Rej, Mikołaj
Krótka rozprawa między trzemi osobami, Panem, Wójtem a Plebanem
Sekuła, Aleksandra
Niedzialkowska, Marta
Fundacja Nowoczesna Polska
Renesans
Dramat
Dialog
Publikacja zrealizowana w ramach projektu Wolne Lektury (http://wolnelektury.pl). Reprodukcja cyfrowa wykonana przez Bibliotekę Narodową z egzemplarza pochodzącego ze zbiorów BN.
http://wolnelektury.pl/katalog/lektura/krotka-rozprawa-miedzy-trzemi-osobami
http://polona.pl/item/334316/3/
Mikołaja Reja z Nagłowic Krótka rozprawa między trzemi osobami panem, wójtem a plebanem, 1543, wyd. Roman Zawiliński, Wydawnictwa Akademii Umiejętności w Krakowie, Biblioteka Pisarzów Polskich, Kraków 1892
Domena publiczna - Mikołaj Rej zm. 1569
1711
xml
text
text
2010-09-02
polhttp://wolnelektury.pl/media/book/pdf/krotka-rozprawa-miedzy-trzemi-osobami.pdf
ISBN-978-83-288-0787-7
ISBN
application/pdf
https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/krotka-rozprawa-miedzy-trzemi-osobami.html
ISBN-978-83-288-1765-4
ISBN
text/html
http://wolnelektury.pl/media/book/txt/krotka-rozprawa-miedzy-trzemi-osobami.txt
ISBN-978-83-288-2720-2
ISBN
text/plain
http://wolnelektury.pl/media/book/epub/krotka-rozprawa-miedzy-trzemi-osobami.epub
ISBN-978-83-288-3783-6
ISBN
application/epub+zip
http://wolnelektury.pl/media/book/mobi/krotka-rozprawa-miedzy-trzemi-osobami.mobi
ISBN-978-83-288-4869-6
ISBN
application/x-mobipocket-ebook
https://redakcja.wolnelektury.pl/media/cover/use/6617.jpg
Portret mężczyzny w żółtym kaftanie, Schäufelein, Hans (ca 1482-1539 aut 1540 ; st.), domena publiczna
http://redakcja.wolnelektury.pl/cover/image/6617
Krótka rozprawa między trzema osobami... to dialog z 1543 roku polskiego poety Mikołaja Reja. Utwór ukazał się pod pseudonimem - Ambroży Korczbok Rożek.
Rej oprócz pisania zajmował się tłumaczeniem ale także był politykiem i teologiem. Uznawany za ,,ojca literatury polskiej". Krótka rozprawa... zaczyna się od wiersza Ku dobrym towarzyszom. Utwór przedstawia spór tytułowych postaci, które reprezentują trzy ówczesne stany społeczne --- szlachtę, duchowieństwo i chłopstwo. W rozprawie poruszane są problemy religijne, społeczne, obyczajowe i polityczne, które występowały w tamtych czasach. Jest to pierwszy utwór w którym wprowadzono mowę potoczną.
Mikołaj Rej
z Nagłowic
Krótka rozprawa między trzemi osobamimiędzy trzemi osobami (daw.) --- dziś popr. składnia: między trzema osobami., Panem, Wójtem a Plebanem, którzy i swe, i innych ludzi przygody wyczytająwyczytać (daw.) --- wyliczać., a takież i zbytki, i pożytki dzisiejszego świataKrótka rozprawa między trzemi osobami --- Jedyny ocalały egzemplarz pełnego wydania utworu Mikołaja Reja (wydany w Krakowie przez Macieja Szarffenberka w 1543 r., stanowiący własność biblioteki hr. Potockich w Krakowie, mieszczącej się niegdyś w domu ,,pod Baranami", sygnatura biblioteczna A. 1014) jest uszkodzony. Uszkodzenie to opisano następująco: ,,Egzemplarz (...) ma uszkodzone ostatnie trzy kartki tj. K2 K3 K4 w ten sposób, że urwane są brzegi z tekstem na szerokość mniej więcej dwu palców. Dopełnienie ostatnich wyrazów wierszy często nietrudne ze względu na rymy i do połowy tylko uszkodzone wyrazy; trudniej atoli dopełnić pierwsze wyrazy kart K3 i K2 verso, co tylko na podstawie odpisu A. Grabowskiego poniekąd uskutecznić się dało. Pod ostatnim wierszem zakończenia, pod napisem «ku temu, co czedł» na karcie K4 r. wydrukowano: «Koniec»; w tym samym wierszu atramentem dopisano jakiś wyraz, z którego tylko A duże pozostało". Uzupełnienia tekstu wprowadzone przez poprzednich badaczy, Ambrożego Grabowskiego i Romana Zawilińskiego pozostawiono i są one ujęte w nawiasy kwadratowe. Nie rozdzielano uzupełnień pewniejszych (w źródle w nawiasie kwadratowym) od domyślnych połączeń między wyrazami i częściami zdań, które jako mniej pewne pozostawiono w źródle w nawiasach okrągłych..
Uwspółcześniono tytuł: krotka -> krótka; osobámi Pánem Woytem á Plebanem -> osobami, Panem Woytem a Plebanem. Ponieważ dalszym tekście w zasadzie nie zachowana została pisownia głosek pochylonych, zmieniono ich pisownię również w tytule.
Inne zmiany w tekście:
masia -> Masia (+ przypis);
Gonią skowronka na grodzie -> Gonią skowronka na grudzie;
flux -> flux.
Jako błąd źródła rozpoznano: Jż -> Iż.
Uwspółcześniono, o ile to było możliwe, interpunkcję w taki sposób, aby łatwiej było dzisiejszemu czytelnikowi zrozumieć sens zdań.
Przy redakcji przypisów uwzględniono informacje z opracowania źródłowego.
W tekście przy końcu utworu - niepełnym z powodu uszkodzenia jedynego ocalałego egzemplarza i uzupełnionym przez poprzednich badaczy - uzupełnienia pozostawiono w nawiasach kwadratowych, nie uwzględniając istniejącego w źródle rozdzielenia na bardziej prawdopodobne uzupełnienia ujęte w nawias kwadratowy i ujęte w nawias okrągły raczej jedynie domyślne połączenia (konjektury, takie jak spójniki: ,,a", ,,i" na początku kolejnych zdań składowych wypowiedzenia złożonego itp.).
Ambroży Korczbok Rożek ku dobrym towarzyszom
Towarzyszu, posłyszposłysz (daw.) --- posłuchaj., nie maszlinie maszli (daw.) --- konstrukcja z partykułą -li; jeśli nie masz. co czynić,/
Postój małopostój mało (daw.) --- poczekaj trochę., nie wadzić tonie wadzić to (daw.) --- konstrukcja z partykułą ,,ci" skróconą do ,,-ć": nie wadzi ci to; nie szkodzi ci to. przeczcićprzeczcić (daw.) --- przeczytać.;/
Acz są rzeczy niepoważne prawieprawie (daw.) --- całkiem.,/
Podziwuj siępodziwuj się (daw.) --- tu: przypatrz się. też prostej ludzkiej sprawie./
Rozmawia tu z sobą trojaki stan:/
Pan, wójt prosty, trzeci z nim pleban,/
Wyczytającwyczytając (daw.) --- wyliczając. przypadłeprzypadły (daw.) --- zdarzający się często; przypadłe przygody: pospolite zdarzenia. przygodyprzygoda (daw.) --- tu: zdarzenie, przypadek.,/
Skąd przychodzą ludziom zysk i szkody./
Bo snadźsnadź a. snać (daw.) --- przecież. człowiek z przyrodzeniaz przyrodzenia (daw.) --- z natury; zgodnie z wrodzonymi cechami. każdy/
Nawięcejnawięcej (daw.) --- najwięcej. się o to stara zawżdyzawżdy (daw.) --- zawsze.,/
Aby wiedział, co się w ludziochludzioch (daw.) --- dziś forma Msc.lm: ludziach. dzieje:/
Więc jedno chwali, z drugiego się śmieje./
Bo gdzie mądry przydzieprzydzie (daw.) --- dziś: przyjdzie; dotrze do. w proste rzeczyprzydzie w proste rzeczy (daw.) --- zetknie się z prostymi rzeczami.,/
Co lepszego snadniesnadnie (daw.) --- łatwo; oczywiście. ma na pieczymieć na pieczy (daw.) --- uważać na coś; starać się o coś; dbać o coś../
A snadź na tym więcej mistrza poznać,/
Który umie z miedzi złoto kowaćkować (daw.) --- kuć.,/
Takież z prostych rzeczy wżdywżdy (daw.) --- jednak, przecież; wreszcie, w końcu. co obrać,/
Co by się wżdy przygodziło schować./
A tak i to snadź przeczyśćprzeczyść (daw.) --- przeczytać; od czyść: czytać. nie wadzi,/
Jako głupi niemądremu radzi;/
Bo snadź każdy może temu sprostać,/
Co złe, ganić, a przy dobrym zostać./
Ja, com słyszał, tom krótko napisał,/
Ale ty cztąccztąc (daw.) --- czytając; od: czyść: czytać. nie mów: bodaj wisiał!/
Bo więc mówią: iścieiście --- rzeczywiście, naprawdę. temu kotki/
Darły we łbietemu kotki darły we łbie (daw. przysł.) --- jest pomylony; niespełna rozumu., kto pisał tyty (daw.) --- dziś: te. plotki./
Lecz iż się ja snadź snadnie wyprawięsię ja snadź snadnie wyprawię (daw.) --- przecież łatwo się usprawiedliwię.,/
Zwłaszcza gdy tu powiedaczepowiedacz (daw.) --- mówiący; osoba przemawiająca; rozmówca. stawięstawić --- tu: postawić, przedstawić.;/
Jam napisał, kto chce, niechaj wierzy./
Co ma próżnypróżny (daw.) --- tu: próżniak. czynić? Wodę mierzywodę mierzyć (daw. przysł.) --- przelewać z pustego w próżne; określenie daremnej, bezsensownej pracy..
PanPan --- tu: przedstawiciel szlachty, posiadaczy ziemskich.
mówi:
Miły wójcie, cóż się dzieje,/
Aboć się ten ksiądz z nas śmiejeAboć się (...) śmieje (daw.) --- konstrukcja z partykułą -ci (skróconą do: -ć); czy się śmieje.!/
Mało śpiewa, wszytkowszytko (daw.) --- ciągle, tylko. dzwoni,/
Msza nie była jakonie była jako (daw.) --- nie było jej od. łoniłoni (daw.) --- zeszłego roku../
Na naszym dobrym nieszporzenieszpór --- dziś: nieszpory; nabożeństwo wieczorne w kościele katolickim./
Już więc tam swą każdy porzeswą każdy porze (przysł.) --- każdy robi swoje; każdy robi, co chce; każdy się stara o swoje.:/
Jeden wrzeszczy, drugi śpiewaśpiewa --- daw. z tzw. e pochylonym: śpièwa, odpowiadającym dźwiękowi zbliżonemu do i; stąd rym z ,,bywa".,/
A też jednak rzadko bywa./
Jutrzniejjutrzniej --- daw. forma D.lp, dziś: jutrzni; jutrznia: nabożeństwo poranne w kościele katolickim; początkowo odprawiana o wschodzie słońca., tej nigdy nie słychać,/
Podobnopodobno (daw.) --- pewnie, zapewne. musi zasypiaćzasypiać (daw.) --- nie wstawać na czas (czynność wielokrotna, zwyczajowa); por. dziś: zaspać.;/
Odśpiewa ją czasem sowa,/
Bo więc księdzu cięży głowa./
A wżdywżdy (daw.) --- przecież, jednak, w końcu. przedsięprzedsię (daw.) --- przecież, chociaż. jednak łająłajać --- strofować, ganić.,/
Chociachocia (daw.) --- dziś: chociaż. mało nauczają./
Ano wie Bóg, za tą sprawąza tą sprawą (daw.) --- przy takim stanie rzeczy./
Obrócimli sięobrócimli się (daw.) --- konstrukcja z partykułą -li: czy się obrócimy. na prawą.../
Bychmybychmy (daw.) --- byśmy; obyśmy. jednojedno a. jeno (daw.) --- tylko. na lewicyObrócimli się na prawą (...) na lewicy --- wg. Apokalipsy św. Jana na Sądzie Ostatecznym zbawieni mają się znaleźć po prawej, a potępieni po lewej stronie Boga./
I z księdzem nie byli wszytcywszytcy (daw.) --- wszyscy..
Wójt
Wiara prostych
Miły panie, my prostacy,/
A cóż wiemy nieboracy?/
To mamy za wszytkowszytko (daw.) --- dziś: wszystko. zdrowie, /
Co onon --- tu: ksiądz. nam w kazanie powie:/
Iż, gdy wydam dziesięcinędziesięcina --- podatek religijny wynoszący jedną dziesiątą dochodów (zbiorów), pobierany przez duchowieństwo od chłopów (najczęściej w naturze).,/
Bychbych (daw.) --- bym, obym, gdybym; choćbym. był nagorszybych był nagorszy (daw.) --- choćbym był najgorszy., nie zginę;/
A damlidamli (daw.) --- konstrukcja z partykułą -li: jeśli dam. dobrą kolendękolenda (daw.) --- dziś: kolęda; tu: świadczenia w naturze pobierane przez duchowieństwo katolickie pod koniec roku.,/
Że z nogami w niebie będę./
Aboabo (daw.) --- albo. gdy w obiad przybieżyw obiad przybieży (daw.) --- przyjdzie podczas obiadu.,/
A kuklakukla (daw.) --- bułka; bochen chleba. na stole leży,/
To ją wnet z stołu ogoliogolić z stołu (daw.) --- zabrać ze stołu.,/
A mnie kęs posypie soli,/
Jakoby mię nogiećnogieć --- choroba koni i trzody, którą leczono solą; przen.: nicpoń. napadł:/
Mniema, bychbych (daw.) --- bym, abym. już chleba nie jadł./
Potympotym (daw.) --- potem. mię pokropi wodą,/
To już z Bogiem idę zgodą./
Alić przedsięprzedsię (daw.) --- przecież, chociaż. jako gorzegorze (daw.) --- nieszczęście, bieda./
Ciągni sięciągni się (daw.) --- tryb rozkazujący: ciągnij się; od ciągnąć się: wysilać się na wydatki. wójcie, nieboże./
Jednak niźliniźli (daw.) --- niż; tu: zanim. cię rozmachniecię rozmachnie --- pokropi cię wodą święconą.,/
Przedsię ta rzecz mieszkiemmieszek --- sakiewka na pieniądze. pachniemieszkiem pachnąć (daw.) --- wymagać nakładu, kosztu../
Ja mniemam, gdy wszystko spłacą,/
Iż się z świętemiświętemi (daw.) --- forma N.lm, dziś popr.: świętymi. pobracąpobracić się (daw.) --- dziś: pobratać się..
Pleban
A wójtże się to jąłjąć (daw.) --- zacząć; wziąć się za robienie czegoś. gdakać?/
Czymżeby tę gębę zatkać?/
Gdzieśto dzbangdzieśto dzban (daw.) --- gdyby tak mieć dzban. piwa dobrego,/
Przegadałby mędrca tego/
Iście trzeciemtrzeciem (daw.) --- forma N.lp, dziś popr.: trzecim. nachyleniem;/
Byłby tańszybyłby tańszy (daw.) --- nie drożyłby się; nie upierałby się. z tym zbawieniem./
A jeszczeż ci w tym ksiądz wadzi,/
Żeć owo na dobre radzi?/
Bo nas sam PanPan --- tu: Jezus Chrystus, Bóg. uczył temuuczył temu (daw.) --- dziś: uczył tego.:/
Chceszli sam brać, daj drugiemu./
A wielkie to upominki/
U Boga, takie uczynki./
A tyś wszytek świat rozwołał,/
Żeś tej dziesięciny kęs dał./
Wszakeś tak słychał o Bodzeo Bodze (daw.) --- dziś forma Msc.lp: o bogu.,/
Iż gdy był tu, na tej drodze,/
Potwierdziwszy zakonzakon (daw.) --- tu: prawo. wszytek/
Tu wszem ludziom na pożytek,/
Na to stan duchowny sprawiłsprawić --- tu: czynić, ustanowić.,/
By jiji (daw.) --- dziś forma B.lp: go. przezeń ludziom zjawił,/
A my, duchowni stanowie,/
Jesteśmy ku wamku wam (daw.) --- do was. posłowie./
Tę pracątę pracą (daw.) --- forma B.lp r.ż., dziś popr.: tę pracę. na was przełożył,/
A mało was tym zubożył,/
Iż z jego hojnego dobra/
Słabo wasza ręka szczodrasłabo (...) szczodra (daw.) --- mało szczodra.,/
A nas tym opatrzujecieopatrzujecie (daw.) --- oparujecie; obdarowujecie.,/
Czym z niego obfitujecieczym z niego obfitujecie (daw.) --- w co obfitujecie dzięki niemu../
Bo byś baczyłbaczyć --- uważać, zważać na coś., miły bracie,/
Na jakiemcijakiem (daw.) --- forma N.,Msc.lp zaimka pytajnego r.n.; dziś popr.: jakim. ksiądz warstaciewarstat (daw.) --- dziś: warsztat.:/
Musi wszytkiego zaniechaćwszytkiego zaniechać (daw.) --- wszystko porzucić.,/
Kto się chce wami opiekaćopiekać się (daw.) --- dziś: opiekować się.,/
A opuścić dobre mienie,/
Łatając wasze zbawienie./
Wszak wiesz, że rzemieślnik każdy/
Potrzebuje płacejpłacej (daw.) --- dziś forma D.lp: płacy. zawżdyzawżdy (daw.) --- zawsze../
A to jest święta utrata,/
Bo za nię hojna zapłata./
A tak lżej mów, boś mię ruszyłruszyć (daw.) --- tu: dotknąć kogoś, urazić.;/
Latasz, a snaśsnaś a. snadź a. snać a. sna (daw.) --- podobno, może. nie zasuszył./
Waruj na rynku zabłądzićwaruj (...) zabłądzić (daw.) --- pilnuj, żebyś nie zabłądził.,/
Bo snadź nie dziś twój dzień rządzić.
Pan
Miły księże, dobrzećbydobrzećby (daw.) --- dziś pisownia: dobrzeć by; znaczenie: dobrze by to było. tak,/
Lecz podobno czcieszczciesz (daw.) --- czytasz; od czyść: czytać. czasem wspakwspak (daw.) --- na odwrót; czciesz wspak: mówisz fałszywie.;/
Hardziehardzie (daw.) --- hardo, dumnie, pysznie. tu strząsasz porożymhardzie tu strząsasz porożym (daw.) --- hardo potrząsasz porożem (jak jeleń pokazujący swoją siłę i gotowość do walki); przysł. stawiać się hardo, być hardym.,/
A zowiesz się posłem bożym./
Prawda, żeś jego pastyrzem/
A w wielu sprawach kanclerzem,/
Lecz czasem na wełnę godziszgodzić na coś (daw.) --- nastawać na coś; godzić na wełnę tu: o duchowym pasterzu wiernych-owieczek, który usiłuje swoje ,,owce" obedrzeć dla zysku.,/
Kiedy za tym stadem chodzisz./
Owa choć trzoda niespełna, /
Gdy się wam dostanie wełna,/
Wieręwierę (daw.) --- zaprawdę; więc tak. z ostatka tyty (daw.) --- dziś zaimek lm r.n.: te. owce/
Niechaj skubie, jako kto chce./
Bo dziś prawieprawie (daw.) --- całkiem, zgoła, prawdziwie. prości ludzie/
Gonią skowronka na grudziegonić skowronka na grudzie (przysł.) --- uganiać się za rzeczą nieosiągalną; oddawać się bezcelowym działaniom.,/
A tak się prawie zbłaźnili/
Wiara jaka ma być/
Wszytkęwszytkę (daw.) --- dziś forma B.lp r.ż.: wszystką. wiarę w to włożyli,/
Iż go żadna rzecz nie zbawi,/
Jestlijestli (daw.) --- jeśli. go ksiądz nie wyprawiwyprawić (daw.) --- wyprowadzić; wywieść../
Ano by snadź tak miało być,/
Jednego wiarą nagrodzić,/
Bo acz żadnyżadny (daw.) --- dziś: żaden. w to nie łuczyłuczyć (daw.) --- trafiać do celu.,/
Jako święte Pismo uczyżadny w to nie łuczy jako święte Pismo uczy (daw.) --- nikt nie żyje dokładnie według wskazań Pisma świętego.,/
A każdy człowiek z krewkościkrewkości (daw.) --- gniew, porywczość./
Więcej się ciągnie ku złości./
Lecz się wżdy tym ciesz, nieboże:/
Wiara, Czyn, Dar, BógPrawaprawy (daw.) --- prawdziwy. wiara wiele może;/
Tą masz wszytkiego nagrodzićmasz wszytkiego nagrodzić (daw.) --- możesz wszystko wynagrodzić.,/
Choćby miało potympotym (daw.) --- potem, poza tym. szkodzić,/
Drugiego dobremi uczynki,/
A nie wszytkowszytko (daw.) --- tylko. upominkiuczynki, upominki --- daw. forma N.lm; dziś: uczynkami, upominkami../
Małoć Pan Bóg dba o datki;/
Azaćazać (daw.) --- azaliż, czyż. mu zbieraćAzać mu zbierać (daw.) --- czyż on musi zbierać. na dziatki/
Aboabo (daw.) --- albo. się troskać o długi,/
Abo odprawować sługi?/
Nie trzeba mu się nic starać,/
Nigdy tam przednowia nie znać;/
A snadź, co ma, wszytko nam dał,/
Sam na równej rzeczy przestał,/
Jednojedno (daw.) --- tylko, jedynie. chce, bychmybychmy (daw.) --- byśmy, abyśmy. się bali,/
A iż każdy niech go chwali,/
A prawym sercem miłuje,/
A bliźniego tak szanuje,/
Iż to, w czym by się kochał,/
By też rad u niego widział./
Ale dziś wasze nauki.../
Rozliczne w nich najdzie sztuki,/
Nie rzecze nic żadny próżnonie rzecze nic żadny próżno (daw.) --- żaden nic nie powie za darmo.,/
Chocia z sobą siedzą różnochocia z sobą siedzą różno (daw.) --- chociaż dzielą ich różnice (w hierarchii władzy kościelnej)../
Święty, Religia, Zabobony, DarAboć wezmą, abo co dajaboć wezmą, abo co daj (daw.) --- albo od ciebie wezmą, albo sam masz dać.,/
Tak kazał święty Mikołajświęty Mikołaj --- patron chroniący od wilków.:/
Bo jestlijestli (daw.) --- jeśli. mu barana dasz,/
Pewny pokój od wilka masz./
Dobry też LenartLenart --- uproszczone od: Leonard. dla koni,/
Dla wieprzów święty Antoni:/
Więc świętego Marka chwali,/
Więc Piotra, co kopy paliPiotra, co kopy pali --- aluzja do święta obchodzonego 1 sierpnia (w porze roku, kiedy zdarzały się często gwałtowne burze), ku czci św. Piotra w okopach (tzw. Piotra Palikopa), patrona chroniącego od piorunów.,/
Więc Michał, co liczy duszeMichał, co liczy dusze --- św. Michał Archanioł jako przewodnik dusz; jego święto obchodzono 29 września, przyjmując od wiernych dary za odprawienie mszy za dusze zmarłych. ---/
Alić MasiaMasia --- zdrobn. od: Małgorzata; tu: jako synonim wiejskiej kobiety. z gęsią kłuszekłusze (daw.) --- kłusuje, biegnie.;/
Bo już sobie tak spopadłysobie (...) spopadły (daw.) --- ubzdurały sobie.,/
Iżby dusze gęsi jadły,/
A ona z tego gorąca/
Nie jadłaby i zająca./
Na szyi wisi kobiałkakobiałka --- koszyczek.,/
W niej gomółkagomółka --- uformowany w owalny kształt zazwyczaj twaróg a. masło. a powałkapowałka (daw.) --- bułka; mały bochenek chleba../
Mniema, że wszytko sprawiła,/
Że tam z tą kobiałką była,/
Że już siedm dusz wybawiła,/
Sama się ósma upiła./
Bo się już więc tam łomi chróstsię już więc tam łomi chróst --- już się łamie chrust; odpusty odbywały się na przykościelnym cmentarzu ogrodzonym płotem z chrustu; chróst daw. ortografia, dziś: chrust.,/
Odpusty/
Kiedy się zejdą na odpust:/
Ksiądz w kościele woła, wrzeszczy,/
Na cmyntarzucmyntarz (daw.) --- dziś: cmentarz. beczka trzeszczy,/
Jeden potrząsa kobiałką,/
Drugi bębnem a piszczałką,/
Trzeci, wyciągając szyję, /
Woła, do kantorakantor --- śpiewak kościelny; sługa kościelny; klecha. pijeKiedy się zejdą na odpust (...) do kantora pije --- podczas odpustu odbywał się jednocześnie targ, któremu towarzyszyły występy wędrownych kapel oraz oczywiście picie alkoholu; pić do kogoś, tu: wznosić toast za czyjeś zdrowie.;/
Kury wrzeszczą, świnie kwiczą,/
Na ołtarzu jajcajajca (daw.) --- dziś: jajka. liczą:/
Wieręśmywierę (daw.) --- rzeczywiście, tak więc; zaprawdę. odpust zyskaliwieręśmy odpust zyskali (daw.) --- tak więc uzyskaliśmy odpust.,/
Iżechmy się napiskaliiżechmy się napiskali (daw.) --- żeśmy się naśpiewali; napiskać się: zmęczyć się piskaniem (śpiewaniem)../
Jednak też tak Dawid czynił,/
Zawżdy z arfą Boga chwalił./
Obrzędy, PijaństwoTakże idą preczidą precz (daw.) --- odchodzą. z tą wiarą,/
Iż wygrali tą ofiarą,/
Razem też odpłatę znają,/
Pełną szyję nalewają,/
A rzadki z onej odpłaty/
Aby doczekał komplatykomplata właśc. kompleta --- wieczorna modlitwa (ostatnia z liturgii godzin) odmawiana tuż przed pójściem spać.,/
Bo więc drugi na nieszporze/
Dawno ziemię szyją porzeporze (daw.) --- ryje../
Wloką go za łeb do chróstuchróst --- daw. ortografia, dziś popr: chrust.,/
Nie mógł przechować odpustu,/
A jednak się był nie dopiekł,/
Ledwyledwy (daw.) --- ledwo. drugi przed nim uciekł/
Religia, Ksiądz, Bóg, GniewA tak dzisia ludzie prości/
Ważą się rozlicznych złościważą się rozlicznych złości (daw.) --- ważą się (czynić) rozliczne złości.,/
A mało o Boga dbają,/
Gdy się z plebanem zjednają,/
Bo się ten dobrze nie wściecze;/
Bóg nikomu nic nie rzecze.
Wójt
Miły panie, Bógżeć zapłaćBógżeć zapłać (daw.) --- niech ci Bóg zapłaci.!/
Snadźbysnadź (daw.) --- wszak, przecież. tobie lepiej gęś dać,/
Kiedybyś nam tak chciał kazać,/
Niż ten tłusty połeć mazać./
Bo przedsięprzedsię (daw.) --- przecież, chociaż. tak nie słychamysłychamy (daw.) --- słyszymy.,/
Chocia w kościele bywamy,/
Jednojedno (daw.) --- tylko; jedynie. kiedy przydzieprzydzie (daw.) --- dziś: przyjdzie. święto,/
Usłyszysz, iż cię zaklętozaklęto --- postraszono klątwą../
Wójt, Bartek, Maciek z Grzegorzem/
Nie uleży przed tym gorzemprzed tym gorzem (daw.) --- przed tym nieszczęściem.;/
Świętopietrzeświętopietrze --- danina na rzecz papieża obowiązująca wszystkich wiernych kościoła katolickiego. u jednego,/
A kolendakolenda (daw.) --- dziś: kolęda; datek zbierany przez księży pod koniec roku kalendarzowego. u drugiego,/
Trzeci też pokupił winępokupił winę (daw.) --- ,,zyskał" winę, zawinił; por. też daw. wina: grzywna, kara pieniężna.:/
Nierychłonierychło (daw.) --- nieszybko; tu: nie dość szybko. zwiózł dziesięcinędziesięcina --- podatek na rzecz duchowieństwa stanowiący jedną dziesiątą dochodów a. zbiorów../
Tu więc będzie fukał srodze,/
Rzadko usłyszysz o Bodzeo Bodze (daw.) --- dziś Msc.lp: o bogu.,/
Ksiądz, Chłop, Korzyść, BógA tym zamknie wszytkęwszytkę (daw.) --- wszystką, całą. wiarę:/
,,Idźcież, dziatki, na ofiarę,/
A czekajcie mięmię (daw.) --- mnie. z obiadem,/
Boć nam barzobarzo (daw.) --- bardzo. grożą gradem;/
A niechaj rychlej dowieradowierać (daw.) --- dojrzewać.,/
WieręćWieręć (daw.) --- zaprawdę, tak więc, prawdę mówiąc. po stronach przymiera./
Trzebać teraz będzie księdza,/
Zać jedna nastanie nędza,/
Bo oń przedsię mało dbacie,/
Jako bydło tak mieszkacie./
Już to rychłorychło --- szybko, niedługo. dwie niedzielidwie niedzieli (daw.) --- dwa tygodnie./
Niceśmy od was nie mieli./
Czyścieczyście (daw.) --- dobrze. o tę duszę dbacie;/
Acz nie trzeba, też kęs dajcie"./
Wszytko chce brać, daj mu psią mać,/
A o Bogu nic nie słychać.
Pleban
A przedsiężprzedsięż (daw.) --- przecież, chociaż. to wójt harcujeharcować (daw.) --- bić się pojedynczo przed szykiem wojsk; przen. szermować językiem./
Rad, iż panu pochlebujepochlebuje (daw.) --- pochlebia.,/
Lecz to w posłach mało idzie;/
A co się przeciwić gnidziegnida --- tu przen.: coś małego, nikczemnego.?/
Ale mnie wam dziwno, paniemnie wam dziwno, panie (daw.) --- dziwię się wam, panie., /
Skąd wam przyszło to kazanie,/
Bo na wszytko docieraciedocierać na coś (daw.) --- godzić w coś, atakować coś, nacierać na coś./
I o święte mało dbacie./
Ofiary/
Czcicieczcicie (daw.) --- tryb rozkazujący: czytajcie. jednojedno (daw.) --- tylko. zakon staryzakon stary (daw.) --- Stary Testament, judaistyczna część Biblii./
Więtszećwiętsze (daw.) --- większe. tam były ofiary:/
Tak jemijemi (daw.) --- nimi. Boga chwalili,/
Aż drugie czasem palili,/
A tym go chcieli wyznawać,/
Bo nie mieli komu dawać./
Abram jednegoż syna miał,/
I tego był ofiarował;/
Chciał jiji (daw.) --- go, jego. Bogu ku czci spalić ---/
A u nas to wszytko za nic./
A co Bogu wdzięczniejszego,/
A nad jałmużnę milszego?/
I w nowym zakonienowy zakon (daw.) --- Nowy Testament; chrześcijańska część Biblii. kazał,/
By każdy, co winien, to dał,/
Co cesarskie, to dać jemu,/
A co boże, to dać samemu./
Niedawnom tak od was słychałsłychał (daw.) --- słyszał.,/
Że Bóg, co miał, wszytko rozdał,/
A prawie przed swą dobrotądobrota (daw.) --- dobroć./
Mało nie został gołotągołota (daw.) --- biedak; ten, który niczego nie ma; goły, ubogi; por. hołysz../
A iż wszego obfitujewszego obfituje (daw.) --- obfituje we wszystko; ma wszystko.,/
Nic od nas nie potrzebuje,/
A wżdywżdy (daw.) --- przecież, w końcu. nie chciał z tym omieszkaćomieszkać z czymś (daw.) --- zaniedbać czegoś.,/
Co jest boże, to kazał dać./
A naczżenaczże (daw.) --- na cóż; na co że. to rozkazanonaczże to rozkazano (daw.) --- na co (dlaczego) to zostało nakazane.,/
I komuż to ma być danoma być dano (daw.) --- ma być dane.?/
Iścieć nie inszemu komu,/
Jedno sługamsługam (daw.) --- dziś: sługom. z jego domu./
Albo tym kęsem przeklętym,/
Godność świętych/
Iż co czyni ku czci świętym,/
Iście się mało zuboży,/
Że pieniądz w tablicę włożypieniądz w tablicę włoży --- da ofiarę; ofiary na kościół zapisywano na tablicy.;/
Boć próżno inaczej mówić,/
Mogąć nam wżdy pomocni być./
Mojżesz w onym starym wieku/
Wiele pomagał człowieku,/
Abo Dawid i prorocy,/
Wiele słychać o ich mocy,/
A wiele Bóg prze nie czyniłwiele Bóg prze nie czynił (daw.) --- wiele Bóg przez nich uczynił.,/
A częstokroć swój gniew mieniłmienić (daw.) --- zmieniać, odmieniać; gniew mienił: zmieniał gniew na uczucie przeciwne../
A snadźsnadź (daw.) --- przecież. za świeżej pamięci/
Co dziwów czynili święci:/
Że umarłe ożywiali,/
Krzywe kości napraszczalinapraszczać (daw.) --- wyprostowywać; por.daw. prościć: prostować../
Acz to idzie z boskiej mocy,/
Ale wżdy przez ich pomocy,/
Bo rzekł to oddać we trojerzekł to oddać we troje (daw.) --- przyrzekł oddać to potrójnie; przyrzekł, że odda (konstrukcja na wzór łac. Acc. cum inf.).,/
Co uczynicie prze moje./
A tak niemaszniemasz (daw.) --- dziś: nie masz. ci ocz ciążyćnie masz ci ocz ciążyć (daw.) --- nie ma się o co żalić; ciążyć o coś: skarżyć się.,/
Obadwaście nie dali nic,/
A bychmybychmy (daw.) --- byśmy, gdybyśmy. się nie oparli,/
I ten kęs byście wydarli.
Pan
Ba, toć prawda, miły ojcze,/
Niechaj kto powiada, co chce,/
Że nam trudno k' zbawieniuk'zbawieniu (daw.) --- ku zbawieniu; do zbawienia. przyśćprzyść --- daw. przyiść; dziś: przyjść./
Nie będziemli dobrze czynićnie będziemli dobrze czynić (daw.) --- konstrukcja z partykułą -li: jeśli nie będziemy dobrze postępować../
Aleć tym trzeba zapieprzyć,/
Wiarą wszytkiego podeprzeć,/
A to iścieiście --- rzeczywiście, naprawdę. na pieczy miećmieć na pieczy (daw.) --- uważać na coś, zważać na coś, starać się o coś.:/
Dobrowolnie wszystko czynić;/
Bo zać Bogu za dzień robić, /
Dobrowolną chce służbę mieć./
Ksiądz wszytko chce mieć w kłopocie,/
Stoi, by wójt, przy robocie./
Ano sami darmo macie,/
Darmo nam też udzielajcie,/
A my, widząc tę dobrotę,/
Będziem mieć więtsząwiętszą (daw.) --- większą. ochotę./
I sam, chociam o tym słychałchociam o tym słychał (daw.) --- chociaż o tym słyszałem.,/
Dam też gęś na święty Michał,/
Ba, i strucla cię nie minie/
Ondzieondzie (daw.) --- tam. o świętym Marcinieo świętym Marcinie --- na świętego Marcina; święto obchodzone 11 listopada../
Bo tak księża powiadają,/
Iż go za hojnego mają,/
Iż zjadł wołu na wieczerzy ---/
Kto chce, niechaj temu wierzy, ---/
A iż za płaszcz niebo kupiłIż go za hojnego mają (...) za płaszcz niebo kupił --- św. Marcin, biskup z Tours, żył w IV w.; w żywocie tego świętego zapisano jego miłosierny uczynek: u bram miasta Amiens oddał żebrakowi połowę swego płaszcza, a następnie w nocy miał widzenie, w którym Chrystus odziany w tenże płaszcz mówił swoim aniołom, że Marcin okrył go nim; to zdarzenie poprzedziło bezpośrednio nawrócenie św. Marcina, który wcześniej był rzymskim żołnierzem z armii Konstancjusza II.;/
Toby już Bóg komorą żyłkomorą żyć (daw.) --- nie mieć własnego domu; tułać się po domach innych (sypiając w ich komorach).!/
Aleście to nań zmówili,/
Abychmy też woły bili,/
A za takiemi przysmaki/
Wżdy się wam dostaną flaki./
Nie takci święci czynili,/
Nie płaszczmi, ni wołów bili,/
Lecz Panu wiernie służyli,/
A świat prawieprawie (daw.) --- prawdziwie; całkiem. opuścili./
Lecz wy dziś, mili kapłani,/
Bujni, jako hardzi panijako hardzi pani (daw.) --- jak hardzi panowie.,/
A na wasze tyty (daw.) --- dziś: te. utraty/
Nie zniosą was wasze płatypłata (daw.) --- opłata, podatek.:/
By też więc dusze przyłożyć,/
Musi skąd inądskąd inąd (daw.) --- dziś: skądinąd. dołożyć./
A nas więc przedsię karzecie,/
Choć sami barana drzecie,/
Powiedając, iż imienieimienie (daw.) --- mienie, własność, majątek./
Przekażaprzekażać (daw.) --- kazić; zanieczyszczać. duszneduszne (daw.) --- dziś: duchowe. zbawienie,/
A iż tak czciecieczciecie (daw.) --- czytacie; od czyść: czytać. o Bodzeo Bodze (daw.) --- dziś Msc.lp: o bogu.,/
Iż nam to rozkazał srodze/
Wszytko na ziemi opuszczać,/
W niebie osiadłości szukać,/
A iż mól gryzie skarb ziemski,/
Kazał jiji (daw.) --- dziś: jego, go. Bóg kłaść niebieski./
A na końcu zawołają:/
,,Dawajcie, wszak wam też dają!"/
Ano, kto chce rzecz utwierdzić,/
Trzeba jej skutkiem poprawić./
Lecz różno skutek od rzeczy;/
Coś inszego wam na pieczy,/
Bo nasze pierwsze ćwiczenie/
Starać się o dobre mienie,/
A przedsię na to nie myślić,/
Aby za to dosyć czynić./
Pacierz/
Na onyony (daw.) --- te, owe. wasze pacierze/
Ledwo że się raz w rok zbierze,/
Często quesumus próżnuje,/
Oremusquesumus (...) oremus (...) alleluja (...) collecta --- nazwy poszczególnych modlitw (najczęściej ich początkowe wyrazy) w kościele katolickim w liturgii łacińskiej; tu: uosobione i traktowane jako narzędzia zarobkowania. mało pracuje,/
Onaona (daw.) --- owa, ta. wasza Alleluja/
Jako pani sobie buja,/
A collecta za nią chodzi,/
Też sobie na starość godzi./
Amen, ten robi jako chłop,/
Bo się k'niemu ma każdy pop,/
Bo z tym wijatykwijatyk (z łac. viaticum: zaopatrzenie na drogę) --- wiatyk; komunia święta przyjmowana przez śmiertelnie chorą osobę; ostatni sakrament. leci w kąt:/
Dosyć się nas dzierżałdzierżać (daw.) --- dzierżyć, trzymać. ten błąd/
To więc aż do dnia dopija,/
Długa nań była feriaDługa nań była feria --- feria to część modlitewnika (brewiarza) wyznaczona na pewien dzień, niekiedy bardzo obszerna.
,/
Sfatygował się nieborak, /
Odpoczywa ubogi żak,/
Często sobie oczy chłodzi,/
Bo mu drobne pismo szkodzi./
A iżby szanował dusze,/
Jako osłem, tak ją kłuszekłusze (daw.) --- kłusuje; kłusić: szybko biec, spieszyć się../
Beneficja/
Nie może mu tak wiele dać/
Jako on śmie na nię nabrać:/
Kustodyakustodya (daw.) --- kustodia; zespół zakonów podlegający kustoszowi; urząd w hierarchii kościoła katolickiego., dziekaniadziekania --- urząd w hierarchii kościoła katolickiego piastowany przez dziekana stojącego na czele wikaratu okrągowego.,/
Prebendaprebenda --- kościele rzymskokatolickim wynagrodzenie związane z pełnieniem funkcji kościelnej (np. proboszcza). i kanoniakanonia --- urząd w kościele rzymskokatolickim pełniony przy katedrze a. kolegiacie; także: beneficjum związane z tym urzędem.,/
Abo też owo probostwo,/
Chocia piekielne ubóstwo. .../
A co to jest sto kóp płatupłat (daw.) --- opłata, podatek.?/
Czym pomóc chudemu bratu/
Abo onej siestrzenicy,/
Co tam mieszka na ulicy?/
Choć w dziewiątym pokoleniu,/
Przedsięprzedsię (daw.) --- przecież, wszakże. jednak lżej zbawieniu,/
Bo jakoby miał we złocie,/
Co da ubogiej sirocie./
A gdzie się co zjawi nowo,/
Już rzecznikom bywa zdrowo,/
Bo się więc tam prezentują,/
Gdy co smacznego poczują./
Trzykroć czasem w Rzymie będzie,/
Niż prawieprawie (daw.) --- prawdziwie, całkiem, zupełnie. na miestcumiestce (daw.) --- miejsce. siędzie./
Podawce/
Podawcepodawca (łac. collator: zbierający, ofiarodawca) --- kolator; patron lub fundator kościelny; zwykle bywali kolatorami lokalni właściciele ziemscy przekazujący na rzecz kościoła znaczne ofiary i mający za to prawo do przedstawiania (podawania, stąd: podawca) władzom kościelnym kandydatów do różnych beneficjów. więc rozkosz mają,/
Gdy się do nich ubiegają,/
To się im nizkonizko (daw.) --- dziś: nisko. kłaniają,/
Rozlicznie się zalecają:/
Tu się obiecują służyć,/
Dom ten i potomki mnożyć./
,,Wszak jestli co skąd przypadnie,/
Wszytko rozdzielimy snadniesnadnie (daw.) --- łatwo.;/
Iście niechcęniechcę (daw.) --- dziś: nie chcę. nic mieć swego,/
Społu używiemy wszegospołu używiemy wszego (daw.) --- razem wszystkiego użyjemy; wspólnie będziemy ze wszystkiego korzystać."./
Więc prawie mnożą potomki,/
Obiegając cudze domki:/
Urzędów swych używają,/
Bo je ,,ojcy" nazywają./
A z onych wielkich obietnic,/
Ze wszytkiego nie będzie nic./
Pewny kłopot w zysku będzie,/
Pleban sąsiad/
Gdy już z tobą we wsi siędzie,/
Już pewnego sąsiada masz,/
Uczyń mu, co iścieiście --- rzeczywiście, naprawdę. poznasz:/
Pójdzieć gonionegoiść gonionego z kimś (daw.) --- tańczyć, grać, bawić się z kimś. z tobą,/
Ma dwoje prawodwoje prawo (daw.) --- podwójne prawo. za sobąza sobą --- po swojej stronie, na swoją korzyść../
Trudno więc naszemu bratu/
Odzywać się do powiatu:/
Kłusz siękłusz się (daw.) --- uciekaj. z miasta, Benedykcie,/
Boś już w trzecim interdykcie,/
A czasem nie chybisz Rzyma,/
Chocia to u nas zwierzyna./
To cię będzie przez rok straszył,/
Dzwonek tłukł a świeczki gasiłdzwonek tłukł a świeczki gasił --- następstwem rzucenia klątwy przez duchownego było oznajmianie jej zewnętrznymi znakami: dzwonieniem i gaszeniem świec przed wyklętym.,/
A jestlijestli (daw.) --- jeśli. Bóg nie ustrzeże,/
Strzeż się, byś nie zmazał wieże./
Bo naszynaszy (daw.) --- dziś forma M.lm: nasi. mili przodkowie/
Snadźsnadź (daw.) --- przecież, wszak. nie wszytkich mieli w głowie,/
Gdy się w tete (daw.) --- dziś: tę. niewolą wdali,/
Na sobie ten szańc wygraliszańc wygrać (daw.) --- wygrać stawkę; wygrać, zyskać.,/
Bo się w więtszą szkodę wdali,/
Skąd się zysku nadziewalinadziewać się (daw.) --- spodziewać się; por. dziś: mieć nadzieję../
A stąd się musimy trwożyć,/
Skąd się miała miłość mnożyć;/
Bo to każdy widzi prościeproście (daw.) --- prosto, w sposób oczywisty., /
Iż z roztyrkuroztyrk (daw.) --- rozdział, rozłam; por. dziś: rozterka. gniew urościeuroście (daw.) --- urośnie.,/
A boski gniew z nienawiści,/
Możemy być tego iścimożemy być tego iści (daw.) --- możemy być tego pewni../
A z jednej szkody dwie mamy:/
Iż was i Boga gniewamy.
Pleban
Wieręm, panie, ja nie tuszyłWieręm (...) ja nie tuszył (daw.) --- doprawdy, nie spodziewałem się.,/
Abyś tak rozumem ruszył;/
Aleć też nie wszytko k'rzeczy,/
Ktobyktoby chciał (daw.) --- dziś popr.: kto by chciał to chciał mieć na pieczy./
A snadź nie wszytko z dowodem,/
Zabrnąłeś, jako z niewodemniewód --- sieć do łowienia ryb.:/
Karasia, lina i szczukęszczuka --- szczupak./
Tak razem wszytko potłukę./
Takież ty teraz na nasz stan/
Oborzyłeś się srodze sam,/
A równo wszytko szacujesz,/
Nic nikomu nie folgujesz?/
Anom tak słychał, jako żyw,/
Jeden prze drugiego nie krzyw,/
A iż się jeden obierze,/
Iż wykroczy w swojej mierze,/
A cóż owi drudzy krzywi,/
Którzy są poczciwie żywi?/
A tkniżtkniż (daw.) --- tryb rozkazujący, konstrukcja z partykuła: tknijże. jedno świeckich urzędów,/
Jestli tam nie więcej błędów,/
A jako wam też przychodzą,/
Bo się tak z wami nie rodzą./
A ze sta z was jeden siędzie/
Takim kształtem na urzędzie,/
Aby jedno prawdę mnożył,/
A swe pożytki odłożył./
Chyba drobnych kęs cześników,/
Chorążych, wojskich, stolników..../
Tam nic nie przydzie do mieszkumieszek --- sakiewka na pieniądze.,/
Tej kęs szarej pychy w zysku./
Ale gdyby nie pamiętnepamiętne (daw.) --- czesne, płaca sędziów.,/
Sędzia/
I sędzić też nic niechętne,/
Ale więc nie szkoda pracejpracej, płacej --- daw. forma D.lp r.ż.; dziś: pracy, płacy.,/
Kiedy już kto pewien płacej./
Bo uźrzyszuźrzysz (daw.) --- ujrzysz. onyony (daw.) --- dziś: tych, onych. proroki,/
Kiedy już odsądzą rokiroki (daw.) --- kadencja; termin.,/
Sporo im więc młyny mielą,/
Kiedy się pamiętnympamiętne (daw.) --- czesne; płaca sędziowska. dzielą./
A barzo to łownełowny (daw.) --- zyskowny. pole,/
Sporzejsporzej (daw.) --- szybciej; więcej. młócić niż w stodole./
Choć sieć leda jakoleda jako (daw.) --- byle jak. stanie,/
Jednak wżdy co przypadnie na nie:/
Sarna, zając, sobol, liszkaliszka (daw.) --- lis./
I kuna, jej towarzyszka,/
Chocia żadnyżadny (daw.) --- dziś: żaden. pies nie goni,/
Przedsię jej być jednak w toni./
A gdy z wiatru przydzieprzydzie (daw.) --- przyjdzie. snadniesnadnie (daw.) --- łatwo.,/
Czasem cały kożuch wpadnie./
A też gdy jest elekcyjaelekcyja (daw.) --- wybory.,/
To jeden drugiego mija,/
Ubiegając się o głosy;/
Dobrze nie idą za włosydobrze nie idą za włosy --- dobrze, że nie szarpią się za włosy../
Snadźsnadź (daw.) --- wszak, przecież. to gorsze niż pacierze,/
Gdy kto urząd na się bierze,/
W którym wiele trzeba myślić,/
Jako mu dosyć uczynićtrzeba myślić, jako mu dosyć uczynić (daw.) --- trzeba myśleć, jak mu uczynić zadość (jak mu sprostać)../
Bo weźrzyweźrzy --- daw. tryb rozkazujący: spojrzyj, wejrzyj., ano brat stoi,/
Pan przydzie, co się go boi,/
Drugi się zdalekazdaleka (daw.) --- dziś popr.: z daleka. kłania, /
Choć na nim szuba barania,/
Alić worek z niej wygląda,/
Przedsię nań sędzia pogląda./
A snadź trudno w to ugodzićugodzić (daw.) --- trafić.,/
By też miał Salomonem [być][być] --- w pierwodruku nie dobito. ,/
By się wżdywżdy (daw.) --- przecież. nie miał nachylić,/
WieręWierę (daw.) --- zaprawdę, a więc. by też nie stał za nic./
A drugi się k'miescuk'miescu (daw.) --- do miejsca; tu: do posady. ciśnie,/
Choć czasem kto za to piśnie,/
Aby z niego był kasztelan,/
Kasztelan/
Bo z tego ziela roście pan./
Acz iścieiście --- rzeczywiście, naprawdę. nie znam rozkoszy,/
Gdy się chudzina kokoszykokosić się (daw.) --- nadymać się, pysznić się.,/
Bo ta cześć z śmiechem na poły,/
Piasek orzą temi woły./
Nadzieją się przedsię cieszy,/
Iż się wyszejwyszej (daw.) --- dziś: wyżej. wstąpić spieszy./
Bo zawżdy ci więcej jedzą,/
Którzy bliżej misy siedzą,/
A pewniejszy obiad czuje,/
Kogo skwaraskwara (daw.) --- zapach smażonego mięsa. zalatuje./
Bo więc ten, co jeszcze jedzie,/
Czasem bywa po obiedzie./
Ale i naszy z nadzieją,/
Czasem się tak postarzeją,/
Więc onej pychy przypłacąonej pychy przypłacą (daw.) --- dziś: przypłacą ową pychę.,/
Bo i swe własne potracą./
Czyniąc dosyć swoim stanom,/
Kłaniajcie się kasztelanom,/
Ano więc onyony (daw.) --- dziś: te, owe. pokłony/
Barzo nam tępią zagony./
Też uźrzyszuźrzysz (daw.) --- ujrzysz., a wojewodzic,/
Przedsięprzedsię (daw.) --- przecież, chociaż. nasz, brat stoi za nic./
Starosta/
Nuż więc starostowie owi,/
I tenci czasem ułowiułowić (daw.) --- złowić, chwycić.,/
Bo chocia dzierży arendądzierży arendą (daw.) --- dzierżawi majątek ziemski, młyn lub karczmę.,/
Wżdy jednak ostrzyszkiostrzyszki (daw.) --- dziś popr. pisownia: ostrzyżki; odpadki; tu: poboczne dochody. będą./
A choć na liczbie przestanie,/
Przedsię dłużen nie zostanie./
Bo łacniejłacniej (daw.) --- łatwiej. się wżdy wyliczyć,/
Niż się na swej trosze ćwiczyć,/
Bo się jednak przedsię skwarzy,/
Kto co piecze abo warzy./
Zlezie winawina (daw.) --- grzywna, kara pieniężna., zlezie poczta,/
Z tego gąsior, z tego kwoczka,/
Zabłądzi też jałowica,/
Na starostę połowica,/
A czasem się wszytka zejdzie,/
Wszak to na liczbę nie przydzie./
Nie zawżdy też będzie wołał,/
Iżby się kto k'niej przyznał./
Choć i druga niech przybieży,/
Czyście tak w trupiech uleżyw trupiech uleży (daw.) --- od w trupiech uledz (daw. ortografia, dziś: ulec): paść trupem, umrzeć../
I z wołkiem bądź, miły panie,/
Gdy się nam jako dostanie,/
Uźrzysz zasię drugą stronąuźrzysz (...) drugą stroną (daw.) --- dziś: ujrzysz drugą stronę.,/
Aż drugiego sciąży z żoną./
Mamy więźnia gotowego,/
Bo nie wydał czopowegoczopowe (daw.) --- podatek od wyrobu, importu oraz sprzedaży piwa, wódki, miodu i wina; akcyza../
Temuć gotowem płacićgotowem płacić (daw.) --- płacić gotówką.,/
By ogon i rogi stracić./
A tak na każdym urzędzie/
Zawadzać się nierząd wszędzie./
Poborca/
I w owymci nie przemoryprzemór (daw.) --- (wielki, morzący) głód.,/
Który przydzie na pobory:/
Zawżdy sporzejsporzej (daw.) --- szybciej; więcej. do komory,/
Gdzie bywają gęste wory./
Przedsięć błądzą owy łany,/
Chocia stare kwity mamy,/
Ubędzie w regestrze obroku,/
Uciekł młynarz tego roku./
A to nam niechcącniechcąc (daw.) --- dziś: niechcący; mimochodem. przypadło,/
Co teraz nowo przysiadło,/
Bo gdzie pełno, snadniejsnadniej (daw.) --- łatwiej. ulać,/
Na oranym gotowo siać,/
A gdzie zaczną gniazdo grosze,/
To lezie trocha ku trosze./
Mytnik/
A cóż więc dzierżysz o owymcóż (...) dzierżysz o owym (daw.) --- co myślisz o tym.,/
Nie kazić się też surowym,/
Co owo na mycie siedzina mycie siedzi (daw.) --- pobiera myto: podatek za przejazd drogą, mostem itp.,/
Słucha furmanów spowiedzi?/
Chodź sam, bracie, po odprawę,/
A wszak dawno wieszwiesz (daw.) --- tu: znasz. ustawę,/
Co masz od kamienia płacićod kamienia płacić --- opłata za każdy kamień, tj. 32 funty wagi.;/
Warujże cedułyceduła (daw.) --- zapisana kartka; pokwitowanie. stracićwarujże (...) stracić (daw.) --- pilnuj, żeby nie stracić../
Cóż kto wie, co na cedule,/
A co zostanie w szkatule..../
Furman z cedułą precz bieżyprecz bieży (daw.) --- odjeżdża (daleko).,/
A szkatuła w kącie leży;/
Regestr ni widzi, ni słyszy,/
Co chcesz, to tam weń napiszynapiszy (daw.) --- tryb rozkazujący: napisz../
Ano więc w tym błędnym lesie/
Rada się ręka uniesie,/
A kiedy się imie igraćkiedy się imie igrać (daw.) --- kiedy się weźmie za granie.,/
Trudno ją więc zahamować./
A tak więcejci wam strzedzstrzedz (daw.) --- dziś: strzec. trzeba/
Dusze niż nam z tego chleba,/
Który nam snadź nie tak szkodzi,/
Bo dobrowolnie przychodzi./
Ale u was tak i owak,/
Czasem naprostnaprost (daw.) --- prosto. a czasem wspak./
Żupy/
A ów, co wlezie do soli,/
I tegoć głowa nie boli./
Już więc i ten szydłem goli,/
Bowiem ma wszytko po woli./
Bo każda rzecz, co w sól wchodzi,/
Już jej nie leda co szkodzi,/
A stara w ludziochw ludzioch (daw.) --- wśród ludzi. przypowieść,/
Iż więc każą tym słono jeść,/
Co się owo podszpocilipodszpocić (daw.) --- przekręcić, uszkodzić.,/
By się barziej nie skazili./
Iścieć to każdemu zdrowo,/
Pamiętaj, panie, me słowo,/
Bo a co to wadzi duszy,/
Gdy się drobiazgu nakruszy,/
Iż się to miotełką zmiecie,/
Wżdy się co za to wygniecie./
Bo trzeba rozumu użyć,/
Kto dzisia chce co wysłużyć;/
Musisz przez nogę, nieboże,/
Zwłaszcza, gdy kto wręcz nie może./
Ale co ma pleban prosty/
Sejmy/
Ugodzić w ty dworski chłosty;/
Zwłaszcza w kącie doma siedząc,/
Jedno co kęs od bab wiedząc,/
Abo słysząc, gdy ziemianie/
Siedząc narzekają na nie./
Wierę snadź z sejmu naszego/
Nie słychamysłychamy (daw.) --- słyszymy. nic dobrego:/
Już to kielkakielka (daw.) --- dziś: kilka. niedziel bają, /
A w niwczymw niwczym (daw.) --- dziś: w niczym. się nie zgadzają./
Podobno jako i łoniłoni (daw.) --- zeszłego roku./
Każdy na swe skrzydło gonina swe skrzydło gonić (daw.) --- obracać na swoją korzyść.;/
Pewnie pospolitej rzeczy/
Żadny tam nie ma na pieczy./
Boć i owi z pustą głową,/
Posłowie/
Co je rzkomorzkomo (daw.) --- dziś: rzekomo. posły zową,/
Więcej też sobie folgują,/
A to, co jemjem (daw.) --- dziś: im. trzeba, kują./
Bo jedni są, co się boją,/
Drudzy o urzędy stojąo urzędy stoją (daw.) --- zależy im na urzędach.,/
Jako tako pochlebuje,/
Gdy co kto smacznego czuje./
Bo acz to jest wielki urząd,/
Kto chce łatać ten spólny błąd,/
Lecz gdy nie będzie pilności,/
A prawej spólnej miłości,/
Przedsię z oną płochą radą,/
Na chromem do domu jadą./
Drugi też nie dba o sprawę,/
Gdyby rychlejrychlej (daw.) --- szybciej. wziął na strawę./
Ano, panie, wielka to rzecz,/
Kto chce tego prawieprawie (daw.) --- prawdziwie, rzeczywiście, całkiem. ostrzedzostrzedz (daw.) --- dziś: ostrzec.,/
By się ni naczymni naczym (daw.) --- dziś: na niczym. nie mylił,/
Na stronę nic nie uchylił,/
Bo gdy przyda obietnice,/
Zejdzie się więc i na nice./
Ano się koła smarują,/
Jedni czciączcią (daw.) --- czytają., drudzy darują,/
Pewnie naszemu krok zmylić,/
By więc drugiego nachylić./
Dobre pierze, nie zła też gęś,/
A co się upiecze, ukęśukęś (daw.) --- ukąś, ugryź../
Ale, ktobyktoby (...) chciał (daw.) --- dziś popr.: kto by chciał. się chciał obaczyć,/
Trzebabytrzebaby (...) kryć (daw.) --- dziś popr.: trzeba by kryć. tę sieć lepiej kryć,/
Bo snadź wstyd jednego zdradzić,/
Jakoż tu o wszytki radzić./
A tak się, panie, jednajmy,/
Radszejradszej (daw.) --- raczej. sobie pokój dajmy,/
Bo się kocieł z garncem swarzyswarzyć się (daw.) --- dyskutować, rozmawiać; kłócić się.,/
A snadziechmy wszytko szarzy./
Wielkich stanów nie ruszajmy,/
Panowie/
Tym się zdalekazdaleka (daw.) --- dziś popr.: z daleka. kłaniajmy,/
Boć też jedno ten zysk mają,/
Iż się im łając kłaniają./
Bo gdy kogo szczęście wzniesie,/
Źle mu co rzec, ledwo w lesie,/
Gdziebygdzieby (...) siedział (daw.) --- dziś popr.: gdzie by siedział. jedno zając siedział,/
Aby we wsi nie powiedział./
Bo trafić się czasem z wadą,/
Choć drugiego zową radą,/
Ale przed się z tą ułogąułoga (daw.) --- ułomność.,/
Ujdzie, chocia targa nogątargać nogą (daw.) --- kuleć../
A cóż też na tym wygrali,/
Bo świebodęświeboda (daw.) --- swoboda, wolność. za to dali,/
A snadź co dobra myśl płodzi,/
Wszytko wielkim stanom szkodzi./
Bo to trzeba rozumnie kryć,/
Na co mają wszytcy patrzyć,/
Bo każdy różno szacuje,/
Chocia chwaląc pochlebuje./
Mówiąc jeden ku drugiemu:/
,,Bógże pomóż panu temu;/
Iście mu wszytko przystoi,/
Coźkolwie na świecie stroi" ---/
A drugiego tyka łokciem, /
A szepcząc go zowie nokciemnokieć a. nogieć --- choroba końska; przen. nicpoń, gałgan../
Więc nie zawżdyzawżdy (daw.) --- zawsze., gdy gotowo,/
Będzie jadł, choćby mu zdrowo./
Bo niźli więc nastroji/
Tym się na poły przestoi,/
Bo azać więc mało tych spraw,/
Ten za suknią, ten za rękaw,/
Jeden śpiewa, drugi skacze,/
Trzeci idąc łaje, płacze./
A wierę więc wielkie mienie/
Bogacze/
Musi cisnąć i zbawienie./
Bo więc łacniej z tego wyniść/
Kto ma z trochy liczbę czynić;/
Rychlejrychlej (daw.) --- szybciej. się więc uplecie,/
Kto wiele rządzi na świecie./
Ale co mamy, to mamy,/
Gdy tu świata używamy,/
Bo ziemię Bóg ludziom sprawił,/
A nieco sobie zostawił./
A iż do żywota mamy,/
Mało też o wieczność dbamy./
Co zadrzemy, to zadrzemy,/
A wżdy świata zażywiemy./
Ale k' rzeczy przystępując,/
Różno stanów nie szacując,/
Obaczywszy stany wszytki,/
Kogóż dziś mierzą pożytki?/
Wszak się dawno rozumiemy,/
Na jednym wózku jeździmy,/
Wierę mi się tak zda, panie,/
Żechmy wszytko nie Rzymianie;/
Jednoż ci na świecie byli,/
Co prze spólne swe tracili,/
A z jaką też czcią tu byli,/
A snadź wszytek świat rządzili./
Bo się zawżdy wszytko sporzysporzyć się (daw.) --- mnożyć się; por. sporo.,/
Gdzie się sprawiedliwość mnoży./
Z nas każdy, gdzie swój wrzód czuje,/
Zawżdy mu więcej folguje,/
Choć drugiego barziejbarziej (daw.) --- dziś: bardziej. boli,/
Niechaj cirpicirpi (daw.) --- dziś: cierpi. po niewoli.
Wójt
Panie, słysząc aż straszno stać!/
Jakoż prostak nie ma się bać:/
Każdy tu, co jiji (daw.) --- dziś: go, jego. ksiądz liczy,/
Ubogiego kmiecia ćwiczy,/
Ba, leda jakiemleda jaki (daw.) --- byle jaki. zalotemzalot (daw.) --- zachód, korowód.,/
Z tym o ziemię, byby (daw.) --- niby, jakby. z wymiotem./
Acz to nie mej rozum głowy/
Wtrącać się w takie rozmowy,/
Ale łacno mówić z wami,/
Bo się szacujecie sami./
Ksiądz pana wini, pan księdza,/
A nam prostym zewsząd nędza,/
Bo się jednak tym pobracić,/
Wójtowi to piwo płacić,/
Pan się świeczki, dzwonka strzeże,/
A snaćsnać a. snadź (daw.) --- wszakże, przecież. jeszcze więcej wieżewieże (daw.) --- dziś forma D.lp r.ż.: wieży; tu: więzienie.;/
Ksiądz biskupa, biskup Rzyma,/
Wżdy w każdym stanie przyczyna./
Kmieciakmieć (daw.) --- chłop; kmieci a. kmiecy: chłopski. niewola/
Ale nam chudym prostakom/
Zewsząd cirpiećcirpieć (daw.) --- dziś: cierpieć. nieborakom./
Zły dzwonek, a gorsza kłodadzwonek (...) kłoda --- dzwonek: klątwa kościelna; kłoda: więzienie cywilne.,/
Z obu stron niedobra zgoda./
Bo jako Marcin nastanie, /
Snadniesnadnie (daw.) --- łatwo, zgoła. wnet szczkawkaszczkawka (daw.) --- czkawka. przestanie:/
Dajże czynsz, dajże kokoszy/
Zać więc mało tej rozkoszy?/
Dajże sepsep (daw.) --- zsyp; podatek w ziarnie., sery, gęś, jajca,/
Długoś rządził, panie rajca;/
Mniema, żem ten rok panem był:/
To w niwecz, com się narobił./
Dajże jeszcze przedsię owies,/
By też więc skakał jako pies./
Rzadkoć mam z ciebie ten obrok,/
Boć go czekam przez cały rok./
A to w niwecz, com dał winęwina (daw.) --- grzywna, kara pieniężna./
Leda o jaką przyczynę;/
Bo tam snadnie o niezgodę,/
Często baran mąci wodę./
Bo jako się tego ustrzedzustrzedz (daw.) --- dziś: ustrzec.,/
A co sobie ma prostak rzec?/
A zać się on w prawie ćwiczy?/
Snadnie go każdy wyliczy,/
A zawżdy przystawprzystaw (daw.) --- strażnik, przełożony. u niego,/
By u posła tatarskiego./
Urzędnik, wójt, szołtys, pleban,/
Z tych każdy chce być nad nim pan./
Temu daj gęś, temu kokosz,/
Zać więc z nimi mała rozkosz?/
Tłoka/
A przedsię na tłokętłoka (daw.) --- dobrowolna praca przy żniwie z towarzyszeniem muzyki i napitkiem. robić?/
Czasem proszą, czasem chcą bić./
Sprawnie ją nazwali tłoką,/
Bo tam czasem i grzbiet sztukąsztuką --- Tak w pierwodruku zam. ,,stłuką".,/
Więc potym przyda pobory,/
Snadnie, kto zdrów, będzie chory,/
Bo dać by z skóry wyłupić,/
Pobory/
By jedno duszę wykupić./
A nie daszli, wezmą ciążąciąża (daw.) --- kara, fant; wezmą ciążą: wezmą ciążę, wezmą fant a. nałożą karę.,/
Abo cię samego zwiążą:/
By więc i dzieci zastawić,/
Musisz się duszniedusznie (daw.) --- koniecznie. wyprawić./
A jednak przedsię niesporoniesporo (daw.) --- niedużo.,/
Chocia się tak zbiera skoroskoro (daw.) --- szybko.,/
A wie Bóg, gdzie się rozleci,/
By jednojedno (daw.) --- tylko. wylazło z kmieci./
Nie w jednej to będzie męce,/
Biegając przez dziwne ręce./
Poprawi więc kto kołnierza,/
Niźli dojdzie do żołnierza./
I onon (daw.) --- ten. nasz domek odarty,/
Co był we troje podparty,/
Już wżdywżdy (daw.) --- przecież. dziś ma gładsze ściany/
I komin w niemw niem (daw.) --- dziś: w nim. murowany./
Bo co o tym sprawę mają,/
Podobnoć sami mniej dają;/
A poznasz to po rozmowie,/
Kiedy się swarząswarzyć się (daw.) --- dyskutować, rozmawiać; kłócić się. panowie./
Wieręwierę (daw.) --- zaprawdę, a więc. snadźsnadź (daw.) --- przecież. nasze wierdunkiwierdunki (daw.) --- lm od: wiardunk: podatek, czwarta część grzywny./
Idą też czasem na trunki,/
Abowiem w to trudno ukrócić,/
Aby nie miał w ptaki wskoczyćw ptaki wskoczyć (daw.) --- dać się omamić.,/
A zwłaszcza gdy krótko leżą,/
Ty już nigdziej nie zabieżązabieżyć (daw.) --- zajść, dojść../
Ale snadź co nam do tego,/
Niechaj patrzy każdy swegoniechaj patrzy każdy swego (daw.) --- niech każdy pilnuje swoich spraw.;/
Niechaj oni, co chcą, czynią,/
Kiedy ja mam quittacią./
Boć próżno inakinak (daw.) --- inaczej. szacować, /
Wolno piszczkowipiszczek (daw.) --- grający na piszczałce; surmacz. tańcować./
Pan się też wymówi wojną,/
Acz ma wymówkę niestrojnąniestrojny (daw.) --- niewłaściwy, nienależyty.,/
I tam przedsię naszynaszy (daw.) --- dziś: nasi. płużąpłużyć (daw.) --- opływać w dostatki, pozostawać w dobrobycie.,/
Więcej niż pan wojną służą./
Bo mu już naspiżujnaspiżować (daw.) --- zaopatrzyć w żywność. wozy,/
Daj rydlrydl (daw.) --- dziś: rydel., siekierę, powrozy,/
Już idzie jako do żupyżupa --- kopalnia soli a. kruszców.,/
Daj wojennewojenne (daw.) --- podatek na wypadek wojny., syry, krupy,/
Żołnierze/
Tochmytochmy (...) wygrali (daw.) --- to wygraliśmy więc już tu wygrali,/
Żechmy tych krup nasypali,/
Dalichmydalichmy (daw.) --- dziś: daliśmy. też na żołnierze,/
Będzie dalibóg przymierze,/
Jużechmy spłacilijużechmy spłacili (daw.) --- już spłaciliśmy. długi,/
Mamy tam pana i sługi./
Patrzajże jedno po chwili,/
Kto cię potka, ten nachyli./
On żołnierz, nasz sługa głupi,/
Alić swego pana łupi./
Niedługo panował chłopek:/
Wrzeszczy baran, leci snopek,/
A jestlijestli (daw.) --- jeśli. nie pomoże Bóg,/
I jałochniejałochna (daw.) --- młoda krowa, która nie była jeszcze cielna; jałówka, jałowica. wziąć pewno w róg wziąć w róg (daw.) --- utrzeć rogów, upokorzyć../
Zaż to nowina na świecie,/
Iż kto kogo może, gniecie./
Takci się chudzina żywi,/
Kto kogo może, nakrzywi./
Lecz iście mało rozkoszy/
Mają z tej cudzej kokoszy./
Wszak więc ich zapisy znamy,/
Kiedy pokryślają tramytram (daw.) --- belka, deska.;/
Bo więc kiedy sobie radzi/
I nędza im nie zawadzi,/
A jeszcze ją sobie śmieszą,/
Rzkomorzkomo (daw.) --- rzekomo, niby. się nadzieją cieszą./
Mniema, iż już skórę niesie,/
Chocia niedźwiedź będzie w lesie./
Bo przedsię pić musi i jeść/
By na koniec z białego zsieść./
A też się trafi drugiemu/
Miasto lekarstwa chromemu/
Przetręcić do końca nogę,/
By ji dał co rychlej w szkodę./
Bo gdzie nie może być zgoda,/
Lepsza szkodka, niźli szkoda./
Każdy, jako może, łata,/
Wżdy, czym może, tym napłata./
Jednojedno (daw.) --- tylko. nam, wieśnejwieśny (daw.) --- wiejski. chudzinie,/
Nic niesporo wszędy ginie:/
Bo znowu nastanie nędza,/
Dziesięcina/
Kiedy czas przydzie na księdza,/
Gdy chodząc snopki przewraca,/
A co tłuszczejtłuszczej (daw.) --- dziś: tłustszej. kopy maca;/
Wnet masz urzędnika z niego,/
Choć tobie nie trzeba tego./
Natkniećnatknieć (daw.) --- konstrukcja z partykułą -ci (skróconą do -ć); od natknąć: zaznaczyć. wieszkąwieszka --- mała wiecha., kopie w rogu:/
,,Nie mnie to dasz, synku, --- Bogu"./
Acz nie wiem, wieli Bóg o tymwieli Bóg o tym (daw.) --- konstrukcja z partykułą -li: czy Bóg wie o tym.,/
Aż to zrozumiemy potym;/
To wiem, iż żyta nie jada,/
Bo w stodole nierad siada./
Więc ci jeszcze będzie grozić,/
Że mu duszniedusznie (daw.) --- koniecznie; szybko. musisz zwozić;/
Mało jeszcze, iż nań robią,/
Muszą wieźć a w łeb się skrobią:/
Małom się panu nawoził, /
Bo ten jeszcze barziejbarziej (daw.) --- dziś: bardziej. groził./
Owa wszędywszędy (daw.) --- wszędzie. musisz podleźć,/
Bo z obiema źle kaszę jeśćkaszę jeść z kim (daw.) --- mieć z kim do czynienia.
./
Kolendakolenda (daw.) --- dziś: kolęda./
Potym bieży po kolendziekolenda (daw.) --- dziś: kolęda; tu: świadczenia w naturze pobierane przez duchowieństwo katolickie pod koniec roku./
W każdym kącie dzwonić będzie;/
Więc woła Illuminarewoła Illuminare --- Illuminare, illuminare Ierusalem, quia venit lux tua: to słowa wyjęte z proroctwa Izajasza, powtarzające się jako antyfona w modlitwach kościelnych przez całą oktawę Trzech Króli [tj. przez osiem dni po święcie Trzech Króli, przypadającym na 6 stycznia; red. WL]./
A ty chłopku musisz daredare (łac.) --- dawać.,/
Bo dać przedsię, gdzie wziąć, tu wziąć,/
A nie daszlinie daszli (daw.) --- konstrukcja z partykułą -li: jeśli nie dasz., wnet będzie kląć./
Przydzieprzydzie (daw.) --- dziś: przyjdzie. spowiedź, to się jednaj,/
A nie chceszli, coć każe, daj./
Bo więc tam, jako chcą, karzą,/
Na koniec do piekła skażą,/
A tam niespora odprawa,/
Trudno do wyszegowyszego (daw.) --- dziś: wyższego. prawa,/
Bo się tam niedługo radzą,/
Na pirwszy rok wszyćko zdadzą./
A snadź lepiej, co dać, to dać,/
Aby wżdy mógł apellować./
Religia, Korzyść, ObrzędyKto umrze, kto się urodzi,/
Kto ślubiślubić (daw.) --- brać ślub., kto się rozwodzi,/
I cokolwiek kto chce sprawić,/
Musi okrążneokrążne (daw.) --- opłata. postawić,/
I kołaczać nie oświęcą,/
Aż dasz łopatkę cielęcą./
A tak zewsząd prostym gorzegorze (daw.) --- nieszczęście, bieda.,/
Głębokieć łakomstwo morze,/
A gdzie w co nawięcejnawięcej (daw.) --- dziś: najwięcej. płynie,/
Tedy tam narychlejnarychlej (daw.) --- dziś: najrychlej; najszybciej. ginie./
A ze staby się snadź ozwał,/
By już na tym, co ma, przestał;/
By nawięcej już miał wszegowszego (daw.) --- wszystkiego.,/
Znajdzie wżdy co przyległego,/
Znajdzie do sąsiada winęwina (daw.) --- tu: przyczyna.,/
By miał naszerszą dziedzinę./
Poznasz to po jego słowie,/
Bo go wnet nierządnym zowie:/
Młodmłod (daw.) --- młody., mógłby się jeszcze ćwiczyć,/
A mnie tego kęsa życzyć,/
Bo mówią wszytcywszytcy (daw.) --- dziś: wszyscy. sąsiedzi:/
Szkoda go, iż domadoma (daw.) --- w domu. siedzi./
Jaka życznośćżyczność (daw.) --- życzliwość, przychylność. pana mego!/
Snadźby lepiej patrzał swego,/
Aby go pobożnie użył,/
Czego Bogu nie zasłużył./
Bo wszytko najmem dzierżemy,/
Jedno, iż tak nie baczymy./
Wnet wypadaj, kiedyć każą,/
Bo bez pozwu wszytko skażą,/
A zmylisz prokuracyjąprokuracyja (daw.) --- praktyka prawnicza.,/
Gdy cię z dzierżenia wybiją./
Ubogi stan/
A tak ten swój ubogi stan/
Tak rad noszę jako i pan,/
I w tym doczesnym żywocie/
Snadź o mniejszym wiem kłopocie./
Siedzę jako człowiek prawy,/
Nie bodą mię cudze sprawy,/
Acz mię trochę nędza gniecie,/
To też odcierpię na świecie,/
A gdy się każą prowadzić,/
A co mi więc ma zawadzić?/
Mało mi żal z tej pociechy:/
Wylecę jako wróblwróbl (daw.) --- dziś: wróbel. z strzechy./
Bogatego śmierć/
Bogacza więc szczkawkaszczkawka (daw.) --- dziś: czkawka. minie,/
Kiedy go teskno od skrzynie,/
Od onych miłych pieniędzy,/
Co ich snadź nazbierał w nędzy,/
Bo czasembyczasemby (daw.) --- dziś popr. czasem by. się przemorzyć,/
Tedy więc worka dołożyć,/
A snadź więcej sam im służył,/
Niżby ich z rozkoszą użył./
Bogać sobie nie przekłada/
Kiedy więc worka dokłada:/
Chce wieś kupić, dwór zbudować,/
Staw sypać, kościół murować,/
Dziewkę wyda, szaty sprawi,/
A syna na dwór wyprawi./
Ale się barzo obłądziłobłądzić się (daw.) --- mylić się.,/
Mniema, by tak wiecznie rządził./
Snadź podobno sam wyleci,/
Niż rozposażyrozposażyć (daw.) --- wyposażyć. ty dzieci./
A ja, piekielna chudzina,/
Wylecę, byby (daw.) --- tu: niby. dym z komina./
Bo trudniej wozem zatoczyć,/
Aniżli tak pieszo skoczyć;/
A snadniejsnadniej (daw.) --- łatwiej. z gniazda wróblowi,/
Niż skrzydłastemu orłowi./
Tak i ty, panie, mądrze gol,/
Boć każdego gryzie swój mol;/
A nikt nie zwienikt nie zwie (daw.) --- nikt się nie dowie., kiedy piśnie,/
Każdegoć z nas trzewik ciśnie.
Pan
A długoż to, wójcie, ma być?/
Tak masz wszytki sobie za nic:/
Boję się, iż wilka z lasu/
Wyszczekasz na siesie (daw.) --- dziś: się. bez czasu,/
Bo sie starać o niezgodę,/
Obracając na wspak wodę./
Trudnoć wilka owcą uszczwaćuszczwać (daw.) --- poszczuć, zaszczuć (na polowaniu).,/
Motyką słońce zwojować;/
Bo i prawda, gdy nietrafna,/
I ta nie zawżdy miestcamiestce (daw.) --- miejsce. manie zawżdy miestca ma (daw.) --- dziś: nie zawsze ma miejsce../
Kładziesz na słowa pokrywkę,/
Acz w nich masz wolną rozrywkę,/
A na wsze strony dzwonka ruszaszdzwonka ruszać (daw.) --- przypominać rzecz niemiłą.,/
Wszędy na kolbę pokuszaszna kolbę pokuszać (daw.) --- narażać się na kije../
Powiedaszpowiedać (daw.) --- powiadać, mówić. o swej niewoli,/
Wszak słuchając głowa boli./
A co ty masz więcej myślić?/
Zrobiwszy dzień, czynsz zapłacić./
Nie myślisz o żadnej sprawie,/
Ni o wojnie ni o prawie,/
Jako pies na piecu tyjesz,/
Siedząc w karczmie, gębę myjesz,/
Bo pan musi strzedzstrzedz (daw.) --- dziś: strzec. twej krzywdy,/
Aby jej niskądniskąd (daw.) --- dziś: znikąd. nie miał nigdy,/
Ale pana nikt nie strzeże/
I sam nie zwiesam nie zwie (daw.) --- sam się nie dowie., gdzie siesie (daw.) --- dziś: się. zrzeżezrzezać się (daw.) --- ponieść stratę../
Bo dziś u każdego prawa/
Prawo/
Zwłaszcza prostym trudna sprawa,/
Wszytcy więc bywamy krzywi,/
Ledwyledwy (daw.) --- dziś: ledwie. sie chytry pożywi./
Bo dziś nasza sprawiedliwość/
Czyni ludziom wielką chciwość,/
A nie spi na nię bezpiecznie,/
Bo ją iścieiście --- naprawdę, rzeczywiście. stracisz wiecznie./
Bo jeden waży na pokłony,/
Drugi chwyta za zagony,/
A trzeciego ufukają,/
Leda mu co tam zabają,/
Aż mój, co porywał wodząwodzą (daw.) --- forma B.lp: wodzę; uzdę., /
Już nim w uździenicy chodzą./
Wieręć lepiej, miły brachubrach (daw.) --- brat.,/
Jednaj siesie (daw.) --- dziś: się. z tego przestrachu./
Dary/
A drugiemu idą dary,/
Tu więc już tam niemaszniemasz (daw.) --- dziś: nie masz miary./
Bo ty zdawnazdawna (daw.) --- dziś popr.: z dawna. tę moc mają,/
Każdą srogość ukracają,/
Czasem i przysięgi łamią..../
Wiele ich na ten wrzód chramiąchramić (daw.) --- chromać, chorować; wiele ich na ten wrzód chramią: wielu choruje na ten wrzód../
Bo aczby właśnie miało być,/
Wszytko na stronę odłożyć,/
Strach, miłość i powinności,/
A trwać przy sprawiedliwości,/
Jednojedno (daw.) --- tylko. brać Boga przed oczy ---/
A ktoż z tego nie wykroczy?/
Bo dobry zawojekzawojek (daw.) --- nakrycie, zwł. nakrycie głowy. w zimie,/
Kiedy kto weń grzbiet uwinie;/
Nie zawadzi też koniczek,/
Wałaszekwałaszek --- zdrobn. od: wałach; koń wykastrowany (najczęściej roboczy, pociągowy itp.)., inochodniczekinochodniczek (daw.) --- koń stępak.,/
Bo szkoda tej starej dusze,/
Iż siesie (daw.) --- dziś: się. na złej szkapie kłuszekłusze (daw.) --- od: kłusić: biec a. jechać szybko../
Wie, iż źle, czasem sie boi,/
A jednak przedsięprzedsię (daw.) --- przecież. przy swym stoi;/
Bo by nierad, tedy musi,/
A zać go więc jeden kusi./
Prokurator/
Prawnik, KorzyśćBo owy prokuratory/
Ma na się tęgie doktory./
Bo więc owi zwolennicy,/
Gdy siesie (daw.) --- dziś: się. zejdą w kupę wszytcy,/
Nie jednemu zmylą szyki,/
Mówiąc rozliczne językimówiąc rozliczne języki (daw.) --- dziś: mówiąc rozlicznymi językami.,/
A kogo chcą, sucho zmyją,/
Stawiąc tę Babiloniją./
Już wnet gębę wzgórę wznosi,/
Gdy go kto o swą rzecz prosi,/
Tu wnet zdalekazdaleka (daw.) --- dziś popr.: z daleka. załawia,/
Trudnościami siesie (daw.) --- dziś: się. wymawia;/
Aby nie dla twej przyjaźni,/
Zmył by sie na suszy w łaźni;/
Ale ukaż rychlej swą rzecz,/
Boć mi barzo pilno iść precziść precz (daw.) --- iść sobie; odejść../
Więc tu czcieczcie (daw.) --- czyta; od czyść: czytać. a głową chwieje,/
Z onego sie prawa śmieje./
A to, nieboże, na kroku,/
Małoś tu nie stracił roku./
Rozlicznie cie będzie winił:/
Złe masz prawo, źleś uczynił;/
Nie będzieli mej pilności,/
Iście nie ujdziesz trudności;/
Ale gdyby chciał dołożyć,/
Mogłoćby twe prawo ożyć./
Jeszczeć bych ja dziurę nalazł,/
Kędybyś z tej sieci wylazł,/
Trudność prawa/
To sie już ciągniciągni sie (daw.) --- tryb rozkazujący od: ciągnąć się, wysilać się na wydatki. jako lis,/
Daj od minutminuty (daw.) --- wypisy z akt., daj na zapis,/
Daj pamiętnepamiętne (daw.) --- czesne, płaca sędziowska., dajże winęwina (daw.) --- grzywna, kara pieniężna.,/
Leda o jaką przyczynę;/
Targuj, rozłożonoć kramy:/
Pozwy, minuty, membranymembrany (daw.) --- pergaminy, dokumenty../
A niż odprawisz doktora,/
Tedyć ubędzie pół wora./
Zać tam mało krotofile,/
Ni by siesie (daw.) --- dziś: się. nasłuchał mile./
Woźny woła, sędzia zdawa,/
Drugi w wiązanie zeznawa,/
Trzeci cię z boku przytyka, /
Sąsiad sie k'wiosce przymyka,/
Snadź by sie tam nie nasiedział,/
Kto o tym przed tym nie wiedział./
A niżniż (daw.) --- tu: nim, zanim. będzie koniec tego,/
Musisz skakać zajęczego./
Kłusz siekłusz sie (daw.) --- biegnij; od: kłusić: szybko iść, biec. na wiece z powiatu,/
Ćwicz sie, a dziwi siedziwi sie (daw.) --- forma trybu rozkazującego: dziw się; przyglądaj się. światu,/
Potym pociągniesz za dworem,/
Tam więc już miej rozum z worem,/
Bo tam leda o przyczynęleda o przyczynę (daw.) --- z byle przyczyny./
Rozwiążesz grzywnie suprymęsupryma --- część wierzchnia; rozwiązać grzywnie suprymę: wydać całą grzywnę../
Potym cię puszczą do grodu:/
Mniemasz, że już chwała Bogu,/
Jeszcześ nie prawie uleżał,/
Ledwyś tu pół kresu zbieżał,/
Jeszczeć nie koniec przestrachu/
Ciągń sieciągń sie a. ciągni sie (daw.) --- tryb rozkazujący: wydawaj; od: ciągnąć się, wysilać się na wydatki. przedsie, panie Machu:/
I tam ci bótybóty (daw.) --- boty; dziś: buty. podszyją,/
Niż wezmiesz egzekucyjąegzekucyją wziąć (daw.) --- mieć w ręku wyrok sądu; egzekucyją: daw. forma B.lp r.ż../
A snadź co utracisz na to,/
Kupiłby tak wiele za to./
Bo gdy przydzie na jednaniejednanie --- pojednanie, zgoda, ugoda.,/
Przedsięć w onej klobiekloba (daw.) --- języczek u wagi; stanąć w klobie: wyrównać się, pojednać. stanie,/
Ale iż pociechy nie dał,/
Zda mu sie, iż wiele wygrał./
Ano dawno ta pociecha/
Wszytko mu wywlekła z miechamiech --- mieszek, sakiewka na pieniądze../
Czym sie było innym cieszyć,/
Niż upór wieść a nie mieć nic./
Krótka radość a żal długi,/
Może siesie (daw.) --- dziś: się. nakaraćnakarać się (daw.) --- opamiętać się; karać się: brać sobie przestrogę. drugi./
Lepiej sie domadoma (daw.) --- w domu. osędzićosędzić się (daw.) --- zestarzeć; por. sędziwy.,/
Niż w tym głuchym lesie błędzić,/
Bo zaż jedno ten świat rządzi,/
Który za pięć groszy sądzi,/
I owić sie domacają,/
Chocia więc doma siadają./
Lecz, iż to przewaraprzewara (daw.) --- wada; przygana. stara,/
Wiele może pycha szara./
Wojna/
Przydzie wojna, to wiec krępuj,/
Chleb susz, szołdręszołdra (daw.) --- solona szynka., krupy gotuj./
Choć narzekarznarzekarz (daw.) --- dziś: narzekasz., panie wójcie,/
Ale nam przedsie niestocie./
Iście drugi zmyli kroki,/
Kiedy przyda owyowy (daw.) --- te, tamte. rokiroki (daw.) --- termin, kadencja.,/
Co je więc wiciami zową,/
Wierę drugi zwierci głową./
Trudno tam brać do powiatu,/
Ćwicz siesie (daw.) --- dziś: się., włócząc sie po światu./
Ano więc kolasy skrzypią,/
Po drogach sie krupy sypią,/
Ano wszędy za tobą mróz,/
Szkapa ustał, złamał sie wóz,/
Ano więc za szyję kapie,/
Jeść niemaszniemasz (daw.) --- dziś: nie masz. co onej szkapie;/
Panowie wędzonkę ciągną,/
W krupach sie myszy zalęgną,/
Drugi też z kijem wendrujewendruje (daw.) --- dziś: wędruje.,/
Kury po wsiach popisuje,/
Więc toż czasem miastomiasto (daw.) --- zamiast. kurakur --- kogut./
Przepadnie sie na łbie skóra./
Czasem na się ten kij nosi,/
Lepiej ów zwyszyłzwyszyć (daw.) --- przeważyć, wyjść na czymś dobrze., co prosi;/
Bo więc każdemu żal swego,/
Paś na swym, niechajniechać (daw.) --- nie ruszać; por. dziś: poniechać. cudzego./
Trwoga/
Nuż kiedy nastaną trwogi,/
Wnet na łbie urostą rogi,/
Kiedy w bęben zakołacą,/
To więc uzdy, czapki tracą./
Co więc kto może, to chwyta,/
Drugi swego konia pyta;/
Bieży, popluskał sie kaszą,/
Bo go szpetnie z tyłu straszą;/
A niźli przyjdzie do szyku,/
Nachodzi sie drugi w łyku./
Otożeś zyskał, nasz panie!/
To nic, co sie w łeb dostanie./
Szkoda wojenna/
A cóż z tego za pożytek,/
Ukaże to sposób wszytek;/
Snadź tknąwszy wszytki osoby,/
Żadny nie ujdzie bez szkody,/
Bo gdy sie już wszytcy skupią,/
To więc z księdza, kmiecia łupią./
A ktobyktoby mógł (daw.) --- dziś popr.: kto by mógł. mógł oszacować,/
Co samych będzie kosztować,/
A przedsię nic nie wygramy,/
Chocia tam sami bywamy:/
Bo snadź lepsza rządna trocha,/
Niźli wielkość, kiedy płocha./
Ale tknąwszy równo osób,/
Snadźby sie mógł znaleźć sposób,/
Iżby krup wozić nie trzeba,/
A nie męcząc tego chleba./
Lecz sie bawimy na łupiech,/
Wiele nas ulega w trupiechuledz w trupiech (daw.) --- paść trupem; uledz: daw. ortografia, dziś: ulec./
I wyliczać mało trzeba,/
Co tego prożnego chleba./
A snadźbychmy lepszy bylisnadźbychmy lepszy byli (daw.) --- przecież bylibyśmy lepsi.,/
Gdybychmy społuspołu (daw.) --- społem, razem. gonili,/
Nie jedno nie jedno (daw.) --- nie tylko.by zając wypadł,/
Czasembyczasemby (...) nie dojadł (daw.) --- dziś popr.: czasem by nie dojadł. i wilk nie dojadł./
Mychmy chudzi, mało krzywi,/
Ledwechmy swą trochą żywi,/
Przedsię każdy swój kres zbieży,/
Acz tłustszy, w kącie uleży,/
Wyglądając na każdy czas,/
Bronić sie abo łomićłomić (daw.) --- łamać. las./
Bo i to czasem pomoże,/
Podleźć, kto skoczyć nie może,/
A wielki to rozum uciec,/
Gdzie nie równo nogami siec./
Wy, duchowni a panowie,/
Co macie w workach i w głowie,/
Strzeżcie zamków a kościołów,/
By z nich nie było popiołów,/
Bo w nich złota, srebra wiele,/
Nacznacz (daw.) --- na co. ważą nieprzyjaciele./
A do tych złotych kielichów/
Ostrzegajcie z ordyostrzegać z ordy (daw.) --- bronić przed Tatarami. mnichów./
A snadźby więtsza przyczyna/
Dać na to, niźli do Rzyma;/
Bo nic w rozkoszach po złocie,/
Potrzebniejsze nam w kłopocie./
Namci snadniejsnadniej (daw.) --- łatwiej. od swej trochy,/
Gdy zajdą jakie popłochy,/
Nie czekam pewnej nowiny,/
Wylecę, byby (daw.) --- tu: niby. bąk ze trzciny./
A kto ma motyla gonić,/
Woli sie z jastrząbemjastrząbem (daw.) --- dziś: jastrzębiem. łomić./
A snadź snadniej bogacz zginie,/
Bo go więc teskno od skrzynie,/
A snadniej kożdego ptaka/
U gniazda jąć, nieboraka./
Aleć sie w tym mało czują,/
Przedsie nam grzywny smakują./
Tenże dziś błąd, co i łoniłoni (daw.) --- zeszłego roku.,/
Każdy na swe skrzydło gonikażdy na swe skrzydło goni (daw.) --- każdy pilnuje własnej korzyści.,/
A prze nasz własny pożytek/
Ginie pospolity użytek./
Ano snadź lepiej przeboleć,/
Niż krótko stękać a smierć mieć;/
A lepiej, iż palec boli,/
Niż wszystko ciało w niewoli./
DomI mądry, gdy dom buduje,/
Co rychlej końca pilnuje;/
Już piec, komin, stoły, ławy,/
To już więc drobniejsze sprawy,/
Bo gdyby nie było dachu,/
Snadźby pan piec był w przestrachu./
Ja mówię, cobych rad widziałco bych rad widział (daw.) --- co bym chętnie widział.,/
Czynić może, kto będzie chciał,/
Bo snadź, by nalepsze zdanie,/
Przedsię na nim nie przestanie.
Pleban
Wierę, panie, trudno snadź ksiądz/
Tak wiele ma w swym łbie dosiądz,/
A iście plebania głowa/
Prosta na tyty (daw.) --- dziś: te. wasze słowa/
Ale sie tak płotu dzierżąc,/
A nikomu sie nie mierżąc,/
Może, co chce, kto chce mówić,/
Wszak z mej rzeczyrzecz (daw.) --- tu w znaczeniu pierwotnym: mowa. nie będzie nic./
My tak więc od tych słychamy,/
Co je wżdy za mędrsze mamy,/
Iż na każdej ziemskiej sprawie/
Kocha sie każdy w swym prawie./
Świeckim jest ta sprawa dana/
Bronić kmieci i plebana,/
Bo go pan i ksiądz używa,/
A teraz rzadko bogatbogat (daw. forma imiesł.) --- bogaty. bywa./
Kmiotek prosty na robotę/
Wszytkę wydał swą prostotę,/
A to jego wszytka chciwość/
Mieć pokój a sprawiedliwość./
To mu sie działem dostało;/
Nam wszytko inne zostało./
Duchowny stan jest tak sprawionsprawion (daw.) --- dziś: sprawiony.,/
A na ten urząd postawionpostawion (daw.) --- dziś: postawiony.:/
Prosić Boga za świecki stan,/
W którym zależy kmieć i pan./
Więc ksiądz strzeże wiatyka,/
Kmiecia też pilna motyka./
Wam, co was rycerzmi zową,/
Należy mur przebić głową./
Lecz, gdyby tak na to przyszło,/
Tejby głowie na złe wyszło,/
Bo by był łeb w silnej męce,/
Byby (daw.) --- tu: gdyby. mu nie pomogły ręce./
A tak i my, gdychmy różno,/
Snadź zorzemy piasek próżno,/
Choć nas wiele w pługu chodzi,/
Przedsie sie nic nie urodzi,/
A każda rzecz, kiedy różna,/
I słabsza i czasem próżna./
I koła sie snadniejsnadniej (daw.) --- łatwiej. toczą,/
Kiedy wszytcy czterzejczterzej (daw.) --- dziś: czterej. skoczą,/
Ale gdy siodłowysiodłowy (daw.) --- koń lewy w parze koni w zaprzęgu. mdleje, /
I woźnica złej nadzieje:/
Już mu droga nie tak spora,/
Kłuszekłusze (daw.) --- biegnie; od: kłusić: szybko iść, biec. milę do wieczora./
A my snadź prawie na suszy/
Uwiąznęliśmy po uszy,/
A co dalej więcej lgniemy,/
Jeśli społu nie dźwigniemy./
A tak wy, panowie mili,/
Dobrzebyście uczynili,/
Byście prawie w to wkroczyli,/
Boście sie nam przeoczyli:/
Na nas, na kmiecie wołacie,/
A sami sie ochylacieochylać się (daw.) --- uchylać się od czego../
Szukajcie też czasem drogi,/
Aby wżdy wytchnął ubogi,/
Bo i szkapy nie tak wloką,/
Gdy jednojedno (daw.) --- tylko. jednego sieką./
A ciężej przydzie na owy,/
Kiedy ustanie siodłowysiodłowy (daw.) --- koń lewy w parze koni w zaprzęgu../
Ale wy przedsie niedbacie,/
Dawno te dziurę łatacie,/
A niesporo jako gorze,/
Przedsie sie wam zawżdy sporze./
Bo zać to nowa biesiada,/
Jako nastała ta zwada;/
Pan sie o tym z księdzem swarzyswarzyć się (daw.) --- dyskutować, rozmawiać; kłócić się.,/
Wójt przedsie złe piwo warzy,/
A tym zawżdy zamykają:/
Wójt płaci, księdzu nałają./
Chocia czasem nie barzo krzyw,/
Każdy swego strzeże, kto żyw;/
Tknicie sie też jedno sami,/
A ciągnicie się równo z nami,/
A zjednajcie komisyją,/
Rozwieść tę kontrybucyjąrozwieść kontrybucyją (daw.) --- położyć koniec daninom../
Boć jako skoro nastała,/
Tak wnet z wiardunkiemwiardunk (daw.) --- podatek, czwarta część grzywny. ślub brała,/
A nie będzieli rozwodu,/
Doczekacie po nich płodu./
Bo acz sie więc wszytcy znoszą,/
Co ich na ty gody proszą,/
Ale nie wszytkim smakują/
Bo więc nierówno tańcują./
Ksiądz więc z wójtem tam herst wodziherst wodzić (daw.) --- rej wodzić, przewodzić.,/
A też tym nawięcej szkodzi;/
Pan siedzi jako starosta,/
Temu gody, swatkom chłosta./
Ale by tak udziałano,/
Iżby równo nalewano,/
Iście w każdej krotochwili/
Weselszyby goście byli./
I nie tak snadź wielka szkoda,/
Gdzie się trafi spólna zgoda,/
A kiedy pójdziem koleją,/
Rychlejci nam drugą naleją,/
I gospodarzowi mniej wadzi,/
Kiedy sobie goście radzi,/
Ale gdy jeden ulewa,/
Każdy tego nierad miewa.
Wójt
Ja już jedno łbem kołyszę,/
Dziwując sie, co tu słyszę;/
Bo my jednojedno (daw.) --- tylko. przysłuchamy,/
A zdalekazdaleka (daw.) --- dziś popr.: z daleka. zaglądamy,/
Dziwując sie, co sie dzieje, /
A czemu tak świat tępieje./
Prawdę mówisz, miły księże,/
Dobrzeć, gdzie wszytkich dosięże./
Ale cóż mamy temu rzec?/
Trudnoć suche łyka odrzeć./
Rozmyśli sie więc każdy wczas,/
Bo owo zły na nas niemaszniemasz (daw.) --- dziś: nie masz../
Zbytki/
Coż to czyni, jednojedno (daw.) --- tylko. zbytki/
Tyć każą wszytki pożytki,/
Tyć nam wszytkim łupią oczy,/
Bo każdy z miary wykroczy./
Jako tako gdzie wziąć, tu wziąć,/
Wżdy sie jednak przedsie ciągnąć./
Potrawy/
Zaż dziś nie dziwne potrawy,/
Aż wielkim kosztem przyprawy,/
Aż czasem owi, co siedzą,/
Nie zawżdy wiedzą, co jedzą:/
Ano jedna z złotą głową,/
A czart wie, jako je zową./
Żacy więc nam powiadają,/
Co im tam w garnki dawajążacy (...) co im tam w garnki dawają --- daw. zwyczajem było dawanie w garnuszki ubogim żakom szkolnym potraw pozostałych ze stołów pańskich.:/
Jakieś torty trudnonosze,/
Toć dziś barzo tępią grosze,/
A bogacą cudze kramy,/
Pozłocone marcepany,/
Nuż uspaniny, cenadrycenadry a. cynadry --- wnętrzności z ryby; wątróbki; nerki.,/
Pozłocisty baran z fladry./
Ano snadź lepszy, co wrzeszczy/
I mieszek po nim nie trzeszczy,/
Bowiem z niego dwoje żniwodwoje żniwo (daw.) --- podwójne żniwo.:/
Mięso zjeść, skóra za piwo,/
A rogi dać na grzebienie;/
Nie zawżdyć zdrowy jelenie./
Nuż co kosztuje piwnica,/
Zbytek w piciu/
Toć więc boża tajemnica./
A takie picia nastają,/
Co je dziwno przezywają./
Bo nasz szołtysszołtys (daw.) --- dziś: sołtys. ma tam syna,/
Co więc strzeże tego wina,/
A iście kto kogo chce czcićczcić (daw.) --- uczcić, ugościć.,/
Musi sie dziś mieszek pocić./
Ciągni sieciągnąć się (daw.) --- wysilać się na wydatki; ciągni się (tryb rozkazujący) wydawaj., panie Walanty,/
W piniollepiniolle --- piniole; zamorskie wina., w alekantyalekant --- wino hiszpańskie alkońskie (od: Alicante).,/
To słodkie a to korzenne,/
A to ma barwy odmienne,/
Obejrzcież, panowie moi,/
Bóg wiedz, już trzeci rok stoi./
To więc we wsze kąty leją,/
A drudzy sie spiwszy śmieją,/
Podstoli, kuchmistrz, podczaszy,/
Każdy swój garniec wystraszy./
Bo drzy łyka, póki sie drą,/
A co wiedzieć, kiedy pomrą./
A teraz wżdy, póki żniwo,/
Już więc zadziera co żywo,/
A czasem drudzy nie znają,/
Czego im więc nalewają:/
Ipokras abo trywijał,/
Co on dba, gdy szyję nalał./
Bo co panom nalewają,/
K'temu sie więc wszytcy mają./
A ty insze picia proste/
Mają to za drobne chłosty,/
Muszkatellę, małmazyjąmałmazyja --- małmazja; wino greckie (z Krety).,/
To już więc tą pijał liją?/
Więc mu nazajutrz smakuje, /
A gdzie darmo pić nie czuje./
Nie lzanie lza (daw.) --- nie trzeba, nie należy, nie wolno. jednojedno (daw.) --- tylko. z wami płacić,/
Przydzie sie z mieszkiem pobracić./
Więc sie tu, jako lis ciągnie,/
A z tego sie szpital lągnielągnie (daw.) --- dziś: lęgnie../
Ano czasem, bracia naszynaszy (daw.) --- dziś: nasi.,/
Lepiejby przestać na kaszy,/
Niż sie w wielkie koszty wdawać,/
A na wioskach dług zeznawać./
Bo pomnipomni (daw.) --- tryb rozkazujący: pomnij; pamiętaj, wspomnij. na to, nieboże,/
Miernie długo trwa/
Iż miernemierne (daw.) --- umiarkowane. dłużej trwać może,/
A żadnemu nie przystoi/
Cokolwiek nad swój stan stroi./
Snadź przystojniej po staremu/
Folgować stanowi swemu,/
A wedle starych kwitacyjkwitacyja (daw.) --- kwit./
Kto nie ma zaczzacz (daw.) --- za co., ten piwo pij,/
Bo barzobarzo (daw.) --- bardzo. z owego wina/
Zamnoży sie więc chudzinachudzina (daw.) --- biedak../
Wszakeś Polak, dzierż sie swego/
Seropuserop (daw.) --- syrop. przyrodzonegoserop przyrodzony --- tu: piwo.,/
I na tym sie, co uwarzysz,/
Natańcujesz i naswarzyszswarzyć się (daw.) --- dyskutować, rozmawiać; kłócić się; naswarzyć się: nagadać się.,/
A niechajniechać (daw.) --- nie ruszać; zaniechać, porzucić, zostawić. tego kramnegokramny (daw.) --- pochodzący z kramu; kupny.,/
Boć sie skazi płećpłeć (daw.) --- cera. od niego./
A snadź jakoż to powstało,/
Dziwniejszych wrzodów nastało?/
Przygody pijanych/
Zać mała o tym praktyka:/
Podagra, fluksfluks (daw.) --- stan zapalny; reumatyzm., scyatykascyatyka (daw.) --- scjatyka; ischias, rwa kulszowa.,/
A niemała w ludziechw ludziech (daw.) --- dziś: w ludziach. dziura,/
Jako nastała pleurapleura --- zapalenie opłucnej../
Cóż to czyni, jednojedno (daw.) --- tylko. zbytek/
Ukaże to sposób wszytekwszytek (daw.) --- wszystek; każdy.:/
Pić gorąco, korzenno jeść,/
Musi drugi przez czasu sieśćsieść (daw.) --- siąść../
Bo nie pomoże piguła,/
Kiedy w bok kole rywułarywuła --- przednie wino reńskie../
Doktor stojąc w możderzmożderz (daw.) --- dziś: moździerz. tłuczedoktor stojąc w możderz tłucze --- daw. lekarz posiadał również umiejętności aptekarskie i przyrządzał sam lekarstwa.,/
Pan stracił od zamku klucze,/
Więc mu leje w gardło serop,/
A on zdycha opiły chłop:/
Wygrał, iż był na biesiedzie,/
Zsiadł z konia, na deszczcena deszczce (daw.) --- na deseczce. jedzie./
Każdy to sowitosowito (daw.) --- sowicie; obficie. płaci,/
Zdrowie i pieniądze traci./
A to wszytko zbytki mnożą,/
Nie jednego tyty (daw.) --- te, one. w grób włożą./
Gracze/
Nuż jakie dziś gry nastały,/
Z których ginie koszt niemały./
Dziwne fluksyfluks --- tu: karty jednego koloru ułożone kolejno; strit., turmyturma --- tu: rodzaj gry., ruszerusz --- tu: rodzaj gry.,/
Aż drugi na stole kłuszekłusze (daw.) --- biegnie, kłusuje; od: kłusić: szybko iść, biec.,/
Bo sie więc już nie rozmyśla,/
Póki stołu stawapóki stołu stawa (daw.) --- póki starczy stołu., kryśla,/
Bo musi przybrać na nowe,/
Dał teraz schować gotowe./
Klenotki sie pocierają;/
I ci tracą, co nie grają,/
Bo więc kiedy sie rozprawią,/
Iż już jednego odprawią ---/
Siedzi, podjął rękę, śpiewa,/
Ciągnie sieciągnie sie (daw.) --- tu: przeciąga się., rzkomo poziewa,/
Ale bodaj mu tak psia mać,/
Jakoć mu sie wtenczas chce spać./
Ciągnie za palec drugiego,/
Aby mógł zwlec sygnet z niego,/
Barzoby rad temu sprostał, /
By mu jako stryjem został./
A cóż z tego potym rościeroście (daw.) --- rośnie.?/
Każdy sie domyśli prościeproście (daw.) --- prosto, z łatwością.:/
Fałsze, przymówki, niezgoda,/
Krótka radość, długa szkoda./
Bo ślubi wrócić w godzinie,/
Więc ledwyledwy (daw.) --- ledwo. w rok, czasem zginie,/
Bo acz wygra, wżdy niesporo,/
Gra nie czyni pożytku/
Wnet sie to rozlecisie to rozleci (daw.) --- rozejdzie się, wyda się. skoroskoro (daw.) --- szybko.,/
Bo sie wnet zbieży, co żywo,/
Daj od kart, dajże na piwo,/
Daj za świece, daj piszczkowipiszczek (daw.) --- grajek; grający na piszczałce, surmacz.,/
Każdy, kto może, ułowi./
Prawie to na nie bicz boży,/
Nie jednego z pychy złoży./
A snadź tknąwszy różno wszego/
Mało rozkosz z zysku tego./
Jakoby złe piwo warzył,/
Bowiem sie cały dzień swarzyłswarzyć się (daw.) --- dyskutować, rozmawiać; kłócić się../
A to k'temu ma na pomoc,/
Iż to już nie spał drugą noc./
Idzie, zbladł, spuchły mu oczy,/
Jako pijany sie toczy.../
Nadobny to zysk, mój panie,/
Gdy każdy na swym przestanie,/
Ani komu nie bywa krzyw,/
Kiedy kto swym poczciwie żyw./
A tak giniecie, panowie,/
Tracąc razem koszt i zdrowie./
Bo więc i rozum zabłądzi,/
Gdy kogo dobra myśl rządzi./
Myślictwo/
Abo też myślictwo owo,/
I toć nie każdemu zdrowo:/
A snadź kto sie w nie prawieprawie (daw.) --- prawdziwie, całkiem. wda,/
Już wszytkiego za nic nie ma,/
Już wyprzągaj naręczniegonaręczniego (daw.) --- dziś: naręcznego; naręczni: w zaprzęgu koń po prawej stronie.,/
By napilniejnapilniej (daw.) --- dziś: najpilniej. trzeba tego,/
Bo owo gniady leniwy,/
A siwy barzo sadniwysadniwy (daw.) --- o koniu: mający rany przetarte w skórze przez uprząż../
Trąb co rychlej a psy zwierajzwierać psy (daw.) --- wiązać psy na smyczy.,/
Zwołaj czeladź, konie siodłaj,/
Bo teraz dobra pogoda,/
Iście jej zamieszkaćzamieszkać (daw.) --- zapomnieć, zaniechać, opuścić (por. omieszkać); tu: zmarnować. szkoda./
Więc gniją na polu kopy,/
A pan w lesie wrzeszczy z chłopy,/
Ze psy sie po polu goniZe psy sie (...) goni (daw.) --- goni się z psami.,/
Żyto, owies, wszytko łomiłomić (daw.) --- łamać../
Był tu pożarpożar --- tu: nazwa psa gończego., owo lezie,/
A szachszach --- nazwa psa gończego. już wisi na brzeziena brzezie --- dziś: na brzozie.,/
Barzoć mu sie więc chce łowić,/
A on już trzy dni nie jadł nic./
I myśliwiec słabo trąbi,/
Zać go jedna nędza gnąbi:/
Mróz ciśnie, w brzuchu przemiera,/
Wlazwszy w kierzkierz (daw.) --- krzak. więc tarnkitarnki (daw.) --- owoce tarniny a. ogólnie: jagody. zbiera,/
Czapkę straci, suknie zdrapie,/
Oba boki odrze szkapie,/
Czasem go przed sobą pędzi,/
Kiedy mu dobrze przynędzi./
Radby gdzie dopadłradby (...) dopadł (daw.) --- dziś popr.: rad by dopadł. gorąca,/
Wolałby piec niż zająca./
A pan został, proso łomi,/
Więc sie tu z chróścielemchróściel --- daw. ortografia, dziś popr. chruściel: ptak z rodziny żurawiowatych, zamieszkujący błota, zarośla nadwodne i stepy a. niewielki ptak łąkowy; derkacz. goni./
Padła szachu, padła strusiestrusia --- nazwa psa gończego.,/
Wieręć mu być tu w tyra prosie./
Ugoniwszy z szkapy zskoczy, /
To dopierko znowu tłoczy./
Więc gwiżdże a na brzuch leży,/
A szkapa do domu bieży;/
Uzdę straci, siodło stłucze,/
Sam sie milę pieszkipieszki (daw.) --- na piechotę. tłucze./
A dobrze tak, ma dubieladubiel --- ryba podobna do karasia.,/
Stanie mu więc za chróścielachróściel --- daw. ortografia, dziś popr. chruściel: ptak z rodziny żurawiowatych, zamieszkujący błota, zarośla nadwodne i stepy a. niewielki ptak łąkowy; derkacz.,/
Więc rzepy miasto przepiórek/
Narwie w wacekwacek (daw.) --- mieszek, worek. i w kapturek./
Jednak też to nie złe pole,/
Gdy jej niemaszniemasz (daw.) --- dziś popr.: nie masz. doma w dole./
Bo więc każdy, kto się w to wdakto się w to wda (daw.) --- kto się w to zaangażuje.,/
Snadź o żadną już rzecz nie dba,/
O tymże cały dzień mówi,/
Jako Pożar z KruczkiemPożar z Kruczkiem --- nazwy psów gończych. łowi./
Wnetem ja, Matuszu, tuszyłtuszyć (daw.) --- mieć nadzieję.,/
Gdy go skoro za las ruszył,/
Iże nam trudno miał uciec,/
Bo mój NieproszNieprosz --- nazwa psa gończego. stoi za sieć./
To już na to do dnia pije,/
Wyga sie skrobie a wyje./
Nabierz mąki, niemaszniemasz (daw.) --- dziś popr.: nie masz. tłuczy,/
A do połcia kłotkę stłuczy,/
Bo iście to zasłużyli,/
Aż do południa gonili./
Więc jako połcia nie stanie,/
Jédzże chudy groch, nasz panie,/
A i kapusta będzie wczas,/
Uciekł zając głęboko w las./
A czasem, choć ji uszczuje,/
Przedsię nie wielenie wiele (daw.) --- dziś: niewiele. zyskuje;/
Bo sie trzeba w gębę sparzyć,/
Kto jiji (daw.) --- dziś: go, jego. chce dobrze uwarzyć./
Nie oprawiszoprawić (daw.) --- przyprawić. tam nic z chrzanem,/
Musisz sie pobratać z kramem./
Ano snadź jestliśjestliś (daw.) --- jeśliś; jeśli jesteś. równy pan,/
Wierę też niezły z octem chrzan,/
A snadź z nim weselszy będziesz,/
Niż gdy z pieprzem z wioski siędziesz./
Bo kto piernopierno (daw.) --- pieprzno. jada, chce pić,/
A piwo więc stoi za nic,/
Bo kramne za kramnym chodzi,/
A oboje przedsię szkodzi./
Koszt około białych głów/
Nuż więc owe białe głowy,/
I toć nie z pożytkiem łowy;/
Tam nic nie oprawisz wackiem,/
Szofać Grzegorzowi z Maćkiem./
Bo więc ów slężakslężak (daw.) --- ślężak; gatunek sukni. z forbotem,/
Lisztewka, bryżyk ze złotem,/
Nuż kaplerzykkaplerzyk (daw.) --- kołnierz, naszyjnik. z obojczykiemobojczyk (daw.) --- ozdobny kołnierz.,/
Teperelleteperella --- kołnierz marszczony. z gorgulikiemgorgulik --- ozdoba przy kołnierzu kobiecym.,/
Iścieć skarbu nie umnoży,/
Niźliniźli (daw.) --- zanim; jeśli. to na szyję włoży./
Nasze to niewiasty znają,/
Co więc w tych dworzech bywają,/
A mówią, iż gęste cewkicewka (daw.) --- szpulka do zwijania nici; tu przen.: nici./
Wychodzą na ty listewkilistewka (daw.) --- taśma, ozdobne obramowanie, obszywka.,/
Często sie kłusze półkopek,/
Aż musi wleśćwleść (daw.) --- dziś: wleźć. w regestrregestr (daw.) --- rachunek; wleść w regestr: popaść w długi. chłopek./
A o tymże wszytka rada,/
Rozmowa białych głów/
Gdzie sie zejdzie ich biesiada:/
Ukaż ten kołnierzyk, siostro,/
Bo nań trzeba patrzyć ostro,/
Bo w nim wzorek barzo drobny,/
Ale wżdy przedsie nadobny./
Bych miała wzorek gotowy, /
Spatrzałabych na czeplowy,/
Choćby więcej złota weszło,/
Bobyboby --- dziś popr.: bo by (z czasownikiem). miemie --- daw. mię; dziś: mnie. jednak szyć tesznoteszno (daw.) --- tęskno; nieprzyjemnie../
I węgierskim szyciem snadnie,/
Mógłby to uszyć nieżadnienieżadnie (daw.) --- jakoś.,/
Aleby snadź cudniejszy był,/
Gdyby na nim perły sadził./
Nuż ty, mój namilejszy panie,/
Dajże co narychlej na nie,/
A wszak jestli co zostanie,/
Wam sie kołnierzyk dostanie./
Jednak chodzę, by łoktuszkałoktuszka (daw.) --- kobieta owinięta w łoktusę tj. w płachtę.,/
Ni perełki ni łańcuszka;/
A jako dzisiadzisia (daw.) --- dziś: dzisiaj. upstrzony/
U uboższych mężów żony,/
A ja i w święto w żałobie, ---/
Nie mnieć to sromotasromota (daw.) --- wstyd, hańba., tobie./
Jarmark/
Więc sie na jarmark oboje/
Wloką na tyty (daw.) --- dziś: te. miłe stroje,/
A tego snadź zabaczylizabaczyć (daw.) --- zapomnieć.,/
Iż nie wielenie wiele (daw.) --- dziś: niewiele. naliczyli./
Ano to niecudny wzorek,/
Kiedy w skrzyni próżny worek,/
Ale co wadzi skosztować,/
Owa nam będą borgowaćborgować (daw.) --- dawać na borg, tj. na rachunek../
Więc sie włóczą między kramy,/
Poszargają stare bramy,/
A niemaszniemasz (daw.) --- dziś popr.: nie masz. zaczzacz (daw.) --- za co. kupić nowych,/
Bo więc trudno bez gotowych./
A kramarki, co jeje (daw.) --- ich. znają,/
Więc im bryżebryż (daw.) --- haft wypukły. wywieszają,/
A jestli co na borg dadzą,/
Przedsie sie na tym nie zdradzą,/
Bo da drożej połowicą,/
Pani płaci jałowicą,/
Abo siemieniemsiemię (daw.) --- nasiono; ziarno zboża. z nabiałem,/
A przedsie nierównym działem./
Bo jednak, czymkolwiek płaci,/
Drugą połowicę traci./
A gdy sie domek wyniszczy,/
Tedy ty, panie, w garść piszczypiszczy (daw.) --- tryb rozkazujący, dziś: piszcz.,/
Bo, acz nierówno, ciągni sieciągni sie (daw.) --- tryb rozkazujący od ciągnąć się: wysilać się na wydatki.,/
Boć być w jamie, panie lisie./
A tak, panie, ta utrata/
Zniszczyła świat po tyty (daw.) --- dziś: te. lata,/
Wiele zacnych domów zeszło,/
I drugich więc bywa tesznoteszno (daw.) --- nieprzyjemnie; tęskno../
Kiedy przydą owy godygody (daw.) --- wesele; święto./
Niejedny tam więc przygody:/
Jedni z wiosek postępują,/
Drudzy płatówpłat (daw.) --- opłata, podatek. przypisują,/
A ono, co nakupili,/
Dawno drudzy zastawili./
A prędko ta pycha minie,/
Gdy razem brambram (daw.) --- listwa u szaty (obramowanie), galon. z wioską zginie./
My chudzina przedsie w męce,/
Tłukąc sie przez cudze ręce,/
Bo każdy folgując sobie,/
Wszystko chce zwysićzwysić (daw.) --- zyskać, wygrać. na tobie./
A tak, dziwno sie swiat toczy,/
Krzywe ma fortuna oczy,/
Choć nic tego nie baczymy,/
Acz złe, wżdy sobie tuszymy./
Ale by sie każdy uznał,/
A nad stan sie nie wyciągałwyciągać się (daw.) --- wysilać się na koszty.,/
Wieręby snadź własniej było,/
Każdemuby mniej szkodziło./
Jestli baczysz, żeś chudzina,/
Pij piwo, a niechajniechaj (daw.) --- nie ruszać; zaniechać, porzucić. wina;/
Nie czyń sie pawempawem (daw.) --- dziś: pawiem., jestliś kur,/
Niemaszliniemaszli (daw.) --- dziś popr.: nie maszli; konstrukcja z partykułą -li: jeśli nie masz. sukniejsukniej (daw.) --- dziś: sukni., wdziej kaptur./
Bo to już nastało dzisia,/
Leda na kim szuba lisia,/
A też lepaklepak (daw.) --- atoli, przeciwnie. drugi wisi,/
Zawiódł go zawojek lisi./
Ale bychmy poniechaliponiechać (daw.) --- porzucić, zostawić.,/
A na równym przestawali,/
Znaczniejszeby domy były,/
Wszegoby sie napełniływszegoby sie napełniły (daw.) --- dziś: napełniłyby się wszystkim../
A stąd on dostatek roście,/
Czymby uczcić ony goście,/
Którzy ten obyczaj wnoszą:/
Jadą, chocia ich nie proszą,/
I pan ich czasem nie czeka,/
Co nadalej precz ucieka./
Niedba, by mu odeczciliodeczcić (daw.) --- oddać cześć, ugościć wzajemnie.,/
By go jedno w las puścili./
Ale snadź nie wytrwa głowa,/
Zwłaszcza prosta na ty słowa./
Nasza rzecz, prostych, paciorki,/
A wy przedsię szyjcie wzorki.
Pan
Wójcie, głębokoś snadź zabrnął,/
Patrzaj, by sie nie ochynąłochynąć się (daw.) --- popaść w niebezpieczeństwo../
Barzoś na szrot puścił mowęna szrot puścić mowę (daw.) --- rozpuścić język.,/
Radzęć, chowaj ciepło głowę,/
A wszędy ruszaszruszać (daw.) --- dotykać (niemile), urażać. zuchwałych,/
A k'temu stanów niemałych:/
Graczów, myśliwców, pijanic,/
Wszytki sobie tu masz za nic,/
Utratniki, białe głowy/
Ruszasz zuchwałemi słowy./
Byś wiedział, że z tych każdy stan,/
Zda sie sobie być wielki pan,/
Wszytko sobie lekce waży,/
Ni zwiesz, gdzie cie który zgładzi./
Ale snadź, mówiąc ku prawdzie,/
Wielkieć zbytki wszędy najdzienajść (daw.) --- znaleźć.,/
Które dziś stroją bogacze,/
Bo tłusty, jako chce, skacze./
Owym to więc chudym wadzi/
I zskapiejązskapieć (daw.) --- znikczemnieć, podupaść. z tego radzi./
A iście rzadki z tej drogi,/
Aby nie zepsiałzepsieć (daw.) --- spodleć, podupaść. na nogi,/
Bo sie trafi taka wyteczwytecz (daw.) --- choroba nożna koni, psów itp.,/
Iż sie więc obróci w niwecz./
Ale, by miał wiecznie chramaćchramać (daw.) --- chromać; chorować.,/
Trudno przyrodzenieprzyrodzenie (daw.) --- natura; cechy wrodzone. złamać./
Przedsie (sie) z tłustemi równać,/
Jako w targu taniej nie dać./
Szaty/
Zać sie dziś nie pstrzą sajanysajan (łac. sagum) --- suknia żołnierska.,/
Chocia ich drudzy nie znamy,/
Abo owy stradyotkistradyotka (daw.) --- krótka szata jeźdźców./
Toć dziś barzo dębiądębić (daw.) --- uciskać, naciskać. kmiotki./
Drugi więc swą wioskę mija,/
Rozwiodła go z nią delijadelija (daw.) --- delia, w daw. stroju szlachty pol. szata wierzchnia, opończa../
Ów wżdywżdy (daw.) --- przecież, wszak. onon (daw.) --- dziś: ten. nasz dawny jarmark,/
Snadź wżdy nie tak krzyw nieborak./
Ale tam rzadko bywa pan,/
Gdzie rządzi czuhaczuha (daw.) --- szuba, długa suknia podszyta futrem., dołomandołoman (daw.) --- kurtka wierzchnia, węgierska, dołman../
Drugiej aby nie poznali, /
Więc ją rajtarką przezwali./
Ano to stara przewarka,/
Rad bywa smardsmard (daw.) --- nicpoń, urwis., gdzie rajtarkarajtarka (daw.) --- trzęsienie febryczne../
Aż już i drugich nie znają/
Jako je więc przezywają./
Czasem drudzy krawca proszą:/
,,Uczyń mi, jako dziś noszą"./
A czemu nie jako wczora,/
Zaż to iny rok z wieczora?/
Więc do każdej inna sprawa,/
Inakszyinakszy (daw.) --- inny, odmienny. krok i postawa,/
Bo w szyrokiejszyroki (daw.) --- dziś: szeroki. też szerzej krocz,/
Strząsaj głową, czasem poskocz,/
W węszejwęszej (daw.) --- dziś: węższej. sie trzeba przygarbić,/
Drobniej stępać, kuczmękuczma (daw.) --- rodzaj czapki. skrzywić,/
Niewysoko wznosić nogi,/
Aby brząkały ostrogi,/
Wąs pomuskać a czołem bić,/
A to wszytko stoi za nic./
Gamracigamrat (daw.) --- pieczeniarz: człowiek nawykły żywić się cudzym kosztem, lubiący wygodnie żyć z cudzej pracy; darmozjad./
Więc tu ze wsi do wsi jadą/
I przezwali to biesiadą:/
Anoby lepiej zwać nędzą,/
Bo sobie szkapy wywędzą./
A zać ich więc mała rota,/
Stoi całą noc u płota,/
Rano pan woła gorzałki,/
W stajni nie słychać opałki:/
,,Wywiedź konie, czas nam jechać"./
Ale wżdy źle nie pożegnać,/
Więc sie rzkomo porywają/
Ano ich nic nie wciągają./
Chodząc sie po izbie kłóci,/
Trzykroć sie ode drzwi wróci,/
A drugi sie rozniemożerozniemóc się --- (daw. pisownia: rozniemódz się) rozchorować się; por. niemoc: choroba.;/
Cóż ci sie stało, nieboże?/
Trzebabytrzebaby (daw.) --- dziś popr.: trzeba by. różanej wódki/
Wypędzić mu ze łba kotki./
Więc sie chodząc za bok chwyta,/
Jestlijestli (daw.) --- jeśli, czy. co pozdnopozdno (daw.) --- dziś: późno. jadł, pyta./
Anoby jednojedno (daw.) --- tylko. co dano,/
Jadłby przedsię, chocia rano,/
Więc pod rękę upatruje,/
Jestli go panna żałuje./
Ale snadź by mi przyboleć,/
Przedsię za jej zdrowie wypić./
To się czasem na czczo spiją,/
Łby sobie piwem pomyją,/
Kampustemkampust (daw.) --- maślanka, kwaśne mleko. sie popluskają,/
A ostatek podrapają./
Czeladź woła: ,,Już czas wsiadać;/
Boć nam nic nie dadzą śniadaćśniadać (daw.) --- jeść śniadanie.!/
Koń stoi, podgina nogi,/
Choć ma na łbie z pierza rogi,/
A na szyi wisi dzwonek,/
W tyle czyrwony ogonek./
Więc wsiadszy nań chce, by skakał,/
On, by umiał, snadźby płakał,/
Bo to już nie jadł drugą noc,/
Zginęły mu skoki i moc./
Więc sie tak włócząc, nie służą,/
A gdzie mogą, tu się dłużą./
A tak schodzą bracia naszynaszy (daw.) --- dziś: nasi.,/
Nie jeden się więc przestraszy;/
Bo kiedy już nie będzie nic,/
Dopieroby chciał rządnymrządny (daw.) --- porządny, oszczędny, gospodarny. być./
Ano było snadź lepiej wczas,/
Dworzanie/
Niż teraz, gdy na czym niemaszniemasz (daw.) --- dziś popr.: nie masz../
Aleć i w owych przemoryprzemor (daw.) --- wielki głód; głód morzący (doprowadzający do śmierci).,/
Co sie cisną miedzymiedzy (daw.) --- dziś: między. dwory,/
Bo barzo mieszekmieszek --- sakiewka na pieniądze. niesporyniespory (daw.) --- nieduży.,/
Ciągnąć sięciągnąć się (daw.) --- wysilać się na wydatki. na owyowy (daw.) --- dziś: owe. wzory,/
A barzobarzo (daw.) --- dziś: bardzo. nam tępią dziatki/
Owy haftowane kwiatki,/
Więc rzezanerzezane (daw.) --- wycinane. nogawiczki/
Więc aksamitne trzewiczki,/
Więc tu chodzi jako kurekkurek --- kogucik.,/
Natknąłnatknąć --- tu: zatknąć. za bieretekbieretek (daw.) --- berecik; beret, biret; nakrycie głowy aksamitne, zwykle
okrągłe. piórekpiórek (daw.) --- dziś: piórko.,/
Więc czapka mało nie wzleci,/
Ale mieszek barzo śnieciśniecić (daw.) --- być pustym, zepsutym; por. śnieć zepsuty, pusty kłos zboża../
Ten przedsie przez pióro goni,/
Jakoż sie obłamał łoniłoni (daw.) --- zeszłego roku.,/
A trudno jiji (daw.) --- dziś: go. naszychtowaćnaszychtować (daw.) --- nastawić, naprawić.,/
Kiedy niemaszniemasz (daw.) --- dziś popr.: nie masz. co weń schować./
Bo to złe nastało na nas,/
Ten aksamit i ten hatłashatłas (daw.) --- atłas../
Już dziś sukno stoi za nic,/
Mówią, iż w nim ciężko chodzić./
Lecz snadź więc ciężej, mój panie,/
Gdy i tego nie dostanie,/
A zszywa drugi onyony (daw.) --- dziś: te. płaty,/
Co leda naczleda nacz (daw.) --- na byle co. podarł szaty,/
Na kuglarstwa, na maszkary,/
Czyniąc Cygany, Tatary./
Radby potym, by mógł, sprostałradby (...) sprostał (daw.) --- dziś: rad by sprostał; chętnie by sprostał.,/
By prawym Polakiem został./
Trudno więc odmieniać twarzy,/
Gdy kto już w swym garnku warzy./
Kupcy/
Więc i owi z niszychniszych (daw.) --- dziś: niższych. stanów,/
Choć nie mają płatówpłat (daw.) --- opłata, podatek. z łanów,/
Uprzejmie sie na to sadzą,/
Nikomu naprzód nie dadzą./
Ale ty nie patrz na tego,/
Ten snadnie zwetuje swego;/
Ten jeszcze, co stracił łoniłoni (daw.) --- zeszłego roku.,/
Wszystko na tobie ugoni/
Jedno funtem, drugie łokciem,/
Trudna sprawa z chytrym nokciemnokieć --- choroba nożna koni i bydła; tu: nicpoń../
Bo by też nie miał domierzyć,/
Musisz brać, kiedyć chce wierzyć./
Też ten nie myśli o wojnie,/
Zejdzieć mu się rzeżącrzezać (daw.) --- wykrawać. strojnie,/
Ale ty wżdy dla przestrachu,/
Radzęć, myśl czasem o płachupłach (daw.) --- blacha na piersi; obrona../
Bo gdy nastaną kłopoty,/
Snadź więc omierznąomierznąć (daw.) --- zbrzydnąć. forbotyforboty (daw.) --- koronka../
Radbyśradbyś (...) miał (daw.) --- dziś popr.: rad być miał. wtenczas smukierzasmukierz (daw.) --- przyozdabiający suknie. miał,/
Co by żelazem haftował,/
Bo cudny wzór na kabatkabat (daw.) --- płaszcz. płach/
I brzucha więc wżdy nie tak strach./
Ale snadź to próżne rzeczy/
Różne stany mieć na pieczy,/
Bo każdemu według sprawy/
Różno smakują potrawy,/
A drugi czasem o głodzie/
Bywa więc mędrszy po szkodzie./
Jakożkolwiek w ludziechw ludziech (daw.) --- dziś: w ludziach, u ludzi. sprawa,/
Wszem smakuje ta potrawa,/
Każdy by swym sprawam swym sprawam (daw.) --- dziś: swym sprawom. sprostał,/
Pokój/
By jedno w pokoju został./
Bo to pierwszy klenot boży,/
Z którego sie zgoda mnoży,/
A co z tego roście potym, /
Mało trzeba mówić o tym./
Ale zgoda bez miłości,/
A miłość bez sprawiedliwości/
Trudno sie snadź ma umnożyć,/
Nie chcemyli niżej złożyć./
Abowiem snadź w każdym stanie/
Wszędy dziś dobra myśl tanie./
Każdemu sie chce przewodzić,/
Chocia drugi stoi za nic./
Ale by tak udziałano,/
Żeby mierniej nalewano,/
By możny baczyłbaczyć --- uważać, zważać na coś a. kogoś. chudegochudy (daw.) --- tu: biedak.,/
Wszytkoby udziałał z niego./
Ale gdy co poniewoli/
Przydzie czynić, głowa boli./
Bo i ręka bielsza bywa,/
Gdy jedna drugą umywa:/
A takież z (s)pólnej miłości/
Wszytko sie snadniesnadnie (daw.) --- łatwo. urościurości (daw.) --- urośnie../
I ludzieby sie szerzyli/
Snadź, kędy pierwej nie byli,/
W których i Bóg kładł swą rozkosz,/
I dziś, gdzie są, snadź gęstszy grosz./
Bo wżdy snadniej z osiadłego/
Bronić sie, gdy trzeba tego,/
Niż gdy w polu zajęczegozajęczego skakać (daw.) --- trwożyć się./
Przydzie skakać, czasem psiego./
A gdzie wżdy zapartezaparty (daw.) --- zamknięty. wrotawrota (daw.) --- brama, drzwi.,/
Nie tak człek pewien kłopota./
Bo barzo zły wiatr z tej dziury,/
A strzeż, Boże, gorszej chmury./
A snadniej wżdy przy stodole,/
Niż sie ciągnąć z wilkiem w pole./
Bo słaby Polak na trawie,/
Gdy niemaszniemasz (daw.) --- dziś popr.: nie masz. połcia w potrawie,/
I każdy lepszą myśl miewa,/
Kiedy nędze nie używa./
A tak z nas z osobna każdy/
Radszejradszej (daw.) --- dziś: raczej. patrzaj swego zawżdy;/
Mało nam po cudzym swarzeswar (daw.) --- kłórnia.,/
Snadniej się sam każdy skarze,/
Bo sie więc sama myśl kazi,/
Kiedy kogo mroz przyraziprzyrazić (daw.) --- przycisnąć, przygnieść./
Bywa mędrszy na ostatek/
Kogo ćwiczy niedostatek./
Ale mi sie to chytrszychytrszy (daw.) --- dziś: bardziej chytry, sprytniejszy. zda,/
Co swój stan właśniewłaśnie (daw.) --- tu: właściwie; w odpowiedni sposób. rozezna,/
A k'temu na niemniem (daw.) --- dziś: nim. przestawaprzestawać na czymś (daw.) --- poprzestawać na czymś, zadowalać się czymś.,/
Ciągnie łyczkołyczko ciągnąć (daw.) --- korzystać., póki stawastawać (daw.) --- nie brakować, wystarczać.,/
A nad zwyczaj nic nie broi,/
Ten sie przednowia nie boi.
Pleban
Panie, byś chciał wszytko baczyć/
Trzebabytrzebaby (daw.) --- dziś popr.: trzeba by. sie dłużej ćwiczyć:/
Iście uważyć każdy stan/
Trudno ma wojt, pan i pleban./
Waruj, byś sie nie odbłądziłodbłądzić się (daw.) --- stać się winnym./
Będzieszli tak wiele rządził,/
Bo snadź iście znać na oko,/
Żechmy zabrnęli głęboko./
A radszej sie ku brzegu miejmyradszej sie ku brzegu miejmy (daw.) --- raczej trzymajmy się brzegu (nie wypływajmy na zbyt głębokie wody); tu: przen. nie wdawajmy się w zbyt szerokie dywagacje, nie wyciągajmy zbyt śmiałych wniosków.,/
A tych plew darmo nie wiejmy,/
Bo nam mało po tym swarzeswar (daw.) --- rozmowa, dyskusja, kłótnia.,/
A nikt sie jem nie ukarze./
O nim to więcej przystoi,/
Przełożeni/
Co je na to szczęście stroi./
A Bóg je na to przełożył,/
By sie na wszem z nich rząd mnożył./
A Rzeczpospolita stała,/
A ni na czym nie chramałachramać (daw.) --- chromać, chorować; chramać na czymś: mieć chory jakiś narząd, część ciała lub miejsce.,/
Ale snadź i z tego gromu/
Przedsie na chromem do domu./
Nam więcej milczeć przystoi,/
Kto gędziegędzić (daw.) --- grać na muzycznym instrumencie., ten niechaj stoi,/
A my radszej pokój dajmy,/
O czym sie inym pytajmy./
Strzeż, ty panie, czynszu, winywina (daw.) --- grzywna, kara pieniężna.,/
Jać nie chybię dziesięciny./
Niechaj każdy swobodę ma,/
Czasów po myśli używa;/
Bo każdy weselszy bywa,/
Kiedy swoję piosnkę spiewa./
A zwłaszcza dziś ludzie chytrzy,/
Snadniesnadnie (daw.) --- łatwo. sie im prawda sprzykrzy./
Ano to wielkie kochanie,/
Kto ma wszędy zachowanie./
I wójt, choć tak cicho chodzi,/
Jednak on swego ugodzi,/
Iście nie puści na skrzydłopuścić na skrzydło (daw.) --- zaniedbać.,/
Chocia sie zda proste bydło./
A snadź nieborak mało krzyw,/
Bo kożdy ptak swym nosem żyw./
A tak, panie, czołem za cześć,/
Bo już wieczór, już też czas jeść./
Bo jednak zły swar o głodzie,/
A nikt niemądrniemądr (daw.) --- dziś: niemądry. aż po szkodzie./
Snadź i wójtowi nie smieszno,/
Widzę, iż go k'domu tesznoWidzę, iż go k'domu teszno (daw.) --- widzę, że mu tęskno do domu../
A zatym, panie, dobra noc,/
Radź o sobie, co będziesz moc,/
W szczęściu mało miej nadzieje,/
Bo słabo żnie, kto nie sieje;/
A to w obyczaju miewaj,/
Nigdy bez wiosła nie pływaj,/
A karz siekarać się (daw.) --- brać sobie do serca przestrogę. onych przygodą,/
Co sie przelękli tą wodą./
Nie kochaj sie w tej przymowceprzymówka (daw.) --- przysłowie.:/
,,Da Bóg na piecu, komu chce"./
Trzebać wszytkiemu zabieżeć,/
Nie wszytkowszytko (daw.) --- tylko. na piecu leżeć./
Bielszy bywa, co sie myje,/
A i wilk leżąc, nie tyje./
A ja też przy swym kościele,/
Nie zaspię gruszki w popiele./
Już tak z wójtem, jako mogę,/
Będziem łatać swą chudobę./
Jeszcze dobra noc.
RzeczpospolitaRzeczpospolita (...) Ku temu, co czedł --- Dwie ostatnie części dzieła: monolog uosobionej Rzeczpospolitej i końcowy zwrot do czytelnika nie zachowały się w całości. Jedyny ocalały egzemplarz pełnego wydania utworu Mikołaja Reja (wydany w Krakowie przez Macieja Szarffenberka w 1543 r., stanowiący własność biblioteki hr. Potockich w Krakowie, mieszczącej się niegdyś w domu ,,pod Baranami", sygnatura biblioteczna A. 1014) jest od tego miejsca uszkodzony. Poprzedni badacze: Ambroży Grabowski, który w 1838 roku sporządził ręczny odpis tekstu, oraz Roman Zawiliński, redaktor wydania źródłowego dla niniejszej edycji, postarali się o dopełnienie tekstu tam, gdzie to było możliwe. Uzupełnienia te zostały ujęte w nawias kwadratowy; tam, gdzie brakuje tekstu, a nie sposób go uzupełnić, wstawiono wielokropek w nawiasie kwadratowym.
narzekając mowi:
Ja już jednojedno (daw.) --- tylko. zaglądam zdale[ka]/
Znajdzieliznajdzieli (daw.) --- konstrukcja z partykułą -li: czy znajdzie. też jeszcze gdzie [człowieka]/
Aby miemie --- daw. mię; dziś: mnie. wżdywżdy (daw.) --- przecież, w końcu. kto z łaską w [...]/
Bacząc, że stan prawie uton[...]/
Bo gdziekolwiek miemie --- daw. mię; dziś: mnie. dziś wspomi[nają,]/
Prawie o żelaznym wilku bają,/
Wszytcywszytcy (daw.) --- dziś: wszyscy. na ten nierząd narzeka[ją!]/
Widzą, iż źle coś, gdy nic nie dbają./
Ach, niestotyżniestotyż --- dziś: niestetyż; niestety., jakaż to ma żałość/
Patrząc na swych przełożonych zł[ość,]/
A snadź miemie --- daw. mię; dziś: mnie. ci więcej opuszczają,/
Którzy ze mnie dobrodziejstwo zn[ają]/
[A mn]ie nie lza jednojedno (daw.) --- tylko. w swych tęsknicach/
[Jęcze]ć, wołać, skarzyćskarzyć (daw.) --- skarżyć się. po ulicach./
[Bom s]ie w rynku barzo omyliła/
[Wszy]tkęm tam swą nadziejęwszytkęm tam swą nadzieję straciła (daw.) --- straciłam tam całą swą nadzieję. straciła./
[Byli] ludzie, którzy prawdę znali,/
[Ci mie z]awsze miłą matką zwali,/
[A g]dym przyszła na tę sprawę płochą,/
[Zdał]am się wszemwszem (daw.) --- wszystkim. niewdzięczną macochą./
[...]sz też czcią na świecie byli,/
[...] jednojedno (daw.) --- tylko. w cnotach sie ćwiczyli,/
[Mało] o swych pożytkocho pożytkoch (daw.) --- forma Msc.lm, dziś popr.: o pożytkach. wiedzieli,/
[Moj]e dobro za wieczny skarb mieli./
[...] ich mężni ludzie bali,/
[W wiel]kich sławach za swych czasów stali,/
[A ich] sprawy po światupo światu (daw.) --- po świecie. słynęły,/
[A boga]ctwa zewsząd im płynęły./
[...] a osobną rozkosz mają,/
[Iż, gdzie] mogą, tu miemie --- daw. mię; dziś: mnie. rozciągają./
[Czynią] sobie rozliczne pożytki,/
[...]ając inne rzeczy wszytki./
[Ale kto] zna krotkość wieku swego,/
[A oz]naki upadu przyszłego,/
[Widzi] jawnie, iż źle czyni duszy,/
[Przed]się sobie jednak dobrze tuszytuszyć (daw.) --- mieć nadzieję, spodziewać się../
[...]ie sie wszytcy w to wdali,/
[W rozkoszach wieczne dobro obrali,/
[Nie bacz]ąc, że tyty (daw.) --- dziś: te. krotkiekrotkie (daw.) --- dziś: krótkie. rozkoszyrozkoszy (daw.) --- forma B.lm, dziś popr.: rozkosze./
[Jem (...)] i razem szczęście z czasem spłoszy./
Prawieprawie (daw.) --- prawdziwie. według zakonu bożego/
Patrzmy swego, nic nam do cudzego./
Ano na nasze ze wszech stron ćchająćchać (daw.) --- uderzać, niszczyć, psuć; dźgać.,/
Za nic sobie tyty (daw.) --- dziś: te. ustawy mają./
Lecz cóż po tym, chocia wszytcy widzą,/
Iż chocia źle, przedsie sie nie wstydzą,/
Upadupad (daw.) --- upadek. bliski a gniew boski baczą,/
Przedsie jednak bujno na to skaczą./
Zażzaż sie (...) ćwiczy (daw.) --- zaliż się ćwiczy; czy się ćwiczy.) sie u nas wżdy kto w sprawach ćwic[zy?]/
Snaćsnać a. snadź (daw.) --- wszak, przecież. to rycerz, kto więcej naliczy,/
A gdzie sobie hojniej nalewają,/
Tu każdego za hetmana mają./
Albo owi w naszym prawie mistrze/
Są dziś u nas za zacne rotmistrze,/
Każdy buja, by ludzi poraził,/
Żeby komu sprawiedliwość skaził./
Cóż mnie potym, ubogiej sierocie,/
Widzę ludzi w rozkoszach a w zł[ocie]/
Widzę, iż zwonicęzwonica (daw.) --- dzwonnica. odzierają/
Zawżdy, gdy ten kościół pobijają./
Ano to snać nie spora robota,/
Gdy dziurawe w onem płocie wrota,/
A prawie sie snać z rozumem mija,/
Kto jedno drze, a drugie pobija./
A tak, proszę, pomni na to każdy,/
Iż za czasem wszytkowszytko (daw.) --- wszystko. ginie zawżdyzawżdy (daw.) --- zawsze.,/
A iż skokiem prętkość wieku bieży,/
W tem sie kochaj, co czynić należy./
[A bac]zyszli, iż cię szczęście wzniosłoa baczyszli, iż cię szczęście wzniosło (daw.) --- konstrukcja z partykułą -li: a jeśli uważasz (zauważysz), że cię szczęście wzniosło.,/
[Mą]drze pływaj a dzierż sie za wiosło,/
[Bo] nie wzwiesznie wzwiesz (daw.) --- nie dowiesz się., gdyć sie łodziałodzia (daw.) --- łódź. zachwieje,/
Ochynieszochynąć się (daw.) --- popaść w niebezpieczeństwo. sie iścieiście --- rzeczywiście, naprawdę. bez nadziejebez nadzieje (daw.) --- dziś: bez nadziei../
[Bo jest]lijestli (daw.) --- jeśli. cie Bóg na to przełożył,/
[Aby] przez cię w ludzioch sprawę mnożył,/
Zawsze bądźże wżdy pilenpilen (daw.) --- dziś: pilny. urzędu,/
[A uk]racaj kędy możesz błędu./
[Bacz]yszli, iż źle wnętrzny rząd stoi,/
[Jest]li sie też nieprzyjaciel stroistroić się --- tu: zbroić się.,/
[Czy]ń, co słuszeco słusze (daw.) --- co wypada; co jest obowiązkiem., a niefolgujniefolguj (daw.) --- dziś popr. ortografia: nie folguj; folgować sobie: pozwalać sobie. sobie,/
[Bo]ć sie hojniej to nagrodzi tobie./
[Za] żywota używieszużywiesz (daw.) --- dziś: użyjesz. pokoja,/
[Sła]wa wiecznie będzie stała twoja,/
[A wi]elki skarb po sobie zostawisz,/
[Gdy p]otomkom co dobrego sprawisz./
[...]ojdą u Boga przysługi,/
[I będ]ziesz miał żywot sławny długi,/
[Nie m]yśl na to doczesne zbieranie,/
[Wie B]óg kto w niem będzie miał kochanie./
[Wszytk]o sie więc to marnie rozchodzi,/
[Jedn]o cnota, ta w dział nie przychodzi,/
[A s]nać ten swój stan nalepiej sprawi,/
[Kt]o ją po sobie w skarbie zostawi./
[A ta]k proszę, abyście baczyli/
[O]czocz (daw.) --- o co. mamy przydźocz mamy przydź (daw.) --- do czego mamy przyjść; co się z nami stanie. wszytcy w krótkiej [chwili.]/
[A] wszakeśmy nie Żydowie sobie,/
Pomoż ty mnie, ja, co mogę, tobie.
Ku temu, co czedłczedł (daw. forma) --- czytał; od daw. czyść: czytać, liczyć.
Mój towarzyszu, jestliżeśjestliżeś (...) czedł (daw.) --- jeśli czytałeś. to już czedł,/
A iżeś co nietrefnegonietrefny (daw.) --- niewłaściwy; mniej stosowny. naszedłnaszedł (daw.) --- od: najść: znaleźć.,/
Iżby cie wżdy po części ruszyło,/
Proszę, abyć nic nad myśl nie było./
Wszak są różno przełożone stany,/
W każdym wielką zacność w ludziach [znamy,]/
Ale gdy też kto z miary wykroczy,/
Nie źle by mu prawdę rzec i w oczy./
Bo acz rozum z człowiekiem sie rodzi,/
Lecz snadźsnadź (daw.) --- przecież, wszak. go więcej z ćwiczenia pr[zychodzi,]/
A iż dziwnie w ludzioch różne sprawy,/
Przy lepszych stać, to jest rozum pra[wy.]/
Bo cożkolwiek sie na świecie dzieje,/
Ze wszego sie krótkość czasu śmieje./
Sama cnota, ta zawsze dworstwa m[a]/
I po śmierci z siebie szydzić nie da./
A tak i ty miej na to baczenie,/
Iż jest różne w ludziochw ludzioch (daw. forma) --- w ludziach. przyro[dzenieprzyrodzenie (daw.) --- natura, wrodzone cechy.,]/
A rozlicznie ludzkie sprawy rząd[zi ---]/
Cnoty sie dzierż, tać nigdy n[ie błądzi.]