Przypisy

O, Świetlano moja,/ Bogdajbyś nie znała/ Onych strasznych snów — fragm. ostatniej zwrotki ballady Żukowskiego Swietlana (1813). [przypis edytorski]

oświetlone jaskrawym światłem gazu — na przełomie XIX i XX w. w dużych miastach Polski miejsca publiczne oświetlano zasilanymi z gazowni lampami gazowymi, emitującymi silne światło dzięki rozgrzewaniu do białości siatki żarowej płomieniem spalanego gazu. [przypis edytorski]

oświetlonymi gazem ulicami — pod koniec XIX w. w dużych miastach używano zasilanych z gazowni lamp gazowych, emitujących silne światło dzięki rozgrzewaniu do białości siatki żarowej płomieniem spalanego gazu; oświetlano nimi ulice i budynki publiczne. [przypis edytorski]

oświtnąć (daw.) — zaświtać, rozwidnić się. [przypis edytorski]

osądzić na gardło — skazać na karę śmierci. [przypis edytorski]

o sądziech — dziś popr. forma Msc.lm: o sądach. [przypis edytorski]

Osądziła nas wartych — osądziła, że jesteśmy warci. [przypis edytorski]

osacznik — człowiek idący w obławie podczas polowania. [przypis edytorski]

osacznik — naganiacz. [przypis edytorski]

osacznik — naganiacz. [przypis edytorski]

osaczone (…) żołnierze — dziś popr. osaczonych żołnierzy. [przypis edytorski]

osada (daw.) — załoga. [przypis edytorski]

osada — tu: drzewce, na którym osadzone są widły. [przypis edytorski]

osada — tu: oprawa klejnotu. [przypis edytorski]

osada — tu: załoga. [przypis edytorski]

osada — tu: załoga wioślarzy. [przypis edytorski]

osada — załoga wioślarska łodzi. [przypis edytorski]

osadnicy holenderscy — pierwszymi osadnikami na terenach znajdujących się dziś w obrębie Nowego Jorku (dokładniej: Manhattanu) byli Holendrzy, którzy założyli tu swoją faktorię handlową w 1624 r., odkupując ziemię od plemienia Delawarów (właśc. Lenni Lenape); powstałe wówczas miasteczko nazwano Nowy Amsterdam (w 1626 r.); w 1664 r. Holendrzy, w zamian za wyspę Run na indonezyjskim morzu Banda, przekazali kontrolę nad miastem Anglikom, a na cześć księcia Yorku Jakuba II, któremu król Anglii Karol II Stuart przyznał te ziemie, miasto przemianowano na Nowy Jork. [przypis edytorski]

osadnika, co mu kula wraża przeszła centymetr nad sercem i krzyż walecznych otrzymał — nawiązanie do zjawiska osadnictwa wojskowego na kresach wschodnich, dotyczącego ponad 7 tys. zasłużonych żołnierzy z legionów walczących o niepodległość Polski w czasie I wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej, przeprowadzonego według ustaw z 1920 r. Duża część osadników została w 1940 r. wywieziona w głąb Związku Radzieckiego, wielu z nich zginęło, niektórzy trafili do Armii Andersa lub Armii Berlinga. [przypis edytorski]

osadnik — w oryginale: metoikos, słowo oznaczające cudzoziemca osiedlającego się w Atenach, niemającego pełni praw obywatelskich. [przypis edytorski]

osadzisty — dziś: przysadzisty. [przypis edytorski]

osadzony (starop.) — wsparty, utwierdzony. [przypis edytorski]

Osagowie — Indianie z Ameryki Płn. z rodziny Dakotów, posądzani o kanibalizm. [przypis edytorski]

osamiały — dziś popr. forma: osamotniały; tu: forma skrócona dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

O sancta simplicitas! (łac.) — o święta naiwności! (wyraz politowania nad naiwnością lub nieświadomością rzeczy, które powinny być każdemu znane; okrzyk Jana Husa na widok staruszki dokładającej drwa do stosu, na którym za chwilę miał spłonąć). [przypis edytorski]

o satysfakcyą — dziś: o satysfakcję. [przypis edytorski]

Osborne, John James (1929–1994) — dramatopisarz ang., scenarzysta, aktor filmowy; przedstawiciel grupy tzw. Młodych Gniewnych (ang. angry young men), tj. pisarzy debiutujących około 1956 r., na ogół lewicujących, sprzeciwiających się mieszczańskiemu stylowi życia, obyczajowości i marazmowi intelektualnemu; autor m.in. dramatu Look Back in Anger (Miłość i gniew). [przypis edytorski]

Oscar Wilde (1854–1900) — irlandzki poeta, dramaturg, pisarz modernizmu o wyjątkowo różnorodnym dorobku: od bajek dla dzieci, przez dramat biblijny Salomé, lekkie sztuki salonowe, powieść symboliczną Portret Doriana Greya. [przypis edytorski]

o scelus! o dirae! (łac.) — o zbrodnio! o wróżbo! [przypis edytorski]

O sędziach i o sądach — ten rozdział czytając trzeba pamiętać, iż ta książka była pisana przed uregulowaniem należytym sądów i sędziów. Za panowania najjaśniejszego Stanisława Augusta w naszych czasach uregulowanie to najlepsze opisano tak, iż więcej nic żądać nie trzeba, tylko aby osoby do sądzenia wyznaczone sprawiedliwość dopełniały. Przyp. drug. wyd. [przypis edytorski]

osędziały (gw.) — okryty szronem lub śniegiem, nadającym białą, siwą barwę; por. sędziwy (daw.): siwy. [przypis edytorski]

osędziały — sędziwy (dosł.: osiwiały). [przypis edytorski]

osędzić się (daw.) — zestarzeć; por. sędziwy. [przypis edytorski]

osędzielizna a. sędzielizna (daw.) — szadź lub szron na gałęziach; por. sędziwy (daw.): siwy. [przypis edytorski]

osęka — bosak, drąg zakończony hakiem. [przypis edytorski]

osęka — bosak, drąg z hakiem. [przypis edytorski]

osęka (daw.) — bosak, drzewce z hakiem. [przypis edytorski]

osęka (daw.) — bosak. [przypis edytorski]

osęk a. osęka (starop.) — drąg zakończony hakiem. [przypis edytorski]

osęk (daw.) — drąg zakończony hakiem. [przypis edytorski]

osęk — drąg zakończony stalowym hakiem. [przypis edytorski]

osęk — tu: bosak, drąg zakończony ostrzem i hakiem. [przypis edytorski]

osełeczka — zdrobnienie od „osełka”, co oznacza owalną bryłkę masła. [przypis edytorski]

osełedec (ukr.) — fryzura kozacka, warkoczyk na czubku ogolonej głowy. [przypis edytorski]

osełek — osełka, kamień do ostrzenia narzędzi. [przypis edytorski]

osełka — narzędzie do ręcznego ostrzenia noży i kos. [przypis edytorski]

osen — oścień. [przypis edytorski]

osesek — niemowlę. [przypis edytorski]

osiąc — dziś popr.: osiągnąć; tu: forma skrócona dla zachowania rytmu. [przypis edytorski]

Osiągnęli więc nareszcie cel swoich życzeń synowie, wymógłszy na starcu, iż Sieciecha wygnał z Polski. (…) potem z wygnania wrócił do kraju, (…) do władzy już żadnej nie był dopuszczony — Bolesław i Zbigniew zawiązali opozycyjną koalicję na wiecu zorganizowanym we Wrocławiu z inicjatywy możnowładcy polskiego Skarbimira (wychowawcy Bolesława); usunięto przy tym dotychczasowego opiekuna Bolesława, Wojsława (powinowatego Sieciecha) i zorganizowano wyprawę przeciw Sieciechowi. W 1099 pod Żarnowcem nad Pilicą doszło do starcia, w którym zbuntowana opozycja odniosła zwycięstwo nad wojskami księcia Władysława Hermana i palatyna Sieciecha, po czym książę Władysław wyraził zgodę na usunięcie Sieciecha z zajmowanego stanowiska. Kilka miesięcy później siły opozycji ruszyły w stronę Sieciechowa, gdzie schronił się palatyn; nieoczekiwanie Władysław Herman z niewielkimi siłami przyłączył się znów do Sieciecha. Książęcy synowie postanowili pozbawić Hermana władzy; po przegranej bitwie w okolicach Płocka Władysław Herman zobowiązał się wygnać Sieciecha z kraju, do czego doszło na przełomie 1100 i 1101 r. Wróciwszy po kilku latach do Polski z wygnania z ziem niemieckich, nie odegrał już żadnej roli; prawdopodobnie został oślepiony. [przypis edytorski]

osiągnienie (daw.) — osiągnięcie. [przypis edytorski]

osiąść na bruku — dziś raczej: znaleźć się na bruku, zostać wyrzuconym na bruk (przy czym współcześnie odnosi się to częściej do utraty mieszkania niż pracy). [przypis edytorski]

osiąść na koszu (daw.) — doznać zawodu, znaleźć się w kłopotliwej sytuacji. [przypis edytorski]

osiąść na koszu — zostać starą panną. [przypis edytorski]

osiadłość (daw.) — posiadłość, majątek. [przypis edytorski]

osiadłość (daw.) — posiadłość, majątek ziemski. [przypis edytorski]

osiczyna — gatunek drzewa, topola osika a. topola drżąca, której liście drżą przy najmniejszym podmuchu wiatru. [przypis edytorski]

osiędzie — dziś: osiądzie. [przypis edytorski]

osiędzie (starop. forma) — osiądzie; osiąść miasto: zdobyć miasto. [przypis edytorski]

osiędzony (gw.) — osadzony. [przypis edytorski]

osięgnąć — dziś: osiągnąć. [przypis edytorski]

osięgnąć — dziś popr.: osiągnąć. [przypis edytorski]

osięgnie — dziś popr.: osiągnie. [przypis edytorski]

o się się boi (starop.) — boi się o siebie. [przypis edytorski]

osiec — wychłostać. [przypis edytorski]

osiedlnictwo — dziś popr.: osadnictwo. [przypis edytorski]

osiedzieć się (daw.) — pozostać, przetrwać w danym miejscu a. na danym stanowisku. [przypis edytorski]

osiedzieć się — przetrwać w określonym miejscu. [przypis edytorski]

Osieł Baalamów (bibl.) — oślica Balaama przemówiła do swego właściciela, by nakłonić go do spełnienia woli Bożej. [przypis edytorski]

osieł (daw.) — dziś popr.: osioł. [przypis edytorski]

osieł — dziś: osioł. [przypis edytorski]

osieł — dziś popr.: osioł; chodzi prawdopodobnie o transportowane w ten sposób zaopatrzenie. [przypis edytorski]

osieł — dziś popr.: osioł. [przypis edytorski]

osielstwo — głupota. [przypis edytorski]

osielstwo — głupota, upór. [przypis edytorski]

osiemdziesiąt stóp — ok. 24 m. [przypis edytorski]

osiemnastego Brumaire'a — dzień, w którym, wg ówczesnego kalendarza Rewolucji Francuskiej, gen. Napoleon Bonaparte dokonał zamachu stanu (9 listopada 1799) i objął władzę jako pierwszy konsul. [przypis edytorski]

osiem roków temu — w r. 1391. [przypis edytorski]

osierdzie — błona otaczająca serce. [przypis edytorski]

osieść (daw.) — dziś: osiąść. [przypis edytorski]

osieść (starop.) — osiąść; tu: nastać. [przypis edytorski]

o sile 160 koni — mowa o koniu parowym, jednostce mocy powstałej z potrzeby porównania mocy nowo tworzonych w XIX w. maszyn do mocy koni pociągowych: maszyna o mocy 1 konia parowego, działająca całą dobę, miała zastąpić 3 konie, pracujące po 8 godzin każdy; 1 koń parowy stanowił ok. 745 W. [przypis edytorski]

osimsetny a. ośmsetny (daw.) — dziś: osiemsetny. [przypis edytorski]

Osiński, Walerian Andriejewicz (1852–1879) — rosyjski rewolucjonista-narodnik, jeden z założycieli Ziemli i Woli; brał udział w zamachach na funkcjonariuszy carskich; aresztowany i stracony. [przypis edytorski]

Os Ingleses (port.) — Anglicy. [przypis edytorski]

osioł dardanelski (pot.) — tępak, dureń. [przypis edytorski]

osiołek samarytanina — fragment odnosi się do przypowieści o dobrym Samarytaninie, który jako jedyny zaopiekował się pobitym Żydem, pomimo napięć religijnych i etnicznych dzielących ówcześnie obie nacje. [przypis edytorski]

osiołka (gw.) — osełka, narzędzie do ręcznego ostrzenia narzędzi. [przypis edytorski]

osioł w bajce — mowa o bajce La Fontaine'a Starzec i osioł. [przypis edytorski]

osjaniczny — charakterystyczny dla klimatu Pieśni Osjana, poematu Jamesa Macphersona opublikowanego przezeń jako średniowieczny poemat celtycki. [przypis edytorski]

osjaniczny — podobny w charakterze do Pieśni Osjana, poematu Jamesa Macphersona fałszywie przedstawianego jako tłumaczenie piesni gaelickich. [przypis edytorski]

Osjan — legendarny wojownik i bard celtycki, bohater średniowiecznych podań; miał być autorem rzekomo starożytnych poematów celtyckich, Pieśni Osjana, opublikowanych w 1760 przez Jamesa Macphersona jako tłumaczenie z języka gaelickiego; mimo że w 1805 starożytny epos okazał się falsyfikatem, a rzekomy tłumacz autorem, tekst zyskał ogromną popularność w dobie romantyzmu i był tłumaczony na liczne języki w całej Europie. [przypis edytorski]

Osjan — legendarny wojownik i bard celtycki, bohater średniowiecznych podań; Miał być autorem rzekomo starożytnych poematów celtyckich Pieśni Osjana, opublikowanych w 1760 przez Jamesa Macphersona jako tłumaczenie z języka gaelickiego; mimo że w 1805 starożytny epos okazał się falsyfikatem, a rzekomy tłumacz autorem, tekst zyskał ogromną popularność w dobie romantyzmu i był tłumaczony na liczne języki w całej Europie. [przypis edytorski]

Osjan — legendarny wojownik i bard celtycki, narrator i rzekomy autor cyklu epickich poematów, znanych jako „pieśni Osjana”. [przypis edytorski]

Osjan (mit. irl.) — Oisín syn Fionna, legendarny wojownik i bard celtycki, bohater średniowiecznych podań. Miał być autorem tzw. Pieśni Osjana, rzekomych średniowiecznych poematów celtyckich, za których odkrywcę podawał się szkocki poeta James Macpherson. Wydane zostały w języku angielskim w 1760 r. (Macpherson twierdził, że tłumaczył je z języka gaelickiego) i stały się bardzo popularne w całej Europie, wywierając wpływ na literaturę romantyczną. Mimo raportu specjalnej komisji, ogłoszonego przez Highland Society w Edynburgu w 1805 r., a podważającego autentyczność pieśni, duża część elity intelektualnej Europy uważała Pieśni Osjana za prawdziwy zabytek dawnej poezji celtyckiej, a zarazem za dokument historyczny. [przypis edytorski]

Osjan (mit. irl.) — Oisín syn Fionna, legendarny wojownik i bard celtycki, bohater średniowiecznych podań. Miał być autorem tzw. Pieśni Osjana, rzekomych średniowiecznych poematów celtyckich, za których odkrywcę podawał się szkocki poeta James Macpherson. Wydane zostały w języku angielskim w 1760 r. (Macpherson twierdził, że tłumaczył je z języka gaelickiego) i stały się bardzo popularne w całej Europie, wywierając wpływ na literaturę romantyczną. Mimo raportu specjalnej komisji, ogłoszonego przez Highland Society w Edynburgu w 1805 r., a podważającego autentyczność pieśni, duża część elity intelektualnej Europy uważała Pieśni Osjana za prawdziwy zabytek dawnej poezji celtyckiej, a zarazem za dokument historyczny. [przypis edytorski]

Osjan (mit. irl.) — Oisín syn Fionna, legendarny wojownik i bard celtycki, bohater średniowiecznych podań. Miał być autorem tzw. Pieśni Osjana, rzekomych średniowiecznych poematów celtyckich, za których odkrywcę podawał się szkocki poeta James Macpherson. Wydane zostały w języku angielskim w 1760 r. (Macpherson twierdził, że tłumaczył je z języka gaelickiego) i stały się bardzo popularne w całej Europie, wywierając wpływ na literaturę romantyczną. Mimo raportu specjalnej komisji, ogłoszonego przez Highland Society w Edynburgu w 1805 r., a podważającego autentyczność pieśni, duża część elity intelektualnej Europy uważała Pieśni Osjana za prawdziwy zabytek dawnej poezji celtyckiej, a zarazem za dokument historyczny. [przypis edytorski]

Osjanowy bohater — Fingal, jeden z bohaterów występujących w tzw. Pieśniach Osjana, wydanych w 1760 r. przez Jamesa Macphersona jako tłumaczenie z języka gaelickiego utworów celtyckiego barda imieniem Osjan; mimo że szybko (w 1805 r.) starożytny epos okazał się falsyfikatem, a rzekomy tłumacz autorem, tekst zyskał ogromną popularność w dobie romantyzmu i był tłumaczony na liczne języki w całej Europie; najpopularniejsze tłumaczenie fr. Pierre'a Le Tourneura z 1777 r. nosiło tytuł Osian, fils de Fingal, barde du troisième siècle: Poésies galliques (Osjan, syn Fingala, bard z trzeciego wieku: Poezje gaelickie). [przypis edytorski]

Oskar Dirlewanger (1895–1945) — oficer SS (SS-Oberfuhrer), w 1935 roku skazany za gwałt na nieletniej, w powstaniu warszawskim dowodził brygadą swojego imienia (patrz przyp. 36), odpowiedzialny za liczne zbrodnie wojenne popełnione na ludności polskiej stolicy. Uczestniczył w tłumieniu powstania na Słowacji. Aresztowany przez Francuzów krótko po zakończeniu wojny, zginął najprawdopodobniej z ręki polskich strażników, którzy śmiertelnie go pobili. [przypis edytorski]

oskard — narzędzie do prac ziemnych, podobne do kilofa. [przypis edytorski]