Przerwa-Tetmajer, Kazimierz
Elegia na śmierć Czarnego Zawiszy
Kozioł, Paweł
Niedziałkowska, Marta
Fundacja Nowoczesna Polska
Modernizm
Liryka
Wiersz
Publikacja zrealizowana w ramach projektu Wolne Lektury (http://wolnelektury.pl). Reprodukcja cyfrowa wykonana przez Bibliotekę Śląską z egzemplarza pochodzącego ze zbiorów BŚ.
http://wolnelektury.pl/katalog/lektura/elegia-na-smierc-czarnego-zawiszy
Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Wybór poezji, nakł. Gebethnera i Wolffa, Warszawa 1897
Domena publiczna - Kazimierz Przerwa-Tetmajer zm. 1940
2011
xml
text
text
2010-10-12
pol
http://redakcja.wolnelektury.pl/media/dynamic/cover/image/1390.jpg
juantiagues@Flickr, CC BY-SA 2.0
http://redakcja.wolnelektury.pl/cover/image/1390
Kazimierz Przerwa-Tetmajer
Elegia na śmierć Czarnego ZawiszyElegia na śmierć Czarnego Zawiszy --- Tetmajer był zafascynowany postacią Zawiszy Czarnego, prócz tego wiersza napisał o nim również dramat. Fascynacji daje wyraz Wesele Stanisława Wyspiańskiego: postaci Poety, wzorowanej właśnie na Tetmajerze, ukazuje się widmo Zawiszy.
U DunajuDunaj --- druga co do długości rzeka Europy, przepływająca przez Bawarię (Niemcy), Kotlinę Panońską (Węgry) i Wołoszczyznę (Rumunia)., u szerokiej rzeki,/
stanął cesarz z wojskami licznemi./
O! jakiż świat daleki/
do swojej ziemi...
Cesarz ZygmuntZygmunt Luksemburski (1368--1437) --- król węgierski od 1387, niemiecki od 1411, książę Luksemburga od 1419, król włoski od 1431, cesarz rzymski od 1433., z Luksemburga pan,/
przy nim panów i rycerzy wianwian --- wieniec..
O! jakież smutne są przeczucia duszy...
Tak zaporą legli Turkom wbrewwbrew --- przeciw.,/
z Luksemburga cesarz Zygmunt, lew.
Przy nim panów i rycerzy mnogo,/
z których każdy kopię w boju kruszy.
O! jakże srogą/
jest melancholia duszy...
Oblegali miastomiasto --- twierdza Gołubiec, położona na prawym brzegu
Dunaju, wykupiona przez Turków od serbskiej załogi (wcześniej Zygmunt Luksemburczyk odrzucił podobną ofertę)., przed sułtanemsułtan --- tytuł władcy Turcji (do 1922) bądź innych krajów muzułmańskich.,/
lecz on przyszedł z wojskiem chorągwianem.
A gdy wojsko sułtana ujrzeli,/
wartownicy do pana bieżeli;
do Zygmunta, rzymskiego cesarza,/
wszystkich Niemców pana i mocarza.
Strach, RycerzZląkł się Zygmunt i jego rycerze,/
choć się każdy zdał życiem ofiarnyżyciem ofiarny --- sens: zdolny do ofiarowania życia.;/
wszystkich blady lęk za włosy bierze,/
ale nie zląkł się Zawisza CzarnyZawisza Czarny z Garbowa (ok. 1370--1428) --- polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego..
HańbaO świtaniu uciekała rzesza,/
cesarz Zygmunt dumny i dostojny --- --- /
od Dunaju wstecz wojsko pośpiesza,/
każdy rycerz ozdobny i zbrojny;/
z schylonymi wstydem na pierś głowygłowy --- dziś popr.: głowami./
uciekają przed strasznymi łowyłowy --- dziś popr.: łowami./
rozpędzonej poza nimi wojny.
Jadą, jadą o świtaniu słońca,/
lecz to słońce na plecy im świeci,/
na ich plecach lśni blacha błyszcząca,/
lecz Zawisza został samotrzecisamotrzeci (daw.) --- sam z dwoma towarzyszami../
Dwaj pachołcy przy nim pozostali,/
prości ludzie, ubodzy i mali,/
ze zagrody wyszli polskich kmiecikmieć --- zamożny chłop posiadający własne gospodarstwo..
Tak samotrzeć Zawisza pozostał,/
nie by dufałdufać (daw.) --- nazbyt wierzyć we własne siły., aby wrogom sprostał,/
bowiem wiedział, że nie jest człek święty,/
którym Pan Bóg posyła anioły,/
ale znał się w rycerstwie poczęty/
i czcił miecz swój, ogromny i goły.
Zląkł się Zygmunt i jego rycerze,/
choć się każdy zwał życiem ofiarny,/
wszystkich blady lęk za włosy bierze,/
ale nie zląkł się Zawisza Czarny.
Ani mu to cnota, ni nadgrodanadgroda --- dziś popr.: nagroda.,/
ani mu się cześć za to należy;/
Rycerznie znać lęku jest dusza rycerzy --- /
to tak kwitnie, jak kwiat wśród ogroda,/
gdy posiany, oplętopleć --- wypielić chwasty dookoła; ,,oplęt" to dawna forma imiesłowu przymiotnikowego biernego., podlewany --- /
to rzecz zwykła, nikt się nie cudujecudować się --- dziwić się....
Któż się dziwi, kogo Bóg werbuje,/
że ten kroku nie dałkroku nie dać --- nie uciec, nie ustąpić, nie cofnąć się. przed pogany?...
Ach! Jak smutną jest duszy zaduma,/
gdy nad głową nieszczęście łopotałopota --- dziś popr.: łopocze..../
Ach! Jak gorzką jest duszy tęsknota,/
gdy w świat caływ świat cały --- w całym świecie. z nikim się nie kumakumać się (daw.) --- stowarzyszać się, przyjaźnić..../
Ach! Jak ciężką jest samotność duszy,/
gdy się wszystko koło człeka łamie...
Smutek, SamotnośćAch! Jak zwisa zbezwładnionezbezwładniony --- taki, który stał się bezwładnym. ramię,/
gdy się serce w piersiach z żalu kruszy.../
Ach! Jak strasznie czuć jest opuszczenie.../
W puste serce wąż bólu się wsuwa,/
i żelazną obręczą je skuwa/
krew mieniącemienić (daw.) --- zmieniać., zabójcze milczenie...
Ach! Jak twardo głucha ziemia jęczy,/
gdy samotna stopa ją uderza --- ---/
którą oko samotne przemierza,/
jak posępna jest ta gloria tęczy...
Ach! Jak smutnym jest żywot człowieka,/
który nadrósłnadrosnąć coś --- wyrosnąć ponad coś. ludzkiego żywota --- ---/
pozostaje mu tylko tęsknota --- ---/
ani wzywa kogo, ani czeka,/
ni spodziewa się, ku komu dąży,/
żal się przed nim sunie, jak chorążychorąży --- dawniej: żołnierz niosący sztandar swojego oddziału (obecnie: stopień podoficerski).,/
i nad głową widzi próżnię świata,/
w gwiazdy sianąw gwiazdy sianą --- nakrapianą gwiazdami. bezdenną kopułę;/
jego serce więdnie, jak kwiat czułe,/
i liść śmierci nad sobą zaplata...
Nieprzyjaciel to k'niemuk'niemu (daw.) --- w jego stronę. nie dąży,/
nie ma nazwy dlań wrogów nawała --- /
Rycerzon tu stoi: trwałości chorąży,/
pan swej duszy, władca swego ciała,/
ślubowany sam sobie i wpięty/
w własne koło swego przeznaczenia,/
ani wrogi, śmiały, ni zawzięty,/
tylko rycerz...
Na miecz swój spogląda,/
miecz ze stali kuty i z płomienia,/
krwią nabrzmiały, chociaż krwi nie żąda.
Broń, SławaW złym przeczuciu na miecz swój pozierapozierać --- spoglądać.,/
bije trwogą serce bohatera.
I powiada sam w sobie: o mieczu,/
zaliśzali (daw.) --- czy. nie jest ty w Polsce ostatni?
Będą, będą rycerze szkarłatni,/
lecz czy ciebie nie będą w odwieczuw odwieczu --- w dalekiej przyszłości./
wspominali --- żeś był miecz ostatni?
I czy będzie jeszcze w Polsce ręka,/
która taki, jak mój, miecz podniesie --- /
czy się serce polskie nie zalęka,/
że się zbłąka w mych wawrzynówwawrzyn --- laur, roślina będąca symbolem sławy. lesie?/
Czy na taką potęgę i chwałę/
będzie serce w sumieniu dość śmiałe?
O mój mieczu, o mieczu mój krwawy,/
zaliś nie jest ty w Polsce ostatni?/
Będą jeszcze rycerze szkarłatni,/
lecz nie będąż HektorowejHektorowy --- Hektor był bohaterem Iliady Homera, tragicznym obrońcą skazanej na zagładę Troi. sławy?/
O mój mieczu, w dalekim Dunaju/
utopiony, stracony dla kraju...
DziedzictwoSłyszę imię me w wieków rozłogurozłóg (daw.) --- rozległa przestrzeń.,/
jak na turzym zatrąbione rogu,/
płynie echem, lecz się nie uderza/
O hełm niczyj, ni się od puklerzapuklerz --- niewielka, okrągła tarcza./
niczyjego odbite nie wraca,/
lecz się w echu, jak chmura, roztraca...
Jako z woru owsa, tak się sieje/
ziarno z mego krwawego nazwiska/
I na głowy spada, i połyska,/
ale w żaden się szyszakszyszak --- rodzaj stożkowatego hełmu bez przyłbicy. nie dziejedziać się (daw.) --- odziewać się./
i nikomu zeń kłosu na głowie/
wzwyż tryumfu nie pną aniołowiei nikomu zeń kłosu na głowie
wzwyż tryumfu nie pną aniołowie --- inwersja: i nikomu z niego aniołowie nie pną rosnącego wzwyż kłosa triumfu....
O mój mieczu, o mieczu mój krwawy,/
zaliś nie jest ty w Polsce ostatni?/
Będą jeszcze rycerze szkarłatni,/
lecz nie będzie już serc bez obawy,/
serc bez lęku...
W świat z daleka widnowidno (daw.) --- wiadomo./
Turkom Niemców ucieczkę bezwstydną./
Pan Zawisza do ołtarza wstawawstawa --- dziś popr.: wstaje./
I z cichego wychodzi namiotu --- /
na miecz wspartana miecz wsparta --- dziś popr.: o miecz wsparta. jego ręka prawa,/
a twarz smutku pełna, nie kłopotu.
Cóż kłopotać siękłopotać się (daw.) --- martwić się., gdy jedno czeka,/
czyj duch nadrósł w głębizny człowieka...
IChłop, Lud, Odwaga poglądał na tych, którzy, mali,/
sami jedni przy nim pozostali;/
proste chłopy polskie, hen ze Spiżaze Spiża --- dziś popr.: ze Spiszu, regionu w dorzeczu Popradu, obecnie na Słowacji./
za starostą swym spiskim przybyłe ---/
patrzą śmiało, gdy się śmierć przybliża,/
patrzą śmiało w otwartą mogiłę...
O, maluczcy olbrzymiego ducha!/
Oto jeden na ligawceligawka --- ludowy instrument dęty z wydrążonego pnia drzewa. dzwonidzwonić --- tu: grać.,/
na ligawce górskiego pastucha,/
drugi wsparł się na włóczni i słucha ---/
cóż w ich duszach? Kędykędy (daw.) --- gdzie. myśl ich goni?/
Cóż w ich duszach?
Przyroda nieożywionaO ten czas znad borów,/
z nad łąk mokrych na spiskiej równinie/
wstaje opar czerwony i płynie,/
zrąbzrąb --- grań. ŁomnicyŁomnica --- drugi co do wysokości szczyt Tatr, znajdujący się na Słowacji. słonisłonić --- dziś popr.: zasłaniać. do połowy,/
a ponad nim, w zarzewiu kolorów,/
trzon jej czarny pod niebo się wspiera,/
trzon ogromny, czarny, granitowy,/
na kształt orła, co ziemię przezieraprzezierać --- oglądać....
LudAch! daleko!... Lecz tu, w świcie słońca,/
czarny rycerz świeci jak Łomnica,/
i tak oko tych chłopów zachwyca,/
jak moc TaterTater --- dziś popr.: Tatr. nad nimi stojąca.
On ich zaklął w swój widok... Nad głowy/
pan im Czarny rozpiął ręce obie --- ---/
oto w jednym chowanchowan --- pochowany. będę grobie/
z tobą, ludu... Broń, KrewMój miecz AchillowyAchillowy --- stanowiący własność Achillesa, bohatera Iliady Homera.,/
który święte ciął na połyna poły --- na pół. sprawy,/
a nie poniósł nigdy podłej szczerby,/
z wami legnie strudzony i krwawy,/
i to będą rdzawe jego herby./
Dla was, chłopi, ta krew, co na czoła/
z mego miecza wam spłynie, aniołaz mego miecza wam spłynie, anioła --- miecz jest tu porównany do anioła....
KońDosyć! Konia małego!
Czy duchy?/
Czyli perskie rozszalałe diwydiwa --- duch bądź bóstwo.?/
WalkaLeci rycerz z postaci straszliwy,/
na kształt ziemię rwącej zawieruchy;/
pod nim konik brzuchem tyka ziemi,/
on zaś stopy żelazem kutemi.
Za nim, włócznie wytężywszy, w białej/
wełnie leci dwóch, poczet zbyt śmiały...
Świsnął arkanarkan --- wschodni odpowiednik lassa., nim dotarł pan Czarny,/
z konia zerwanzerwan --- dziś popr.: zerwany. rycerz na powrozie --- ---
o! jakiż marny/
temu los, co sam został w obozie...
O! jakże sroga/
jest moc przeczuć złych, gdy śmierć nadchodzi...
ŚmierćUkradł głowę Zawiszy spahspah, właśc. spahis --- żołnierz ciężkiej jazdy tureckiej. złodziej/
i do sułtańskiego niósł proga...
Bo za króla go wzięto --- że był/
królem życia najsmutniejszych sił...
Arma tua fulgent, sed non hic ossa quiescunt,/
Divae memoriae miles, o Zawisza niger!
Arma tua fulgent, sed non hic ossa quiescunt, Divae memoriae miles, o Zawisza niger!
(łac.) --- Herb lśni na twojej tarczy, lecz nie tu spoczywają kości, rycerzu świętej pamięci, Zawiszo Czarny! (epitafium napisane w XV w. przez Adama Świnkę, sekretarza króla Władysława Jagiełły).
(A to stało się u Szmiechyrowa/
HradaHrad (czes. a. słow.) --- gród, miasto., w ziemi dalekiej Chorwackiej;/
tam największy poległ rycerz lackilacki --- polski (od Lach --- Polak).,/
będzie temu niedługo połowa/
lat tysiąca, rok tysiąc czterysta/
i dwadzieścia ośmośm (daw.) --- osiem.. NaródA tę rocznicę/
czcić pomnijciepomnieć (daw.) --- pamiętać., bo to było święto/
takie ducha, że niechaj korzysta/
z tych dat naród, któremu w przyłbicę/
pluto, z oczu otwartych podjętąpodjąć --- tu: podnieść.!)