Obóz Cezara. /

/ Tusz. Wchodzą Cezar z Agryppą, Enobarbem i innymi. /


CEZAR

Ty idź, Agryppo, naprzód. Zacznij walkę.
Jest moją wolą, żeby Antoniusza
Pojmano żywcem. Ogłoś to.


AGRYPPA

                        Ogłoszę,
Cezarze.

/ Wychodzi. /


CEZAR

Już czas pokoju powszechnego bliski.
Jeżeli dzisiaj się poszczęści, wszystkie
Trzy części świata mogą się ustroić
W oliwny wieniec.

/ Wchodzi goniec. /


GONIEC

                        Już Antoniusz w polu.


CEZAR

Powiedzcie tam Agryppie, by postawił
Tych, co zdradzili Antoniusza, w pierwszych
Szeregach. Niechaj wywrze swoją wściekłość
Na sobie samym.

/ Wychodzą wszyscy prócz Enobarba. /


ENOBARBUS

Zbuntował się Aleksas i, wysłany
Do judzkiej ziemi w sprawach Antoniusza,
Namową swoją skłonił tam możnego
Heroda, by przechodząc do Cezara,
Opuścił jego pana, Antoniusza.
W nagrodę Cezar kazał go powiesić.
Kanidiusz służy mu wraz z resztą zbiegów,
Lecz im nie ufa jak uczciwym ludziom. —
Ja uczyniłem źle — i tak to sobie
Wyrzucam, że nie znajdę już pociechy.

/ Wchodzi żołnierz Cezara. /


ŻOŁNIERZ

Antoniusz przysłał całe twe bogactwa
Za tobą, Enobarbie, pomnożone
Hojnością swoją. Pod mą strażą przybył
Posłaniec, teraz zaś przed twym namiotem
Zdejmuje juki z mułów.


ENOBARBUS

                        Weź je sobie.


ŻOŁNIERZ

Nie żartuj, Enobarbie.
Ja mówię prawdę, i najlepiej zrobisz,
Jeżeli człeka tego wyprowadzisz
Bezpiecznie poza obóz. Ja mam swoje
Zajęcia, bobym sam to mógł uczynić.
Twój imperator dalej jest jak Jowisz.

/ Wychodzi. /


ENOBARBUS

A jam największy nędznik na tej ziemi.
Ty szczodry panie, jakżebyś opłacił
Mą wierną służbę, gdy tak wieńczysz złotem
Nikczemność moją! Czyn ten moje serce
Rozsadza. Jeśli pod naciskiem myśli
Nie pęknie, szybszy środek myśl uprzedzi;
Lecz myśl dokona sama tego dzieła —
Tak czuję. Walczyć z tobą! Nie! Poszukam
Jakiego rowu, by w nim oddać ducha.
Najohydniejsze miejsce jak najlepiej
Ostatnim chwilom moim odpowiada.

/ Wychodzi. /



SCENA SIÓDMA

/ Pole walki pomiędzy obozami. /

/ Zgiełk. Bębny i trąby. Wchodzi Agryppa z innymi. /


AGRYPPA

Cofnijcie się! Zanadtośmy się naprzód
Wysforowali. Cezar sam się trudzi.
Ten nacisk, który wywierają na nas,
Oczekiwania przeszedł.

/ Wychodzą. /

/ Zgiełk. Wchodzą Antoniusz i Skarus ranny. /


SKARUS

Mój dzielny wodzu, to mi bój zaiste!
Tak od początku trzeba było walczyć,
A byliby przed nami do dom pierzchli
Z obwiązanymi łbami.


ANTONIUSZ

                        Krew ci płynie.


SKARUS

Tu była rana niby T, lecz teraz
Jak H wygląda.


ANTONIUSZ

                        Ustępują.


SKARUS

                        Wpędzim
Razami w mysie dziury. Mam ja jeszcze
Na sześć zadrapań miejsca dość.

/ Wchodzi Eros. /


EROS

                        Pobici.
To, cośmy uzyskali, jest niemałym
Zwycięstwem.


SKARUS

                        Dalej! Sieczmy ich po grzbietach
I łówmy z tyłu jak zające. Piękna
Rozrywka rąbać tego, co umyka.


ANTONIUSZ

Raz cię nagrodzę za krzepiące słowa,
Dziesięciokrotnie za twe męstwo. — Naprzód!


SKARUS

Ja tam za wami także posztykutam.

/ Wychodzą. /



SCENA ÓSMA

/ Pod murami Aleksandrii. /

/ Wrzawa. Wchodzą Antoniusz, Skarus i wojsko w marszu. /


ANTONIUSZ

Wrzuciliśmy ich do obozu. Niechaj
Pobiegnie naprzód ktoś i niech królowej
Oznajmi nasze czyny. Jutro, zanim
Popatrzy na nas słońce, wytoczymy
Krew, co nas dzisiaj ominęła. — Wszystkim
Dziękuję, bo żylaste macie dłonie,
A potykaliście się nie jak słudzy
Mej sprawy, ale jakby każdy taką,
Jak ja, miał sprawę. Każdy był Hektorem.
Do miasta idźcie, uściskajcie żony,
Kochanki, czyny swe opowiadajcie,
A one niechaj radosnymi łzami
Zmywają skrzepłą krew i pocałunkiem
Goją zaszczytne rany.

/ do Skarusa /

                        Daj mi rękę.

/ Wchodzi Kleopatra z orszakiem. /

Polecam czyny twe tej czarodziejce
Potężnej. Szczęście czerp z jej dziękczynienia.

/ do Kleopatry /

O ty, światłości ziemi! Ramionami
Zakutą w stal mi spętaj szyję! Cała,
Jak jesteś, w serca mego zstąp głębinę
Przez ten hartowny pancerz i niech ono,
Rozkołysane triumfalnym tętnem,
Rydwanem twoim stanie się!


KLEOPATRA

                        O panie
Nad pany! Tyż to, ty, wcielenie męstwa,
Powracasz cały, z uśmiechniętą twarzą
Z obieży świata?


ANTONIUSZ

                        O ty mój słowiku! —
Do leż swych uszli przed naszymi ciosy.
Cóż myślisz, mała? Choć się zaplątało
Siwizny nieco w młodszych naszych włosów
Kasztanowatą barwę, mamy jeszcze
Krzepiący mięśnie mózg — i potrafimy
Prześcignąć młodych. Spójrz na tego człeka,
Łaskawej dłoni nie broń jego ustom —
Ucałuj ją, mój woju — on dziś walczył,
Jak gdyby bóg, co znienawidził ludzkość,
Zniszczenie przyszedł szerzyć w tej postaci.


KLEOPATRA

Z litego złota, bracie, dam ci zbroję —
Do króla należała.


ANTONIUSZ

                        Choćby miała
Diamentów tyle, co Febowy rydwan —
Zasłużył na nią. Daj mi rękę! W marszu
Radosnym przejdziem całą Aleksandrię.
Piastujmy nasze posiekane tarcze,
Jak ludzie, którzy są ich warci. Gdyby
Nasz wielki pałac dosyć miał przestrzeni,
By hufce te pomieścić, wszyscy razem
Dziś wieczerzalibyśmy i spełniali
Rozgłośne zdrowia na cześć jutra, które
Królewskie wróży nam niebezpieczeństwa.
Trębacze, bijcie w ucho grodu brązu
Rozgłośną wrzawą, niechaj ją przeplata
Dudnienie bębnów, niech wraz z ziemią niebo
Tej wrzawie wtórzy, klaszcząc nam w pochodzie.

/ Wychodzą. /



SCENA DZIEWIĄTA

/ Obóz Cezara. /

/ Placówki na stanowiskach. /


PIERWSZY ŻOŁNIERZ

Jeżeli nie zluzują nas natychmiast,
Wrócimy do wartowni. Noc jest jasna,
A powiadają, że o drugiej mamy
Szykować się do boju.


DRUGI ŻOŁNIERZ

                        Dzień dzisiejszy
Był dla nas ciężki.

/ Wchodzi Enobarbus. /


ENOBARBUS

                        Bądź mi świadkiem, nocy —


TRZECI ŻOŁNIERZ

Cóż to za człowiek?


DRUGI ŻOŁNIERZ

                        Blisko stać i słuchać!


ENOBARBUS

O ty, księżycu święty, bądź mi świadkiem,
Gdy świat wspominać będzie z nienawiścią
Odstępców, że się biedny Enobarbus
Przed twym obliczem kajał.


PIERWSZY ŻOŁNIERZ

                        Enobarbus!


TRZECI ŻOŁNIERZ

Spokojnie! Słuchać dalej!


ENOBARBUS

O ty prawdziwy melancholii władco,
Trujące nocy na mnie zlej wyziewy,
By uszło życie, co podnosi rokosz
Przeciwko woli mojej! Rzuć me serce
O twardy głaz występku mego, niechaj
W proch się rozsypie, wysuszone smutkiem,
Niech z nim skonają myśli me, gadziny!
O Antoniuszu, wyższy szlachetnością
Niż ja ohydą zdrady, ty mi przebacz,
Ty jeden, ludzkość zaś niech mnie zapisze
W szeregu podłych zdrajców i odstępców!
O Antoniuszu, Antoniuszu!

/ Umiera. /


DRUGI ŻOŁNIERZ

                        Trzeba
Pomówić z nim.


PIERWSZY ŻOŁNIERZ

                        Słuchajmy jego mowy,
Bo Cezar może na nią być ciekawy.


TRZECI ŻOŁNIERZ

Tak, lecz on śpi.


PIERWSZY ŻOŁNIERZ

                        Nie, zemdlał. Tak okropną
Modlitwą jeszcze nikt snu nie przywołał.


DRUGI ŻOŁNIERZ

Przystąpmy doń.


TRZECI ŻOŁNIERZ

                        Hej, panie, zbudź się, przemów!


DRUGI ŻOŁNIERZ

Czy słyszysz, panie?


PIERWSZY ŻOŁNIERZ

                        Śmierci dłoń go tknęła.

/ Bębny w oddali. /

Słyszycie? Bębny wcześnie budzą śpiących.
My do wartowni go zanieśmy. Jest to
Mąż znamienity. — Nasza straż skończona.


TRZECI ŻOŁNIERZ

Więc chodźcie. Może go ocucim jeszcze,

/ Wychodzą. /



SCENA DZIESIĄTA

/ Pomiędzy oboma obozami. /

/ Wchodzą Antoniusz i Skarus z wojskiem w pochodzie. /


ANTONIUSZ

Do morskiej bitwy dzisiaj są gotowi.
Nie mamy łaski w oczach ich na lądzie.


SKARUS

Chcą walczyć tu i tam.


ANTONIUSZ

                        Niech sobie walczą
W powietrzu, w ogniu — dotrzymamy kroku.
Lecz tak zrobimy: Na pagórkach bliskich
Grodowi ze mną będzie stać piechota,
A flota odebrała już rozkazy.
Już wypłynęła z portu; a więc naprzód,
Zajmijmy miejsce, skąd najlepiej można
Ich siły zbadać i ich plany przejrzeć.

/ Wychodzą. /



SCENA JEDENASTA

/ Inna część pola. /

/ Wchodzi Cezar ze swym wojskiem w marszu. /


CEZAR

Lecz zaczepieni, brońmy się jedynie
Na lądzie. Sądzę, że to nam się uda,
Najlepsze bowiem siły swe uczynił
Załogą galer. Dalej! na równinę,
I wyzyskajmy swą przewagę.

/ Wychodzą. /



SCENA DWUNASTA

/ Wzgórza pod Aleksandrią. /

/ Wchodzą Antoniusz i Skarus. /


ANTONIUSZ

A jednak jeszcze się nie starli. Wszystko
Zobaczyć można stamtąd, gdzie ta sosna.
Przyniosę ci wiadomość, jaki obrót
Przybierze walka.

/ Wychodzi. /


SKARUS

                        Na królowej żaglach
Jaskółki sobie zbudowały gniazda.
Augurzy mówią, że nie wiedzą, co to
Oznacza, nie chcą odpowiadać; mają
Ponure twarze. Mężny jest Antoniusz,
Lecz przygnębiony. Jego zmienne szczęście
Napawa go nadzieją, to znów trwogą
O rzeczy, które ma lub których nie ma.

/ Zgiełk w oddali, jak gdyby wskutek bitwy morskiej. /

/ Wraca Antoniusz. /


ANTONIUSZ

Stracone wszystko! Podła Egipcjanka
Zdradziła. Moja flota się poddała.
Rzucają w górę czapki i radosne
Okrzyki wznoszą, niby przyjaciele
Po długim niewidzeniu. Ha, po trzykroć
Niewierna ścierko, tyś to mnie sprzedała
Chłystkowi temu, przeciw tobie tylko
Wrze żądzą wojny serce me. — Idź, rozkaż,
By uciekali wszyscy, bo gdy wywrę zemstę
Na czarownicy tej — mój dzień skończony.
Niech uciekają wszyscy. Idź natychmiast.

/ Wychodzi Skarus. /

Już twego wschodu nie zobaczę, słońce!
Tu drogi Antoniusza i Fortuny
Rozchodzą się, tu uścisk zamieniamy
Przy pożegnaniu. To więc kres wszystkiego?
Te serca, które za mną szły jak pieski,
Stajały dziś i słodycz swą chowają
Dla okrytego świeżym kwieciem wiosny
Cezara. Sosna, która nad nich wszystkich
Wyrosła była, dziś odarta z kory.
Zdradzony jestem! Och, och, ta szalbierka
Egipska, której czary zabijają!
Jej wzrok na wojnę słał mnie i przyzywał
Z powrotem do dom. Łono jej mi było
Koroną, moim ostatecznym celem.
Wycyganiła mi ostatni szeląg
Cyganka swoją oszukańczą sztuką.
Hej, Eros, Eros! Hej!

/ Wchodzi Kleopatra. /

                        A kysz, ty wiedźmo!


KLEOPATRA

Dlaczego pan mój taki rozgniewany
Na swą kochankę?


ANTONIUSZ

                        Zgiń, przepadnij! — albo
Popsuję triumf Cezarowi. Niech cię
Pojmaną wzniesie w górę i pokaże
Ryczącym plebejuszom! Krocz za jego
Rydwanem jako swojej płci zakała!
Za grosz, za fraszkę niech cię pokazują
Jak dziwo! Niechaj lica twe cierpliwa
Oktawia zorze swymi paznokciami —
Już je gotuje.

/ Wychodzi Kleopatra. /

                        Dobrze, żeś odeszła,
Jeżeli dobrze żyć — lecz lepiej może,
Byś padła była pastwą mej wściekłości,
Bo jedna śmierć ocala przed wieloma.
Hej, Eros! Hej! Nessusa mam koszulę
Na sobie. Naucz mnie, o Herkulesie,
Mój przodku, swego szału! Niech wyrzucę
Lichasa w górę na księżyca rogi,
Niech tymi dłońmi, co obejmowały
Najcięższej trzon maczugi, dziś obalę
Istotę tego najgodniejszą — siebie
Samego. Śmiercią umrze czarownica:
Sprzedała mnie rzymskiemu młodzikowi
I ginę przez jej zdradę. Za to umrze.
Hej, Eros!

/ Wychodzi. /



SCENA TRZYNASTA

/ Aleksandria. Pokój w pałacu Kleopatry. /

/ Wchodzą: Kleopatra, Charmian, Iras i Mardian. /


KLEOPATRA

Na pomoc, dziewki me! On w gorszym szale
Niż Ajaks o swą tarczę. I tesalski
Odyniec tak nie szalał.


CHARMIAN

                        Do grobowca!
Tam zamknij się i poślij mu wiadomość
O swojej śmierci. Mniej okropne z ciałem
Odlatującej duszy szamotanie,
Niż kres wielkości.


KLEOPATRA

                        Do grobowca! Mardian,
Idź mu powiedzieć, że ja się zabiłam,
A mym ostatnim słowem był »Antoniusz«.
We wzruszający sposób to opowiedz.
Idź, Mardian. Wróć mi donieść, jak on przyjmie
Wiadomość o mej śmierci. Do grobowca!

/ Wychodzą. /



SCENA CZTERNASTA

/ Tamże. Inny pokój w pałacu. /

/ Wchodzą Antoniusz i Eros. /


ANTONIUSZ

Erosie, czy mnie widzisz?


EROS

                        Widzę, panie.


ANTONIUSZ

Widzimy czasem obłok w kształcie smoka
Lub tuman, co ma postać lwa, niedźwiedzia,
Miejskiego zamku, poszarpanej skały,
We dwa wierzchołki rozwidlonej góry,
Błękitnawego wirchu, porosłego
Drzewami, które pochylają czoła
I zwodzą oczy, chociaż są — powietrzem.
Widziałeś te zjawiska. To są zmroku
Maszkary.


EROS

                        Znam je, panie.


ANTONIUSZ

                        Co jest koniem
W tej chwili, szybciej, niż pomyśleć zdołasz,
Rozpływa się w tumanie mgły i znika,
Jak woda pośród wody.


EROS

                        Tak jest, panie.


ANTONIUSZ

Mój dobry giermku, wódz twój jest w tej chwili
Podobnym tworem. Wszakci jam Antoniusz —
Lecz tej postaci nie utrzymam dłużej,
Mój chłopcze. Wszcząłem wojnę tę dla pani
Egiptu, a królowa — której serce
Mym było, jak sądziłem, moje bowiem
W jej było mocy, z nim zaś, póki swoim
Je mogłem nazwać, milion innych, dzisiaj
Straconych — ona, niby szuler, karty
Układa dla Cezara i mej sławie
Wygraną grę wydziera oszukaństwem
Na triumf wroga!
Nie, nie płacz, mój Erosie. W naszej mocy
Zakończyć własne dni.

/ Wchodzi Mardian. /

                        O, twoja pani
Nikczemna! Ona oręż mi wykradła!


MARDIAN

Nie, Antoniuszu, ona cię kochała,
A los jej z twoim ściśle był związany.


ANTONIUSZ

Precz stąd, rzezańcze wstrętny! Milcz! Zdradziła
I śmiercią umrze.


MARDIAN

                        Człowiek raz jedynie
Dług może śmierci spłacić — ten już ona
Spłaciła. Stało się, coś chciał uczynić,
Bez twojej ręki. Jej ostatnie słowo
Było: »Antoniusz, o najszlachetniejszy
Antoniusz!«. Po czym imię Antoniusza
Zamarło pośród straszliwego jęku.
Na ustach miała je i w głębi serca —
Oddała ducha, grzebiąc je w swym łonie.


ANTONIUSZ

Nie żyje?


MARDIAN

                        Zmarła.


ANTONIUSZ

                        Rozbrój mnie, Erosie.
Skończona dzienna praca, sen nadchodzi.

/ do Mardiana /

Że cało stąd odchodzisz, dostateczną
Zapłatą jest za trud twój.

/ Wychodzi Mardian. /

                        Rwij, rwij węzły!
Ajasa tarcza siedmioskórna serca
Mojego przed tym ciosem nie osłoni.
O, pęknij, łono! Bądź od swej pokrywy
Choć raz silniejszym, serce, i roztrzaskaj
Swą wątłą klatkę! — Spiesz się, śpiesz się, Eros! —
Jam już nie żołnierz! — Precz, zniszczone strzępy,
Jam był was godzien. — Opuść mnie na chwilę.

/ Wychodzi Eros. /

Dopędzę ciebie, Kleopatro, będę
O przebaczenie błagał cię ze łzami.
Tak musi być, bo każda zwłoka — męką.
Pochodnia zgasła, legniem więc na ziemi,
I dość błądzenia. Dziś wysiłek każdy
Obraca wniwecz, co osiągnie. Pora
Przyłożyć pieczęć — ot, i będzie koniec.
Hej, Eros! — Idę już, królowo moja. —
Hej, Eros! Czekaj mnie. Gdzie dusze ludzkie
Na kwietnym łożu spoczywają, staniem
Ze splecionymi dłońmi i będziemy
Ściągali na się cieniów wzrok pogodnym
Obliczem. Stracą tłumy towarzyszy
Eneasz i Dydona, a za nami
Podąży ciżba. — Pójdźże, pójdź, Erosie!

/ Wraca Eros. /


EROS

Co pan mój każe?


ANTONIUSZ

                        Odkąd Kleopatra
Umarła, żyłem w takim upodleniu,
Że bóstwa gardzą mą ohydą. Oto
Ja, którym świat ćwiartował mym orężem
I na zielonym grzbiecie Neptunowym
Z okrętów stawił miasta, sam na siebie
Wydaję wyrok, że mi zbrakło męstwa
Niewiasty, że mam umysł mniej szlachetny
Niż ona, która mówi Cezarowi
Swą śmiercią: »Sama siebie pokonałam«.
Przysiągłeś mi, Erosie, że gdy przyjdzie
Potrzeba — oto zaś zaprawdę przyszła —
Że gdy za sobą będę słyszał pościg
Okropnej doli i sromoty, wtedy,
Jeżeli każę, życie mi odbierzesz.
Czas przyszedł, spełnij to. Nie mnie dosięgniesz,
Lecz Cezarowi zadasz cios. Nie blednij!


EROS

Niechże bogowie bronią! Mam wykonać
Rzecz, której rój partyjskich strzał, choć wrogą
Miotany dłonią, nie osiągnął?


ANTONIUSZ

                        Chciałbyś,
Erosie, w Rzymie siedzieć gdzie przy oknie
I widzieć pana swego z ramionami
Tak złożonymi, jego kark ugięty
Z pokorą, lica kąsającej hańbie
Na żer wydane, rydwan szczęśliwego
Cezara, za nim zaś postępujące
Napiętnowane upodlenie?


EROS

                        Niechaj
Nie ujrzę nigdy!


ANTONIUSZ

                        Pójdź więc, bo mnie rana
Wyleczyć musi. Dobądź uczciwego
Brzeszczotu swego, któryś dla ojczyzny
Tak dzielnie nosił!


EROS

                        Daruj mi, o panie!


ANTONIUSZ

Czyś mi nie przysiągł zrobić to, jeżeli
Rozkażę, kiedym darzył cię wolnością?
Więc zrób natychmiast — lub dotychczasowe
Usługi twoje były mimowolnym
Przypadku dziełem. No, za miecz, do czynu!


EROS

Więc odwróć, panie, to oblicze wzniosłe,
Przez cały świat wielbione.


ANTONIUSZ

                        Już, odwracam.


EROS

Mój miecz dobyty.


ANTONIUSZ

                        Niech więc prędko spełni
Czyn, który skłonił cię, byś go wydobył.


EROS

Mój drogi panie, mój imperatorze,
Niech cię pożegnam, nim cios zadam krwawy.


ANTONIUSZ

Już pożegnałeś i ja cię też żegnam.


EROS

O wielki wodzu, żegnaj! Mam uderzyć teraz?


ANTONIUSZ

Tak jest, Erosie.


EROS

                        Dobrze więc!

/ pada na miecz /

                        W ten sposób
Oszczędzam sobie łez po Antoniuszu.

/ Umiera. /


ANTONIUSZ

O ty, ode mnie trzykroć szlachetniejszy!
Mężny Erosie, dajesz mi naukę,
Com ja był winien zrobić, a tyś nie mógł.
On i królowa ma w pamięci ludzi
Zdobyli sobie szlachetniejsze miejsce,
Niż ja. Lecz będę oblubieńcem śmierci
I w jej objęcia rzucę się jak w łoże
Kochanki. Dalej, dalej więc!! Erosie,
Twój pan umiera uczniem twym. To twoja
Nauka.

/ pada na miecz /

                        Jak to, żyw? Hej, straży, straży!
Dobijcie!

/ Wchodzi Dercetas ze strażą. /


PIERWSZY ŻOŁNIERZ

                        Skąd ten hałas?


ANTONIUSZ

                        Przyjaciele,
Źlem rzecz swą spełnił. Skończcie, co zacząłem.


DRUGI ŻOŁNIERZ

Już spadła gwiazda.


PIERWSZY ŻOŁNIERZ

                        Czasy się spełniły.


WSZYSCY

O, biada, biada!


ANTONIUSZ

Niech cios śmiertelny zada, kto mnie kocha!


PIERWSZY ŻOŁNIERZ

Ja nie.


DRUGI ŻOŁNIERZ

                        Ni ja.


TRZECI ŻOŁNIERZ

                        Nie, żaden z nas.

/ Straż wychodzi. /


DERCETAS

                        Twa dola
I zgon rozprasza ludzi twych. Ten oręż,
Gdy Cezarowi go pokażę, razem
Z tą wieścią dobre zjedna mi przyjęcie

/ Wchodzi Diomedes. /


DIOMEDES

Gdzie jest Antoniusz?


DERCETAS

                        Tu, Diomedesie.


DIOMEDES

Czy żywy? Człeku, czy mi nie odpowiesz?

/ Wychodzi Dercetas. /


ANTONIUSZ

To ty, Diomedesie? Dobądź miecza
I rąb, dopóki nie wyzionę ducha!


DIOMEDES

Najdostojniejszy panie, jam wysłany
Przez moją panią, Kleopatrę.


ANTONIUSZ

                        Kiedy?


DIOMEDES

W tej chwili, panie.


ANTONIUSZ

                        Kędyż jest?


DIOMEDES

                        Zamknięta
W grobowcu swoim. Miała ona trwożne
Przeczucie tego, co tu zaszło. Skoro
Spostrzegła, że ją podejrzewasz o to —
Co się przenigdy prawdą nie okaże —
Jakoby w zmowę wdała się z Cezarem,
I że wściekłości twojej nic nie wstrzyma,
Doniosła o swej śmierci; lecz w obawie
O skutek wieści, śle mnie, abym prawdę
Wyjawił. Otom jest, lecz się obawiam,
Że już za późno.


ANTONIUSZ

                        Dobry Diomedzie,
Za późno. Straży mej zawołaj, proszę.


DIOMEDES

Imperatorska straży! Ho, bywajcie!
Hej! Pan wasz woła.

/ Wchodzą niektórzy ze straży. /


ANTONIUSZ

Do Kleopatry mnie zanieście, bracia.
To jest ostatnia służba, jakiej żądam.


PIERWSZY ŻOŁNIERZ

O, biada, biada, panie, że nas wszystkich
Nie możesz przeżyć!


WSZYSCY

                        O ty dniu rozpaczy!


ANTONIUSZ

Nie, dobrzy ludzie, nie schlebiajcie doli
Boleścią waszą. Nadchodzące ciosy
Witajcie, a to będzie dla nich ciosem,
Że je znosicie bez pozorów smutku.
Podnieście mnie. Jam nieraz was prowadził,
Dziś wy dźwigajcie mnie, o przyjaciele.
Za wszystko wam dziękuję.

/ Wychodzą, niosąc Antoniusza. /



SCENA PIĘTNASTA

/ Tamże. Grobowiec. /

/ Wchodzą na górze: Kleopatra i jej niewiasty, wśród nich Charmian i Iras. /


KLEOPATRA

Charmiano, nigdy ja już stąd nie wyjdę.


CHARMIAN

O, droga pani, pozwól się pocieszyć.


KLEOPATRA

Nie, nie chcę. Wszystko, co okropne, straszne,
Z radością witam, lecz pociechą gardzę.
Mojego smutku ogrom, porównany
Z przyczyną, musi być tak wielkim, jako
To, co powodem jego.

/ Wchodzi Diomedes. /

                        Cóż? Nie żyje?


DIOMEDES

Śmierć stoi przy nim, choć nie umarł jeszcze.
Na drugą stronę wyjrzeć chciej z grobowca,
Tu go przyniosła straż.

/ Wchodzi na dole Antoniusz, niesiony przez straż. /


KLEOPATRA

                        O słońce! W popiół
Potężną sferę obróć, w której krążysz!
Niech mrok ogarnie zrąb wszechświata, zmianom
Podległy! Antoniuszu, Antoniuszu! —
Pomóżcie, Charmian, Iras! Pomagajcie
I wy na dole! Tu go wyciągnijmy!


ANTONIUSZ

Dość łkań! Antoniusz nie Cezara męstwu
Ulega, jego własne triumfuje
Nad sobą samym.


KLEOPATRA

                        Tak by być powinno,
By Antoniusza zwalczyć mógł jedynie
On sam, Antoniusz, lecz po stokroć biada,
Że tak się stało!


ANTONIUSZ

                        Konam, o królowo!
Przez chwilę tylko jeszcze chcę się śmierci
Naprzykrzać, póki twoich ust nie dotknę
Ostatnim wśród tysięcy pocałunkiem
I najbiedniejszym.


KLEOPATRA

                        Boję się, najdroższy —
O, przebacz, panie mój — lecz ja się boję —
Bo mnie pochwycą. Nigdy ja nie będę
Cezarowego zdobić widowiska.
Jeżeli nożom, wężom i truciźnie
Nie zbraknie ostrza, żądła oraz mocy
Zabicia, jam bezpieczną. Twa małżonka
Oktawia nie poszczyci się, że mogła
Swym skromnym okiem, z milczącymi usty
Świętoszki, we mnie się wpatrywać. Ale
Pójdź, Antoniuszu, pójdź! — Pomóżcie, dziewki! —
Musimy w górę cię wyciągnąć. — Bracia,
Pomóżcie!


ANTONIUSZ

                        Prędzej, bo umieram.


KLEOPATRA

                        Otóż
Zaiste praca! Jakże pan mój ciężki!
Moc nasza cała w wagę się zmieniła
I stąd ten ciężar. Gdybym moc Junony
Posiadła, uniósłby cię wzwyż Merkury
Krzepkimi skrzydły, złożył cię przy boku
Jowisza. Ale pójdź! Życzenia ludzkie
Są szalonymi. Pójdź, pójdź, pójdź i witaj!

/ Wyciągają Antoniusza w górę do Kleopatry. /

O, witaj! Umrzyj tam, gdzieś żył! Czerp siłę
Z tych pocałunków. Gdyby usta moje
Darzyły nią w istocie, starłyby się —
O tak!


WSZYSCY

                        Żałosny widok!


ANTONIUSZ

                        Ja już konam,
Królowo, konam!
Podajcie wina, chciałbym rzec słów parę.


KLEOPATRA

Nie, ja chcę mówić, bluźnić, aż Fortuna,
Fałszywa dziewka, obrażona moich
Obelg potokiem, koło swe potrzaska.


ANTONIUSZ

Królowo, parę słów. Ty u Cezara
Honoru szukaj razem z bezpieczeństwem —
Och!


KLEOPATRA

                        One w parze chodzić nie przywykły.


ANTONIUSZ

Posłuchaj, luba. Z jego otoczenia
Prokulejusa tylko darz ufnością.


KLEOPATRA

Do stanowczości własnej tylko i do własnych
Rąk żywię ufność — nie do kogoś z dworu
Cezara.


ANTONIUSZ

                        Nie płacz nad żałosną zmianą,
Pod koniec dni mych zaszłą, i nie zawódź.
Zrób strawą myśli swych mój los miniony,
Czas, kiedy żyłem jako tego świata
Najszlachetniejszy i największy książę.
I nie wybieraj małodusznej śmierci
Ni nędznie mego hełmu przed mym ziomkiem
Nie zdejmuj z głowy. To Rzymianin pobił
W rycerskim boju Rzymianina. Teraz
Mój duch ulata. Kończę.


KLEOPATRA

                        Ty masz umrzeć,
Najszlachetniejszy z ludzi? Nie dbasz o mnie?
Ja mam pozostać na tym głupim świecie,
Co w braku ciebie w brudny chlew się zmieni?

/ Antoniusz umiera. /

O, patrzcie, dziewki me! Korona ziemi
Rozpływa się w nicości! O mój panie!
Wojennej sławy wieniec zwiądł, buława
Wypadła z rąk żołnierza. Pacholęta,
Dziewczynki dziś zrównały się z mężami,
Różnica znikła. Na tym świecie, który
Oświeca księżyc, nie masz nic już, na co
Spoglądać warto.

/ Mdleje. /


CHARMIAN

                        Ukój się, o pani!


IRAS

Władczyni nasza też umarła.


CHARMIAN

                        Pani!


IRAS

Królowo!


CHARMIAN

                        Pani, pani!


IRAS

                        Monarchini
Egiptu! Pani świata!


CHARMIAN

                        Zmilknij, Iras.


KLEOPATRA

Kobieta tylko dziś, podległa równie
Zwyczajnym namiętnościom, jak ta dziewka,
Co doi krowy i najniższe spełnia
Posługi. W oczy by mi teraz rzucić
Krzywdzącym bogom berło me, i rzec im,
Ze nim ukradli klejnot mój, dopóty
Ten świat był równy ich światowi. Próżno!
Cierpliwość głupia, niecierpliwość jako
Pies wściekły. Grzechli to przemocą sobie
Otwierać śmierci dom nieznany, zanim
Śmierć będzie śmiała po nas przyjść? — A cóż to,
Niewiasty? Bądźcie dobrej myśli! Cóż to,
Charmiano? Zacne dziewki me! Niewiasty,
Niewiasty, patrzcie! W lampie mej zabrakło
Oliwy, zgasła.

/ do straży /

                        Bądźcież dobrej myśli,
Poczciwi ludzie. Pogrzeb mu sprawimy,
A potem trzeba mężnie i szlachetnie
Postąpić jako najwznioślejsi z Rzymian,
By śmierć wzbić w dumę, że nas bierze. Pójdźmy!
To, co potężną kryło duszę, zimne.
O dziewki, dziewki! Nikt nam już nie sprzyja
Prócz stanowczości nagłej — co zabija.

/ Wychodzą — ci na górze, niosąc ciało Antoniusza. /




AKT V



SCENA PIERWSZA

/ Aleksandria. Obóz Cezara. /

/ Wchodzą: Cezar, Agryppa, Dolabella, Mecenas, Gallus, Prokulejus i inni. /


CEZAR

Idź, Dolabello, wezwij, by się poddał.
Powiedz, że to zwlekanie bezcelowe
Na kpiny z nas zakrawa.


DOLABELLA

                        Tak uczynię,
Cezarze.

/ Wychodzi. /

/ Wchodzi Dercetas z mieczem Antoniusza. /


CEZAR

Coż to i ktoś ty, co do nas
W ten sposób wchodzić śmiesz?


DERCETAS

                        Zwę się Dercetas
I byłem w służbie Marka Antoniusza,
Najgodniejszego jak najlepszej służby.
On, póki stąpał po tym świecie, póki
Przemawiał, był mym panem. Byłem zdolny
Z rąk jego wrogów ponieść śmierć. Jeżeli
W swych ludzi poczet raczysz mnie zaliczyć,
Tym dla Cezara będę, czym dla niego
Wprzód byłem. Jeśli nie, weź moje życie.


CEZAR

Co mówisz?


DERCETAS

                        Mówię, że Antoniusz umarł,
Cezarze.


CEZAR

Z większym trzaskiem by powinna
Pierś tak potężna była pęknąć. Świat by
Powinien pędzić stada lwów po cichych
Ulicach, ludzi rzucać w ich jaskinie.
Śmierć Antoniusza to coś więcej niżli
Jednostki koniec. W tym imieniu była
Połowa świata.


DERCETAS

                        Zginął on, Cezarze,
Nie przez karzącą dłoń sprawiedliwości,
Nie przez najemny sztylet. Dłoń ta sama,
Co karty dziejów napełniała sławą,
Płynącym z serca męstwem ożywiona,
Zadała cios śmiertelny temu sercu. —
To jego oręż, z rany go wyjąłem.
Patrz, jak zbroczony jego krwią szlachetną.


CEZAR

Oblicza wasze smutne, przyjaciele?
Niech mnie bogowie skarżą, ta wiadomość
Jest zdolna królom łzy wycisnąć z oczu.


AGRYPPA

I to szczególne, że nam opłakiwać
Natura każe własne nasze czyny,
Spełniane z całym natężeniem woli.


MECENAS

Równoważyły się w nim cześć i zmazy.


AGRYPPA

Istoty ludzkiej nigdy nie ożywiał
Duch dostojniejszy, ale wy, o bogi,
Dajecie nam po trosze wad, by zrobić
Śmiertelnikami. — Cezar jest wzruszony.


MECENAS

W zwierciadło takie spoglądając, musi
Sam siebie widzieć.


CEZAR

                        Jam cię, Antoniuszu,
Do tego przywiódł. Ale przecinamy
Bolączki własne. Było mi sądzone
Twe oczy napaść takim dniem upadku
Lub na twój patrzeć. Dla nas obu miejsca
Świat cały miał za mało. Muszę jednak
Opłakać łzami równie dostojnymi,
Jak krew serdeczna, że ty, brat mój, rywal
W najwyższych celach, wspólnik mój we władzy,
Druh i towarzysz z pobojowisk, ramię
Mojego ciała, serce, co mych myśli
Zarzewiem tliło — że nas, równych sobie,
Nieubłagane gwiazdy rozdzieliły,
Gotując taki koniec. Posłuchajcie,
O przyjaciele —

/ Wchodzi Egipcjanin. /

                        Lecz na sposobniejszą
Zaczekam chwilę. Temu człowiekowi
Poselstwa jego nagłość patrzy z oczu.
Słuchajmy, co nam powie. Skąd ty jesteś?


EGIPCJANIN

W tej chwili *jeszczem* biedny Egipcjanin.
Królowa, pani moja, w swym grobowcu
Chroniąca się ze wszystkim, co posiada,
O twych zamiarach pragnie się dowiedzieć,
By przygotować mogła się do tego,
Co mus jej ma narzucić.


CEZAR

                        Niechże będzie
Otuchy pełna. Dowie się niebawem
Od kogoś z naszych ludzi, jak zaszczytnie
I jak łaskawie los jej rozstrzygamy.
Srogością Cezar nigdy się nie splami.


EGIPCJANIN

Więc niech cię bogi strzegą!

/ Wychodzi. /


CEZAR

                        Prokuleju,
Pójdź tu. Idź do niej, powiedz, że jej hańby
Nie gotujemy. Pociesz ją, o ile
Jej rozpacz tego będzie wymagała,
By za podszeptem swej wielkoduszności
Nie pokonała nas śmiertelnym ciosem.
Jej pobyt w Rzymie będzie nam wieczystym
Triumfem. Idź i donieś mi co prędzej,
Co mówi i co o niej myślisz.


PROKULEJUS

                        Spełnię
Twą wolę, panie.

/ Wychodzi. /


CEZAR

                        Idź, Gallusie, za nim.

/ Wychodzi Gallus. /

Gdzie Dolabella, by im towarzyszył?


WSZYSCY

Hej, Dolabello!


CEZAR

                        Dajcie spokój, wiem już,
Do czego go użyłem. Na czas wróci.
Wy do namiotu ze mną. Obaczycie,
Jak sroga mnie konieczność do tej wojny
Popchnęła, jaką łagodnością, jakim
Umiarkowaniem tchną me wszystkie pisma.
Chodźcie zobaczyć, czym się w tym kierunku
Mogę wykazać.

/ Wychodzą. /



SCENA DRUGA

/ Aleksandria. Grobowiec. /

/ Wchodzą Kleopatra, Charmian i Iras. /


KLEOPATRA

W tym opuszczeniu żyje się niezgorzej.
Cezarem być — rzecz marna. On, nie będąc
Fortuną, jest pachołkiem jej, narzędziem
Jej woli. Wielka rzecz jest *to* wykonać,
Co innych czynów kresem jest, nakłada
Kajdany przypadkowi, pęta zmianę
I daje spać, nie czując smaku mierzwy,
Żywiącej tak żebraka, jak Cezara.

/ Wchodzą przed bramami grobowca: Prokulejus, Gallus i żołnierze. /


PROKULEJUS

Cezar pozdrawia cię, Egiptu pani,
I wzywa, byś się namyśliła, co by
Mógł na żądanie ci zapewnić.


KLEOPATRA

                        Jakie
Twe imię?


PROKULEJUS

                        Imię moje Prokulejus.


KLEOPATRA

Antoniusz mówił mi o tobie, każąc
Ufnością darzyć. Ale ja nie bardzo
Obawiam się zwiedzenia, skoro ufność
Nie przyda mi się na nic. Jeśli pan twój
Chce mieć królową u swych stóp żebraczką,
To powiedz mu, że dla przyzwoitości
Majestatowi nie wypada żebrać
O coś mniejszego niż królestwo. Jeśli
Zdobyty Egipt raczyłby mi oddać
Dla syna, dałby mi tak wiele mego
Własnego mienia, żebym mu na klęczkach
Składała dzięki.


PROKULEJUS

                        Bądźże dobrej myśli.
W królewskich jesteś rękach. Bądź bez lęku
I śmiało zwracaj się do mego pana;
On jest tak pełen łaski, że ta łaska
Na wszystkich spływa, którym jej potrzeba.
O powolności swej mu pozwól donieść,
A znajdziesz w nim zdobywcę proszącego
O pomoc w dobrym czynie, gdy klękają
U jego stóp, by błagać o łaskawość.


KLEOPATRA

Chciej mu powiedzieć, proszę, że się korzę
Przed jego szczęściem, darząc go imieniem
Wielkości, którą zdobył. Z każdą chwilą
Postępy czynię, ucząc się poddania.
Oblicze jego rada bym oglądać.


PROKULEJUS

Doniosę to, o pani, ty zaś daj się
Pocieszyć, bo ja wiem, że stan twój budzi
Współczucie w tym, co przywiódł się do niego.


GALLUS

/ na stronie do Prokulejusa /

Czy widzisz jak jest łatwo ją zaskoczyć?

/ Tu Prokulejus i dwaj ze straży wdrapują się do grobowca po drabinie, przystawionej pod jednym z okien, i wszedłszy, stają za Kleopatrą. Część straży odryglowuje i otwiera bramy. /

/ do Prokulejusa i straży /

Pilnujcie jej, aż Cezar sam przybędzie.

/ Wychodzi. /


IRAS

O córo królów!


CHARMIAN

O Kleopatro! Tyś schwytana, pani!


KLEOPATRA

/ dobywając sztyletu /

O dobre ręce, śpieszcieże się, śpieszcie!


PROKULEJUS

Stój, stój, dostojna pani!

/ chwyta ją i rozbraja /

                        Nie czyń sobie
Tak wielkiej krzywdy, jesteś ocalona,
A nie zdradzona.


KLEOPATRA

                        Co, co? Ocalona
Od śmierci, która nasze psy uwalnia
Od mąk przewlekłych?


PROKULEJUS

                        Kleopatro, nie chciej
Mojemu panu źle za hojność płacić
Swym samobójstwem. Niech świat ujrzy jego
Szlachetność w pięknych czynach. Na wypadek
Twej śmierci ona stanie się bezsilną.


KLEOPATRA

Gdzież jesteś, śmierci? Przyjdź tu, przyjdź i zabierz
Królową, wartą więcej niż tłum cały
Żebraków i niemowląt!


PROKULEJUS

                        Chciej nad sobą
Panować.


KLEOPATRA

                        Nie tknę jadła ni napoju,
A jeśli powódź pustych słów o niczym
Ma raz się przydać, oka też nie zmrużę.
Niech Cezar czyni, co jest w jego mocy,
A ja śmiertelny dom ten zburzę. Nigdy,
Wiedz o tym, panie, ja z podwiązanymi
Skrzydłami na twojego władcy dworze
Nie będę służyć, ni swym skromnym wzrokiem
Tępa Oktawia mnie nie będzie karcić.
Czyż mają mnie podnosić, pokazując
Wrzeszczącej tłuszczy sądzącego Rzymu?
Niech raczej pierwszy lepszy rów w Egipcie
Przystojnym grobem będzie dla mnie! Raczej
W nilowy namuł rzućcie obnażoną,
Aż ukąszenia wodnych much mnie wydmą
W potworny jakiś kształt! Uczyńcie
Raczej krainy mojej piramidy
Wyniosłe szubienicą mą, i na nich
Powieście mnie w łańcuchach!


PROKULEJUS

                        Snujesz przędzę
Swych strasznych myśli zbyt daleko. Nigdy
Do tego Cezar nie da ci przyczyny.

/ Wchodzi Dolabella. /


DOLABELLA

Coś tu wykonał, Prokuleju, o tym
Już pan twój, Cezar, wie i wzywa ciebie.
Co do królowej, ja pod straż ją wezmę.


PROKULEJUS

Rad temu jestem, Dolabello. Bądźże
Uprzejmym dla niej.

/ do Kleopatry /

                        Jeśli mi poruczysz
Poselstwo do Cezara, to je spełnię
Po twojej myśli.


KLEOPATRA

                        Powiedz, że chcę umrzeć.

/ Wychodzi Prokulejus z żołnierzami. /


DOLABELLA

Najdostojniejsza pani, niezawodnie
Słyszałaś o mnie.


KLEOPATRA

                        Może być, nie pomnę.


DOLABELLA

Z pewnością znasz mnie.


KLEOPATRA

Wszystko jedno, panie,
Co znałam, co słyszałam. Gdy kobiety
Lub chłopcy swoje sny opowiadają,
Wy się śmiejecie? Prawda? To wasz zwyczaj?


DOLABELLA

Ja nie rozumiem pani.


KLEOPATRA

                        Śniło mi się,
Że był Antoniusz, imperator. Gdybyż
Znów usnąć, aby jeszcze raz zobaczyć
Takiego męża!


DOLABELLA

                        Racz —


KLEOPATRA

                        Twarz jego była
Niebiosom równa, miała w sobie słońce
I księżyc, które w sferach swych krążyły
I oświecały to kółeczko, ziemię.


DOLABELLA

Najdostojniejsza —


KLEOPATRA

                        Ocean stopami
Okraczał. Jego podniesione ramię
Koroną było, świata herb wieńczącą.
Głos jego brzmiał muzyką sfer, gdy mówił
Do swych przyjaciół, był zaś rykiem gromu,
Gdy wstrząsał światem i zniszczenie szerzył.
Nie znała zimy jego szczodrobliwość,
Jesienią była, w miarę dojrzewania
Płodniejszą z każdym dniem. Delfina wzorem,
W rozkoszach tonąc, wznosił grzbiet nad fale.
Nosiły barwę jego sług korony
I mitry. Wyspy i królestwa były,
Jak sztuki złota, które on upuszczał
Z kieszeni.


DOLABELLA

                        Kleopatro —


KLEOPATRA

                        Jakże myślisz,
Czy istniał — czy mógł istnieć mąż, o jakim
Marzyłam we śnie?


DOLABELLA

                        Nie, szlachetna pani.


KLEOPATRA

Bogowie kłamstwo twe słyszeli. Ale
Jeżeli jest lub był, przerasta miarę
Widziadeł sennych. Środków brak naturze,
By z wyobraźnią współzawodniczyła
W tworzeniu dziwów, jeśliby ktoś jednak
Wymarzył sobie Antoniusza, wnet by
Na cienie, porównane z arcydziełem
Natury, zapadł wyrok potępienia.


DOLABELLA

Wysłuchaj mnie, o pani. Twoja strata
Jest wielka, jak ty sama, i stosownie
Do jej ciężaru znosisz ją. Niech nigdy
Nie zdołam schwytać ściganego szczęścia,
Jeżeli smutek, jako echo twojej
Boleści, serca mego nie przenika
Po sam rdzeń jego.


KLEOPATRA

                        Dzięki ci, o panie.
Czy wiesz, co Cezar chce uczynić ze mną?


DOLABELLA

Chcę, byś wiedziała, a powiedzieć trudno.


KLEOPATRA

Nie, proszę, panie —


DOLABELLA

                        Choć jest zacnym mężem —


KLEOPATRA

Więc w triumfalnym chce mnie wieść pochodzie?


DOLABELLA

Chce, pani. Wiem to.

/ Odgłos trąb i wołanie za sceną: /

                        Z drogi! Cezar!

/ Wchodzą: Cezar, Gallus, Prokulejus Mecenas, Seleukus i dworzanie. /


CEZAR

                        Która
Z tych niewiast jest królową tego kraju?


DOLABELLA

To imperator, pani.

/ Kleopatra klęka. /

                        Wstań, ja nie chcę,
Byś ty klęczała. Wstań, królowo, proszę.


KLEOPATRA

Tak chcą bogowie, panie. Memu władcy
I panu winnam być posłuszną.


CEZAR

                        Czarnych
Myśli poniechaj. Chociaż do żywego
Dotknęły czasem, krzywdy nam przez ciebie
Zrządzone będziem pamiętali tylko
Jak rzeczy, których ojcem był przypadek.


KLEOPATRA

Jedyny władco świata, niemożliwe,
Bym przedstawiła ci mą własną sprawę
Tak dobrze, aby całkiem ją wyjaśnić.
Wyznaję jednak, że ciężyły na mnie
Te ułomności, co bywały często
Mej całej płci zakałą.


CEZAR

                        Kleopatro,
Wiedz, że łagodzić raczej chcę, niż działać
Gwałtownie. Jeśli będziesz się stosować
Do mych zamiarów, które względem ciebie
Są jak najlepsze, zyskasz na tej zmianie.
Lecz gdy spróbujesz zarzut okrucieństwa
Na moje barki zwalić, w Antoniusza
Wstępując ślady, sama się pozbawisz
Mej życzliwości i swe dzieci wydasz
Na srogość, której pastwą się nie staną,
Jeżeli mi zaufasz. Z tym odchodzę.


KLEOPATRA

Rządź światem, twój jest, my zaś herby twoje
I twe zwycięskie godła umieścimy,
Gdzie nam rozkażesz. Tędy, dobry panie.


CEZAR

Twych rad chcę słuchać w sprawach Kleopatry.


KLEOPATRA

Tu jest spis złota, naczyń i klejnotów,
Co należały do mnie. Ocenione
Jak najdokładniej; najdrobniejszej rzeczy
Nie pominięto. — Gdzie Seleukus?


SELEUKUS

                        Tutaj,
O pani.


KLEOPATRA

To mój skarbnik. Jak mu miłe życie,
Niech ci potwierdzi, żem nie zataiła
Niczego. Prawdę mów, Seleuku.


SELEUKUS

                        Pani,
Położyć wolę pieczęć na mych wargach,
Niż, jak mi miłe życie, rzec nieprawdę.


KLEOPATRA

Cóż zatrzymałam?


SELEUKUS

                        Dość, by za to kupić
To wszystko, co spisano.


CEZAR

                        Kleopatro,
Nie rumień się. Pochwalam twoją mądrość
W tym czynie.


KLEOPATRA

                        Patrz, Cezarze! Patrz, jak służą
Dostojnym. Moje zmienia się dziś w twoje,
A jeślibyśmy zamienili miejsca,
Tak samo twoje stałoby się moim.
W szał istny wprawia mnie niewdzięczność tego
Seleuka! Niewolniku! Tyle wiary
Masz w sobie, ile mieć jej może miłość,
Na pewien czas najęta. Co, odchodzisz?
Odejdziesz, wierz mi, lecz ja twoich oczu
Dopadnę, choćby były i skrzydlate.
Ha, niewolniku, łotrze, psie! Nikczemny
Jak rzadko!


CEZAR

                        Pozwól nam się ułagodzić,
Królowo.


KLEOPATRA

                        Rani mnie ten wstyd, Cezarze,
Że w chwili, kiedy raczysz mnie odwiedzać,
Dostojną swą osobą zaszczycając
Istotę słabą, jako ja, mój własny
Służalec zwiększa poczet mych udręczeń
Przydatkiem swej zawiści. O Cezarze,
Sam powiedz! Zachowałam parę fraszek
Niewieścich, bawidełek bez znaczenia,
Tej ceny rzeczy, jakie rozdajemy
Powszedniej miary przyjaciołom — powiedz —
Coś z kosztowniejszych rzeczy odłożyłam
Dla Liwii i Oktawii, by darami
Ich wstawiennictwo zyskać. I czyż musiał
Koniecznie wydać mnie człek u mnie wzrosły?
Bogowie! Srożej mnie ten cios dotyka
Niż mój upadek. Idź stąd, proszę, albo
Przez popiół doli mej zabłysną iskry
Mojego ducha. Jeślibyś był mężem,
To byłbyś miał nade mną litość.


CEZAR

                        Zamilcz,
Seleuku.

/ Wychodzi Seleukus. /


KLEOPATRA

O nas, o najwyższych, wiedzcie,
Źle myślą nieraz za przewiny innych,
A gdy upadniem, to za ich postępki
Płacimy sami. To litości godne.


CEZAR

Ni tego, coś schowała, Kleopatro,
Ni tego, coś podała, nie umieszczam
Wśród spisu łupów; wszystko to zachowaj
I rozporządzaj wszystkim po swej woli,
A wiedz, że Cezar nie jest kupcem, aby
Oceniał na twą korzyść lub niekorzyść
Towary. Przeto pociesz się, nie buduj
Dla siebie więzień ze swych własnych myśli.
Nie, nie, królowo droga, gdyż myślimy
Postąpić z tobą tak, jak ty nam sama
Doradzisz. Jedzże, śpij. Troskliwość nasza
I litość czynią nas twym przyjacielem.
Bądź tedy zdrowa.


KLEOPATRA

                        Panie mój i władco!


CEZAR

Nie, nie tak. Bywaj zdrowa.

/ Odgłos trąb. Cezar wychodzi z orszakiem. /


KLEOPATRA

                        On mnie łudzi
Słowami, dziewki, łudzi mnie, ażebym
Nie postąpiła z sobą, jak mi godność
Doradza. Ale słuchaj mnie, Charmiano.

/ Szepce coś Charmianie. /


IRAS

O dobra pani, skończ. Zgasł dzień promienny
I ciemno nam na świecie.


KLEOPATRA

                        Wracaj prędko.
Wydany rozkaz, wszystko już gotowe.
Idź, niech się śpieszą.


CHARMIAN

                        Tak uczynię, pani.

/ Wraca Dolabella. /


DOLABELLA

Gdzie jest królowa?


CHARMIAN

                        Tutaj.

/ Wychodzi. /


KLEOPATRA

                        Dolabello!


DOLABELLA

Wedle danego przyrzeczenia, które
Uczucie zmienia w świętość, to ci, pani,
Donoszę: Cezar jechać ma przez Syrię,
A ciebie z dziećmi, nim trzy dni upłyną,
Wyprawi przodem. Jak najlepiej możesz,
Ten czas wyzyskaj. Uczyniłem zadość
Mej obietnicy i życzeniom twoim.


KLEOPATRA

Dłużniczką twoją będę, Dolabello.


DOLABELLA

A ja twym sługą. Żegnaj mi, królowo,
Bo towarzyszyć muszę Cezarowi.


KLEOPATRA

Bądź zdrów i przyjmij dzięki me.

/ Wychodzi Dolabella. /

                        No, Iras,
Co myślisz? Będą cię, egipska lalko,
Pokazywali w Rzymie razem ze mną.
Rękodzielniczy motłoch w zatłuszczonych
Fartuchach, z młotkiem i mierniczą linią,
Podnosić będzie nas, by lepiej widzieć,
A oddech, grubą strawą przesycony,
Mgłą nas otoczy, poić się będziemy
Tej tłuszczy wyziewami.


IRAS

                        Niechże bronią
Bogowie!


KLEOPATRA

Ależ nie, to całkiem pewne.
Brutalny liktor, niby nierządnice,
Wlec będzie, szarpiąc; sprośny wierszokleta
Fałszywie będzie śpiewał o nas pieśni,
Rzutki komediant bez przygotowania
Odtworzy nas na scenie: Antoniusza
Przyniosą pijanego, ja zaś ujrzę
Piszczącą Kleopatrę — moją wielkość
Wcieloną w postać żaka i w obejście
Ulicznej dziewki.


IRAS

                        Litościwe bogi!


KLEOPATRA

Nie, to jest pewne.


IRAS

Nie ujrzę tego nigdy. Niewątpliwie
Paznokcie moje więcej mają mocy
Niż oczy.


KLEOPATRA

                        Otóż to, tak można zakpić
Z ich przygotowań i zatriumfować
Nad ich głupimi zamiarami.

/ Wchodzi Charmian. /

                        Nuże,
Charmiano! Oczom ludzkim mnie ukażcie
W królewskim stroju, dziewki me! Przynieście
Najlepsze szaty! Oto mam ponownie
Na Cydnie spotkać Marka Antoniusza.
A idźże, Iras! Teraz już, szlachetna
Charmiano moja, nie będziemy zwlekać.
A gdy tę służbę spełnisz, możesz sobie
Do dnia sądnego bawić się, jak zechcesz.
Koronę przynieś tu i wszystko inne.

/ Wychodzi Iras. Hałas za sceną. /

Co tam za wrzawa?

/ Wchodzi żołnierz ze straży. /


ŻOŁNIERZ

                        Jakiś wieśniak pragnie
Koniecznie stanąć przed obliczem Waszej
Miłości. Przyniósł figi.


KLEOPATRA

                        Niech tu wejdzie.

/ Wychodzi żołnierz. /

Jak liche to narzędzie, co ma spełnić
Szlachetne dzieło! On mi niesie wolność.
Postanowienie me powzięte, nie masz
Nic niewieściego we mnie, niby marmur
Od stóp do głów już jestem niewzruszona.
Mą gwiazdą przestał być niestały księżyc.

/ Wraca żołnierz, a z nim wieśniak z koszem. /


ŻOŁNIERZ

To ten.


KLEOPATRA

                        Idź, zostaw go.

/ Wychodzi żołnierz. /

                        Cóż, masz pięknego
Robaka Nilu, zabijającego
Bez bólu?


WIEŚNIAK

A juści, mam go. Alebym nie radził wam go dotykać, bo jego ukąszenie jest nieśmiertelne. Kto od niego umrze, przychodzi do zdrowia rzadko, albo i wcale nie.


KLEOPATRA

Pamiętasz kogoś, co umarł od jego ukąszenia?


WIEŚNIAK

Dużo ludzi, mężczyzn i kobiety także. Dopiero wczoraj słyszałem o jednej takiej. Bardzo poczciwa kobieta, tylko troszkę lubiła zmyślać, a kobieta niech nie będzie zmyślna, chyba w czym potrzebnym. Jak umarła od ukąszenia, jakie czuła boleści — słowo daję, pysznie o tym robaczku opowiada; ale kto by wierzył w to wszystko, co opowiadają, temu i połowa mogłaby wystarczyć do zbawienia. To jedno jest wątpliwe, że ten robaczek to dziwny robaczek.


KLEOPATRA

No, idź, bądź zdrów.


WIEŚNIAK

Życzę wam dużo uciechy z robaczkiem.

/ Stawia koszyk. /


KLEOPATRA

Bądź zdrów.


WIEŚNIAK

A pamiętajcie, że robak czasem lubi zrobić po swojemu.


KLEOPATRA

Dobrze, dobrze, bądź zdrów.


WIEŚNIAK

Bo to, widzicie, można go się nie bać tylko, jak jest w ręku mądrych ludzi. Bo naprawdę robak niewiele ma w sobie poczciwości.


KLEOPATRA

Nie bój się, będziemy na niego uważali.


WIEŚNIAK

Doskonale. A proszę was, nie dawajcie mu nic, bo niewart, żeby go karmić.


KLEOPATRA

A czy mnie ukąsi?


WIEŚNIAK

Nie miejcie mnie za tak głupiego, żebym nie wiedział, że kobiety nawet diabeł nie ukąsi. Wiem, że kobieta jest kąskiem dla bogów, chyba by ją diabeł przyrządził. Ale, co prawda, te skurwysyny diabły płatają bogom okropne psoty z kobietami. Ci stworzą dziesięć, a diabli pięć zepsują.


KLEOPATRA

No, już dobrze. Idź, bywaj zdrów.


WIEŚNIAK

A juści idę. Życzę wam pociechy z robaczka.

/ Wychodzi. /

/ Wraca Iras z suknią, koroną itd. /


KLEOPATRA

Daj szatę, włóż koronę na me skronie.
Zaczynam tęsknić za nieśmiertelnością.
Już sok egipskich gron tych ust nie zwilży.
Tak, dobra Iras, prędzej! Zda się, słyszę
Głos Antoniusza. Widzę go, jak wstaje,
By wielki czyn mój chwalić. Słyszę! Szydzi
Z Cezarowego szczęścia — szczęścia, jakie
Bogowie dają śmiertelnikom, aby to
Usprawiedliwić swą późniejszą srogość.
Już idę, mężu! — niech mi teraz moja
Odwaga prawo da tak do cię mówić!
Powietrzem jestem i płomieniem. Resztę
Żywiołów moich podlejszemu życiu
Oddaję. Dobrze — jużeście skończyły?
Więc pójdźcie, weźcie z moich warg ostatnie
Gorące tchnienie. Dobra ma Charmiano,
Bądź zdrowa. Iras, żegnaj mi na długo!

/ Całuje je. Iras pada i umiera. /

Co? Czy mam żmiję w ustach? Ty upadasz?
Gdy tak jest lekkim twe rozstanie z życiem,
To cięcie śmierci jest jak uszczypnięcie
Kochanka, pożądane, choć i boli.
Bezmowna leżysz? tak odchodząc, jakbyś
Mówiła światu, że pożegnań niewart.


CHARMIAN

O czarna chmuro, otwórz swe upusty,
Bym mogła rzec: »Bogowie sami płaczą«.


KLEOPATRA

Okażę się nikczemną, jeśli ona
Obaczy pierwsza Antoniusza z bujnym
Trefionym włosem. On ją pytaniami
Zasypie, gotów jej dać pocałunek,
Co dla mnie równy niebu. Pójdźże, nędzne
Narzędzie śmierci!

/ do żmii, którą przykłada do piersi /

                        Rozwiąż w lot dotknięciem
Ostrego żądła swego ten splątany
Żywota węzeł! Biedne jadowite
Głupiątko, wpadnij w gniew i skończ! O, gdybyś
Ty mogło mówić! Gdybym cię słyszała,
Jak tępym osłem zowiesz potężnego
Cezara!


CHARMIAN

                        Gwiazdo Wschodu!


KLEOPATRA

                        Cicho, cicho!
Nie widzisz przy mej piersi niemowlęcia,
Przez sen ssącego mamkę?


CHARMIAN

                        Pęknij, serce!


KLEOPATRA

Jak balsam słodkie, jak wietrzyka tchnienie
Łagodne, miłe, jak… o Antoniuszu!
Nie, ciebie wezmę też.

/ Przykłada drugą żmiję do ramienia. /

                        I na cóż czekać —

/ Umiera. /


CHARMIAN

Na tym nikczemnym świecie? Tak, bądź zdrowa!
Bądź dumna, śmierci, niezrównana dziewa
W twą moc popadła. — Zamknij się, powieko,
Niech tak królewskich oczu już na siebie
Nie ściągnie nigdy złoty Feb! Korona
Skrzywiła ci się. Muszę ją poprawić,
A potem sama się zabawię.

/ Wbiega straż. /


PIERWSZY ŻOŁNIERZ

                        Gdzie jest
Królowa?


CHARMIAN

                        Cicho mów, by jej nie zbudzić.


PIERWSZY ŻOŁNIERZ

Bo Cezar przysłał —


CHARMIAN

                        Spóźnionego gońca.

/ Przykłada sobie żmiję. /

O pójdź i skończ! Już czuję cię po trosze.


PIERWSZY ŻOŁNIERZ

Hej, chodźcie! Źle się dzieje. Oszukano
Cezara.


DRUGI ŻOŁNIERZ

                        Cezar przysłał Dolabellę,
Jego wezwijcie.


PIERWSZY ŻOŁNIERZ

                        A to ładne rzeczy! —
Czy tak się godzi, Charmian?


CHARMIAN

                        Tak się godzi
I tak przystało latorośli tylu
Królewskich władców. Och, żołnierzu!

/ Umiera. /

/ Wraca Dolabella. /


DOLABELLA

Cóż tutaj słychać?


DRUGI ŻOŁNIERZ

                        Same trupy.


DOLABELLA

                        Oto
Obawy twe sprawdziły się, Cezarze,
A ty nadchodzisz, abyś sam zobaczył.
Okropność, której tak przeszkodzić chciałeś.

/ Wołanie za sceną: /

Hej, miejsca, miejsca dla Cezara!

/ Wraca Cezar z orszakiem. /


DOLABELLA

                        Panie.
Zbyt pewne są twe wróżby. Już się stało
To, czegoś się obawiał.


CEZAR

                        Najdzielniejsza
W ostatnim czynie! Plany me odgadła
I po królewsku myśląc, swoją własną
Wybrała drogę. — Jakże poginęły?
Bo krwi nie widzę.


DOLABELLA

                        Kto tu był ostatni?


PIERWSZY ŻOŁNIERZ

Z figami wiejski prostak. Ot, kosz jego.


CEZAR

Zatrute były zatem.


PIERWSZY ŻOŁNIERZ

                        O Cezarze,
Ta Charmian żywa była przed chwileczką,
Trzymała się na nogach i mówiła.
Zastałem ją, jak poprawiała diadem
Na skroniach martwej pani. Stała drżąca
I nagle padła.


CEZAR

                        O, szlachetna słabość!
Jeżeli się otruły, obaczymy
Na zewnątrz jakiś ślad obrzmienia. Ona
Wygląda jednak, jakby spała, jakby
Drugiego chciała złowić Antoniusza
W zdradziecką sieć swych wdzięków.


DOLABELLA

                        Tu, na piersi,
Jest mała kropla krwi i ślad obrzmienia,
To samo na ramieniu.


PIERWSZY ŻOŁNIERZ

                        Znak od żmii,
A tu na liściach fig jest trochę śluzu.
Podobny ona pozostawiać zwykła
Na brzegach Nilu.


CEZAR

                        To prawdopodobne,
Że tak umarły. Mówił mi jej lekarz,
Iż w nieskończoność wciąż badała środki
Najlżejszej śmierci. Dalej! Wziąć jej łoże
I wynieść dziewki jej z grobowca. Będzie
Przy Antoniuszu swoim pochowana.
Podobnie sławnej pary nie pokryje
Na świecie żaden grób. Wypadki równie
Doniosłe ranią tych, co je kształtują.
Ich dzieje budzą taką samą litość,
Jak jego chwała, która ich przywiodła
Do tego, że ich teraz opłakują.
Legiony nasze pogrzeb ten okraszą
Swą obecnością przed podróżą naszą.
Pójdź, Dolabello! Twym zadaniem będzie,
Roztoczyć cały przepych w tym obrzędzie.

/ Wychodzą. /




-----
Ta lektura, podobnie jak tysiące innych, dostępna jest na stronie wolnelektury.pl.
Wersja lektury w opracowaniu merytorycznym i krytycznym (przypisy i motywy) dostępna jest na stronie http://wolnelektury.pl/katalog/lektura/szekspir-antoniusz-i-kleopatra/.

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez fundację Wolne Lektury.

Wszystkie zasoby Wolnych Lektur możesz swobodnie wykorzystywać, publikować i rozpowszechniać pod warunkiem zachowania warunków licencji i zgodnie z Zasadami wykorzystania Wolnych Lektur.
Ten utwór jest w domenie publicznej.
Wszystkie materiały dodatkowe (przypisy, motywy literackie) są udostępnione na Licencji Wolnej Sztuki 1.3: https://artlibre.org/licence/lal/pl/
Fundacja Wolne Lektury zastrzega sobie prawa do wydania krytycznego zgodnie z art. Art.99(2) Ustawy o prawach autorskich i prawach pokrewnych.
Wykorzystując zasoby z Wolnych Lektur, należy pamiętać o zapisach licencji oraz zasadach, które spisaliśmy w Zasadach wykorzystania Wolnych Lektur: https://wolnelektury.pl/info/zasady-wykorzystania/
Zapoznaj się z nimi, zanim udostępnisz dalej nasze książki.

Tekst opracowany na podstawie: Władysław Tarnawski, Antonjusz i Kleopatra, Biblioteka Narodowa, Kraków [1921].

Wydawca: Fundacja Nowoczesna Polska

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.

Opracowanie redakcyjne i przypisy: Aleksandra Kopeć-Gryz, Wojciech Kotwica.

ISBN-978-83-288-6650-8