Dzisiaj aż 13,496 dzieciaków dzięki wsparciu osób takich jak Ty znajdzie darmowe książki na Wolnych Lekturach.
Dołącz do Przyjaciół Wolnych Lektur i zapewnij darmowy dostęp do książek milionom uczennic i uczniów dzisiaj i każdego dnia!

Przekaż 1,5%

Przekaż 1,5% podatku na Wolne Lektury KRS 00000 70056
Ufunduj darmowe książki dla tysięcy dzieciaków.
WIĘCEJ

Szacowany czas do końca: -
Wincenty Korotyński, Czem chata bogata, tem rada, Baśń mojej piastunki
Przednówek → ← Jak się pościelesz, tak się wyśpisz

Spis treści

    1. Cud: 1
    2. Kara: 1
    3. Miłość: 1
    4. Sierota: 1
    Współczesny sposób zapisu cudzysłowów.
    Pisownia rozdzielna „nie”.

    Wincenty KorotyńskiCzem chata bogata, tem radaBaśń mojej piastunki

    1
    Ani to blisko, ani tak daleko,
    Był sobie, ptaszko, nad Dunajem rzeką,
    SierotaBył sobie człowiek, miluchny człowieczek,
    Jak wół pracował, unikał od sprzeczek[1]:
    5
    Więc, jak to bywa, od drugiej swej żony
    By[2] nic dobrego był za nos wodzony.
    A miał dziecinę po pierwszej małżonce,
    Dziewczę — obrazek, a skromne, milczące,
    A pracowite, ani dnia, ni nocy;
    10
    Lecz, moja rybko, ciężki chleb sierocy!…
    Skąd niosą wiatry rozjęki po rosie?
    Z piersi sierocej — o! znaczno[3] po głosie!
    Macocha złośna sieroty nie kocha,
    Zajrzała[4] doli sierocie macocha.
    15
    Jest u sieroty prześliczna króweczka,
    Która jej daje pieszczoty i mleczka —
    Spadek po matce i posag jedyny!
    Dziewa jej nosi poślady[5], łupiny,
    Z studzienki wodę i ziele z ogródka:
    20
    Toć jakby śliżyk[6] gładziuchna[7] filutka!
    Jest u macochy krów i ładnych trzoda,
    Ale do Łyski i równać je szkoda;
    Jest u macochy i córa rodzona,
    W mleku kąpana, chuchana, pieszczona,
    25
    Matka ją w suknie bławatne[8] spowiła —
    Lecz do sierotki ani się umyła!
    Bo pięknej kosy[9], ócz, duszy na twarzy,
    I od kijowskich nie kupić kramarzy!
    Nie w smak to idzie zawistnej macosze:
    30
    Nęka sierotę jak wołu przy sosze[10].
    Biedaczka w pracy sił tera[11] ostatki,
    Niedługo może — i pójdzie do matki…
    — „Porzuć, ladaco, przynosić te kwiecie:
    Komu trza — znajdzie, przyniesie, uplecie.
    35
    Tobie — pędź krowy na łąkę zieloną,
    Masz funt kądzieli, prząślnicę, wrzeciono,
    Patrzaj na wieczór byś sprzędła, utkała,
    I niech mi chusta jak śnieg będzie biała!”
    Na bujnej łące czajeczka kihicze,
    40
    Na bujnej łące płyną łzy dziewicze:
    „Co ja tu pocznę? Co zrobię nieboga?!”
    Słyszy to, widzi krówka krętoroga:
    „Nie płacz, dziewojo! — zwąchawszy ją rzecze —
    Ja twoję smutną dolę zabezpieczę:
    45
    Na kręte różki moje włóż kądzielę,
    Sprzędę ją, wytkę[12], na rosie wybielę.
    Zamknij oczęta, dziecino kochana,
    Zaśnij — a pomnij być niemą jak ściana!”
    Surowe wiatry od zachodu wioną,
    50
    Wraca sierotka z robotą skończoną:
    „Masz sobie, mamo, masz biały ręczniczek,
    Tylko w mym sadku nie zrywaj różyczek,
    I mojej Łyski nie bij nadaremno,
    I nie po ludzku nie obchodź się ze mną!”
    55
    Macocha złośna sieroty nie kocha,
    Zajrzała doli sierocie macocha.
    Idzie dziewoja z podwójną robotą; —
    Nie dawaj Łysce robotki, sieroto!
    Twoja macocha, jak jastrząb ciekawie,
    60
    Spogląda na cię ukrywszy się w trawie!…
    Widziała cuda — i sama nieswoja!
    Jeszcze na drodze, już słyszy dziewoja:
    „Wraz[13], czarownico, twe sztuki się spłacą!
    Jutro zabijem twą krowę ladaco,
    65
    Ujrzysz, czyś lepsza od mojej ty doni[14]!”
    Dziewica w dłonie żałościwie dzwoni.
    Daremne żale! Nie minie już klęska:
    Macosze bardzo zachciało się mięska!
    Spłakane dziewczę pobiegło w zagrodę,
    70
    Tuli swą Łyskę i głaszcze pod brodę:
    Zabiją ciebie… krętorożko miła!
    „A ciebież moja mateczka doiła!
    A tyż mi nosić pomagasz brzemiona[15]!
    A tyż mi jesteś lepiej niż rodzona[16]!
    75
    — „Nie płacz sierotko! gdy będę zabita,
    Proś, niech ci moje oddadzą jelita:
    Przepatrz je pilno — tam ziarnko w nich będzie,
    Zasadź to ziarnko w twym sadku na grzędzie;
    Przepatrz raz drugi — znajdź pierścień maleńki,
    80
    Wrzuć ten pierścionek do swojej studzienki”.
    Rzeczułka z wiatrem porannym cóś gada,
    Dziewica smutna, choć praca z rąk pada,
    Myje jelita — znalazła ziarenko,
    I do ogródka pobiegła śpiesznieńko…
    85
    Myje raz drugi — i pierścień ma w ręce,
    I pośpieszniuchno pobiegła k'studzieńce[17].
    CudNazajutrz w sadku jasno jak od słonka;
    Któżby tam świecił? Złocista jabłonka,
    Złote jabłuszka jak gwiazdki błyszczące,
    90
    Złote listeczki na owej jabłonce,
    I rajskich ptasząt gromadka pieśń dzwoni…
    Jabłoń, nie jabłoń — a cudo jabłoni!
    Zasię studzienka nie z wodą głęboką,
    Zielonym winem pełniutka jak oko,
    95
    W około zrębu mak, róże i lenek…
    Studnia, nie studnia — a cudo studzienek!
    Od ust na usta[18] pogłoski się szerzą,
    Słuchają ludzie i uszom nie wierzą;
    A wieść, jak powódź, rozlewa się szybko,
    100
    Dalej i dalej… No, słuchajże, rybko!
    Dalej a dalej rozgłośna wieść hula,
    Aż doleciała do samego króla.
    — „Służki me wierne! siodłajcie rumaki:
    I my pojedźmy obaczyć cud taki”.
    105
    Jak powiedziano, tak zaraz i było,
    I król zajechał na wioskę pochyłą.
    Macocha złośna sieroty nie kocha,
    Zajrzała doli sierocie macocha
    I w kleci[19] biedną dziewicę zamyka.
    110
    Za słup grabowy król wiąże konika.
    — „Jasny nasz królu! to córy mej wiano[20]:
    Kto ją, ten weźmie jabłonkę złocianą;
    Kto ją, ten weźmie nie lada przydane,
    Studzienkę wina, a słodkie, a pjane[21]!
    115
    Chodź, moja doniu, chodź bliżej tu, duszko!
    Daj panu wina i złote jabłuszko”.
    Ledwie ku studni pomknęły się ręce,
    Aż do dna wino opadło w studzience:
    Jabłonka, jakby ukropem spryśnięta,
    120
    Stuliła listki, umilkły ptaszęta —
    Nie dostać jabłka, nie dostać tyczyną!
    Macosze w złości krwią oczy zapłyną,
    Skoczyła sama… ej, darmiutka praca!
    Odeszła — wszystko k'dawnemu[22] powraca.
    125
    Próbuje jeden i drugi i trzeci;
    Aż dostrzeżono sieroteczkę w kleci.
    — „Zerwij mi jabłko, zerwij mi je, duszko!”
    Na rączkę dziewy upadło jabłuszko,
    Ptaszęta znowu poczęły swe psoty
    130
    I chwalą pieśnią duszyczkę sieroty.
    Dziewa skraśniała[23], i białą rączyną
    Czerpie Królowi złotym kubkiem wino.
    I Wszyscy z podziwu klasnęli gwałtowno[24],
    A król się cieszy zdobyczą cudowną.
    135
    Miłość— „Tobie, dziewojo, szczęśliwość sądzono:
    „Proś o co zechcesz, choć zostać mą żoną!”
    — „Zostaw mnie, królu, ubogą i bosą,
    Pozwól, niech pójdę, gdzie oczy poniosą!
    Nie dla mnie twoja rączyna wielmożna:
    140
    Ja raz kochałam — czyż drugi raz można?”
    KaraMacocha złośna sieroty nie kocha,
    Zajrzała doli sierocie macocha; —
    Król się o wszystkim dowiedział ze strony,
    Kazał ją rozdarć żelaznymi brony;
    145
    Sierocie swatem był — i na weselu
    Pląsał z dziewczęty, gdy zażył pochmielu[25].
    I ja tam byłam i piłam to wino;
    A byłam łebską i hożą[26] dziewczyną,
    Więc i ja z królem wywijałam chybko,
    150
    Aż dusza skacze!… A co, moja rybko?

    Przypisy

    [1]

    unikał od sprzeczek — dziś popr.: unikał sprzeczek. [przypis edytorski]

    [2]

    by (daw.) — tu: jak. [przypis edytorski]

    [3]

    znaczno (daw.) — poznać. [przypis edytorski]

    [4]

    zajrzeć a. zaźrzeć (daw.) — zazdrościć. [przypis edytorski]

    [5]

    poślad — ziarno gorszego gatunku, używane jako pasza dla zwierząt. [przypis edytorski]

    [6]

    śliz — gatunek ryby słodkowodnej. [przypis edytorski]

    [7]

    gładki (daw.) — piękny. [przypis edytorski]

    [8]

    bławatny — wykonany z bławatu, tj. z drogiej, jedwabnej tkaniny, zazwyczaj błękitnej. [przypis edytorski]

    [9]

    kosa (daw.) — warkocz. [przypis edytorski]

    [10]

    socha — rodzaj prymitywnego pługa. [przypis edytorski]

    [11]

    terać (daw.) — tracić. [przypis edytorski]

    [12]

    wytkę — dziś popr. forma 1. os.lp: wytkam a. utkam. [przypis edytorski]

    [13]

    wraz — tu: zaraz. [przypis edytorski]

    [14]

    donia — panna, tu: córka. [przypis edytorski]

    [15]

    brzemię — ciężar. [przypis edytorski]

    [16]

    rodzona — w domyśle: siostra. [przypis edytorski]

    [17]

    k'studzieńce (daw.) — ku studzience, do studzienki. [przypis edytorski]

    [18]

    Od ust na usta — dziś popr.: od ust do ust. [przypis edytorski]

    [19]

    kleć (daw.) — klitka, ciasne pomieszczenie. [przypis edytorski]

    [20]

    wiano — posag. [przypis edytorski]

    [21]

    pjany — tu: doprowadzający do stanu upojenia. [przypis edytorski]

    [22]

    k'dawnemu (daw.) — do dawnego stanu. [przypis edytorski]

    [23]

    skraśnieć — poczerwienieć. [przypis edytorski]

    [24]

    gwałtowno — dziś popr.: gwałtownie. [przypis edytorski]

    [25]

    pochmiel — tu: piwo. [przypis edytorski]

    [26]

    hoży — zdrowy i urodziwy. [przypis edytorski]

    x